MWBR18 10 Myanda ya Kunyemena’ko ya Kabuku ka ku Kupwila Būmi ne Mwingilo
1-7 KWEJI 10
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | YOANO 9-10
“Yesu Utele Mikōko Yandi Mutyima”
nwtsty-E kifwatulo
Kipombo kya Mikōko
Kipombo kya mikōko kyādi kipango kyūbake mwanda wa kukinga’mo mikōko ku bangivi ne ku banyema ba budyani. Bakumbi pa kulama mikōko yabo senene bādi beilādika bufuku mu kipombo. Mu bitatyi byāsonekelwe Bible, bipombo kebyādipo biputwa kūlu kadi byādi na bukata ne bula bwishileshile, divule byādi byubakwe na mumbu ya mabwe ne na kibelo kimo kete. (Umb 32:16; 1Sa 24:3; Zef 2:6) Yoano wisambila pa ‘kutwelela pa kibelo’ mu kipombo, pene pādi palamwa na “kalama wa pa kibelo.” (Yoa 10:1, 3) Mu kipombo kya bantu bonso, mwādi mubwanya kulāla luombe lwa bantu beshileshile, kadi kalama wa pa kibelo wādi ukesha ulama mikōko’ya. Shi bubaki, kalama wa pa kibelo wādi ushitwila bakumbi. Mukumbi ne mukumbi wādi ukongakanya luombe na kwita mikōko yandi, kadi mikōko yādi ijiula diwi dya mukumbi wayo ne kukamwitaba. (Yoa 10:3-5) Yesu wēsambīle pa kino kibidiji pa kwelekeja muswelo waādi uta bandi bana ba bwanga mutyima.—Yoa 10:7-14.
A Bisaka bya Bene Kidishitu—‘Endelelai na Kutala’
5 Mu muneneno wa kyelekejo, kipwano kidi pa bukata bwa mukumbi ne mikōko, kimaninanga pa kwiyuka ne kwikulupila. Mukumbi uyukanga monso mwikadile mikōko yandi, mikōko nayo iyukile ne kukulupila mukumbi wayo. Ijingululanga diwi dyandi ne kwidikōkela. Yesu wānene’mba: “Ndyūkile bāmi, kadi bāmi bangyūkile.” Kayukilepo kipwilo bya kūlukūlu. Kishima kya Kingidiki kyalamwinwe bu “kuyuka” kifunkila pa “kwiyuka na muntu senene.” Bine, Mukumbi Muyampe uyukile mikōko yandi umo ne umo. Uyukile bisakilwa umo ne umo, bukōkekōke ne bukomo bwao. I kutupu kintu nansha kimo kitala mikōko yandi kikomenwa kumona Kimfwa kyetu. Mikōko nayo iyukile ne pa mfulo mukumbi wayo ne kukulupila mu bwendeji bwandi.
“Kēsambilepo Nabo pa Kubulwa Lukindi, Mhm”
17 George Smith wemwenine aye mwine myanda, kupwa wasoneka mu dibuku dyandi The Historical Geography of the Holy Land amba: “Kyaba kimo twadi tukōkolokwa pa midi kubwipi na mushimwa umo wa mu Yudea, penepa kwaiya bakumbi shi basatu shi baná, umo ne umo na lwandi luombe. Ñombe yonso yēsoba pamo, penepa ketwiipangula bisa kulonga mukumbi ne mukumbi pa kuyuka luombe lwandi. Ino ñombe’ya ipwile’tu kutoma mema ne kukaya, bakumbi bashilula kwenda wa dyandi wa dyandi mu musanza, umo ne umo wita mwayukile; ponka’po mikōko ya umo ne umo yavulumuka pa kibumbo keilonda mukumbi wayo, yaenda biyampe shē mu ndudi monka moyaidile.” Bine Yesu kādipo na muswelo mukwabo mulumbuluke waādi ukokeja kwelekeja mwanda wandi upityile uno, amba shi twitabije ne kukōkela bufundiji bwandi, ne shi tulonda bwendeji bwandi, nabya ketukabulwepo kulelwa bya buswe mu buledi bwa “mukumbi muyampe.”
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 10:16
kwiileta: Nansha’mba “kwiiludika.” Kyubwa kya Kingidiki ago kingidijibwe pano, kibwanya kushintulula “kuleta” nansha “kuludika,” mungya myanda isambilwa’po. Bilembwa bimo bya Kingidiki byālembelwe dya mu 200 Yesu ke mwiye i bingidije kishima kya Kingidiki (synago) kiifwene nakyo kivudile kwalamunwa bu “kukongakanya.” Yesu byadi Mukumbi Mulumbuluke, ukongakanyanga, uludika, ukinga ne kudisha mikōko ya mu kino kipombo (kadi kitelwa ne bu “kaluombe katyetye” mu Luk 12:32) ne yandi mikōko mikwabo. Yonso ibaikala ke luombe lumo luludikwa na mukumbi umo. Bino binenwa bya kyelekejo bikomeneja bumo bwadi bwa kwikala na balondi ba Yesu.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 9:38
wamufukatyila: Nansha’mba “wevukwila kwadi.” Kishima kya Kingidiki proskyneo po kifunkila pa kutōta leza nansha kilezaleza kyalamunwanga bu “kutōta.” (Mat 4:10; Luk 4:8) Inoko pano, uno muntu wābutwilwe mpofu wābelwilwe, wājingulwile amba Yesu i mwimaniji wa Leza, kupwa wamufukatyila. Kamumwenepo bu Leza nansha bu kilezaleza, ino wāmumwene bu “Mwanā muntu” wālailwe, ke Meshiasa upelwe lupusa na Leza kadi. (Yoa 9: 35) Paāfukatyile Yesu, bimweka bu wālongele’nka na mwādi mulongela bantu batelelwe mu Bisonekwa bya Kihebelu. Bādi bafukata shi abetana na bapolofeto, na balopwe, nansha na bemaniji bakwabo ba Leza. (1Sa 25:23, 24; 2Sa 14:4-7; 1Ba 1:16; 2Ba 4:36, 37) Mu mikenga mivule, bantu bādi bafukatyila Yesu mwanda wa kulombola mutyima wa kufwija’ko pa kusokwelwa na Leza nansha pa bukamoni bwa kwitabijibwa na Leza.
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 10:22
Masobo a Kupāna: Ano masobo mu Kihebelu atelwanga bu Hanukkah (chanukkah), ko kunena’mba “Kufikidija; Kupāna.” Ādi asobwa mu bula bwa mafuku 8, ashilula tamba mu mafuku 25 a kweji wa Kishileve, afula ku mfulo kwa Kweji 12, (tala Mbwejo B15) pa kupāna tempelo ya mu Yelusalema musunsa wa bubidi mu 165 Yesu kaile, Antiokusa IV Epifane mulopwe mwine Ashidia, wāpēlekele Yehova, Leza wa Bayuda na kumusubijija tempelo. Wāshimikile kisōkelo pangala pa kisokelo kikatampe pene pādi palambwilwa difuku ne difuku kyamulambu kisōkwe. Mu mafuku 25 kweji wa Kisheleve, mwaka wa 168 Yesu kaile, Antiokusa wāsubije tempelo yonso na kulambwila ngulube pa kisōkelo, kadi wākusankanya busuku bwa mwita wa ngulube ku tempelo yonso. Wāsōkele bibelo bya tempelo, wapomona byumba bya babitobo, ne kusela kisōkelo kya olo, meza a mikate milombolwe, ne kitūlwa-binanu kya olo. Kupwa wāpāna tempelo ya Yehova kudi Zeuse, leza wa bajentaila wa mu Olympe. Myaka ibidi pa kupita’po, Yudasa Makabe nandi wākwata kibundi ne tempelo mine. Pa kupwa kusubula tempelo, yāpānwa monka kudi Leza mu mafuku 25 kweji wa Kishileve, mwaka wa 165 Yesu kaile, pāpityile’tu myaka isatu na pāelele Antiokusa kitapwa kya disubi kudi Zeuse pa kisōkelo. Byamulambu bisōkwe bya difuku ne difuku byāshilulwa kulambulwa monka kudi Yehova. Kekudipo panenenwe mu Bisonekwa bya ku bukomo bwa mushipiditu amba Yehova wāpele Yudasa Makabe bushindañani ne bulombodi bwa kūbakulula tempelo. Inoko, Yehova wāingidije bantu ba mizo mikwabo, pamo bwa Kilusa mwine Peleshia, pa kuvuija mpango imo itala butōtyi bwandi. (Isa 45:1) Nanshi i byendele’mo tufule kukunena’mba Yehova wādi ubwanya kwingidija muntu mu bantu bepēne kwadi pa kuvuija kiswa-mutyima kyandi. Bisonekwa bilombola’mba tempelo yādi ya kwikala’ko ne kwingila mwanda wa bupolofeto bwisambila padi Meshiasa, pa mwingilo wandi, ne pa kwipāna kwandi bufikidile. Kadi bene Levi bādi ba kwendelela kulambula bitapwa kufika enka ne kitatyi kyadi kya kulambula Meshiasa kitapwa kikatakata, ko kunena’mba būmi bwandi pa mwanda wa muzo wa muntu. (Dan 9:27; Yoa 2:17; Bah 9:11-14) Balondi ba Kidishitu kebāsoñanibwepo kusoba Masobo a Kupāna. (Kol 2:16, 17) Inoko, i kutupu palembelwe amba Yesu nansha bandi bana ba bwanga bātopekele kusoba ano masobo.
8-14 KWEJI 10
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | YOANO 11-12
“Iula Lusa lwa Yesu”
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 11:24, 25
ndyukile amba ukasangukanga: Mata wālangile amba Yesu wādi wisambila pa lusangukilo lwa mu mafuku a kumeso, mu difuku dya mfulo. Lwitabijo lwandi mu buno bufundiji lwādi lwa kutendelwa. Bendeji bamo ba bipwilo ba mu andi mafuku, bādi bayukene bu Basadusea, bādi batuna lusangukilo, nansha byo budi bufundiji bwa patōkelela bwa mu Bisonekwa bya ku bukomo bwa mushipiditu. (Dan 12:13; Mak 12:18) Kadi Bafadiseo nabo bādi bakulupile amba muya keufungapo. Inoko, Mata wādi uyukile amba Yesu wāfundije lukulupilo lwa lusangukilo ne kadi wāsangwile bantu, nansha byokekwādipo muntu nansha umo wālēle mafuku mavule mu lufu pamo bwa Lazalasa.
ami ne lusangukilo ne būmi: Lufu ne lusangukilo lwa Yesu lwāshitwidile boba bafwile dishinda dya kujokejibwa monka ku būmi. Yesu pa kupwa kusanguka, Yehova wāmupele bukomo ke enkapo bwa kusangula bafwile kete, ino i ne bwa kuleta būmi bwa nyeke. Mu Kus 1:18, Yesu witela aye mwine bu “mūmi,” mwine udi na “mfungulo ya lufu ne ya Kibundu.” Nanshi, Yesu i lukulupilo ku bōmi ne ku bafwile. Wālaile kushitula bibundu ne kupa bafwile būmi, ekale bakwenda mūlu kukaludika nandi nansha ba kwikala mu ntanda mipya bakaludikwa na umbikalo wandi wa mūlu.—Yoa 5:28, 29; 2Pe 3:13.
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 11:33-35
badila: Nansha’mba “bayoyokota.” Mu Kingidiki kishima “kudila” divule kifunkilanga pa kudila na diwi ditunduke. Kadi Yesu wāingidije kino kyubwa kimo kyonka paālaile konakanibwa kwa Yelusalema.—Luk 19:41.
wabinza . . . ne ñeni yamuvutakana: Kwingidija pamo bino bishima bibidi bya mu ludimi lubajinjibajinji kulombola bulanda bukatampe bwāivwene Yesu pa uno mwanda. Kyubwa kya Kingidiki (embrimaomai) kyalamwinwe bu “kubinza” divule kilombolanga mwiivwanino mukomo, inoko pano kilombola’mba Yesu wātengēlwe bininge, wabinza. Kishima kya Kingidiki (tarasso) kyalamwinwe bu “ñeni yamuvutakana,” kishima pa kishima i kuvutakanibwa. Mungya mwifundi umo wa myanda ya Leza, pano kishintulula’mba i “kulengeja muntu evwane bulanda bininge; kutengwa na misanshi mikatampe nansha masusu.” Kino kyubwa kimo kyonka kitanwa ne mu Yoa 13:21 pa kushintulula mwēivwanine Yesu pa mulangwe wa kwabwa na Yudasa.
munda mwandi: Kishima pa kishima i “mu mushipiditu.” Kishima kya Kingidiki pneuma kitelelwe pano, mobimwekela i kingidijibwe mu buluji bwa bukomo butonona bwa ku mutyima wa kyelekejo wa muntu, bumulengeja anene ne kulonga bintu mu muswelo kampanda.—Tala Nshintulwilo ya Bishima pa “Mushipiditu.”
wasūmija impolo: Kishima (dakryo) kingidijibwe pano i kyubwa kitambile ku dijina dya Kingidiki dishintulula’mba “impolo” dine dingidijibwe mu bisonekwa, kimfwa mu Luk 7:38; Bil 20:19, 31; Bah 5:7; Kus 7:17; 21:4. Bimweka bu mulangwe mukatampe wisambilwa’po i kusūmija impolo pa kyaba kya kudila na diwi ditunduke. Mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kino kyubwa kya Kingidiki i kingidijibwe enka pano kete, kadi i kishile na kyokya kingidijibwe mu Yoa 11:33 (tala bilembwa bya kwifunda) pa kulombola mudidilo wa Madia ne Bayuda bakwabo. Yesu wādi uyukile amba usa kusangula Lazalasa, inoko wāivwene bulanda bininge pa kumona balunda nandi baswedibwe badila. Buswe bwaādi usenswe balunda nandi ne lusa lwaēbevwanine byamulengeje asūmije impolo. Ino nsekununi ilombola patōka’mba Yesu wivwaninanga lusa boba bafwilwa baswe babo ku lufu lutambile kudi Adama.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 11:49
kitobo mukatampe: Kitatyi kyādi kikidi Isalela bu muzo udi mu bwanapabo, kitobo mukatampe wādi wingila kufika ne ku lufu. (Umb 35:25) Inoko, kitatyi kyākwete bene Loma Isalela, bendeji bātūdilwe na umbikalo wa Loma bādi na lupusa lwa kutonga ne kutalula kitobo mukatampe. (Tala Nshintulwilo ya Bishima, pa “Kitobo mukatampe.”) Kaifasa, wātongelwe na bene Loma, wādi mpwa-mambo wa bunwa wāijije pa kitenta kyandi kutabuka bonso bāmubadikidile. Wātongelwe dya mu 18 Yesu ke mwiye kadi waingila kufika dya mu 36 Yesu ke mwiye. Yoano pa kunena’mba Kaifasa wādi kitobo mukatampe mu mwaka’wa, ko kunena’mba mu 33 Yesu ke mwiye, bimweka’mba wādi ukimba kunena’mba mu myaka yāingile Kaifasa bu kitobo mukatampe mubadilwa ne mwaka wa kasekuseku wāipailwe Yesu.—Tala Mbwejo B12 pa kuyuka kifuko kikokeja kunenwa bu ye pādi njibo ya Kaifasa.
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 12:42
baledi: Kishima kya Kingidiki kyalamwinwe bu “baledi” mobimwekela pano kifunkilanga pa bantu ba mu Sanedini, kidye kikatampe kya Bayuda. Kino kishima i kingidijibwe mu Yoa 3:1 mwanda wa kwisambila padi Nikodema, umo wa mu kino kidye.
bakapangwa mu shinankonka: Nansha’mba “kupelwa mu shinankonka.” Kishima kya Kingidiki aposynagogos i kingidijibwe enka pano ne mu Yoa 9:22 ne mu 16:2. Muntu mupangwe wādi umonwa bule ne kusūlwa na bantu. Kuketa kipwano kwa uno muswelo na Bayuda bakwabo wādi mwanda ubwanya kuleta makambakano a misokwe mu kisaka. Mashinankonka byādi i bifuko bya kufundijija’mo, inoko kitatyi kampanda byādi bingidijibwa ne bu bifuko bya bidye bya kwenu, mwine mobādi na lupusa lwa kuleta mfuto ya kukupilwa ne kupangwa.
15-21 KWEJI 10
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | YOANO 13-14
“Nemushila Kimfwa”
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 13:5
kaoija bandi bana ba bwanga ku maulu: Mu Isalela wa kala, bikwabilo byādi bivwalwa na bantu bavule. Byādi’tu enka na pa kunyantyila ne myonji ya kwikuta kufika mu tumpo (tukukunyu), o mwanda maulu a muntu udi mu lwendo ādi atōkana na luvumbi nansha kulambakana bitoto bya mu mashinda ne bya mu madimi. O mwanda, kyādi kibidiji ku muntu kuvūla bikwabilo byandi ku meso kwa kutwela mu njibo, ne mufikilwa wa kizaji wādi ulonga bukomo bwa kuyuka shi bandi beni ke boye kala ku maulu. Mu Bible mudi bimfwa bya bantu bavule bādi na kino kibidiji. (Ngo 18:4, 5; 24:32; 1Sa 25:41; Luk 7:37, 38, 44) Yesu paāoije bandi bana ba bwanga ku maulu, wāingidije kino kibidiji mwanda wa kwibafundija mwanda wa mvubu utala kwityepeja ne kwiingidila abo bene na bene.
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 13:12-14
mufwaninwe: Nansha’mba “mudi na kiselwa kya.” Kyubwa kya Kingidiki kingidijibwe pano divule kingidijibwanga mu myanda ya lupeto, kishintulula’mba “kwikala na ndeni ya muntu; kwapula muntu kintu kampanda.” (Mat 18:28, 30, 34; Luk 16:5, 7) Pano ne mu myanda mikwabo i kingidijibwe mu buluji bwa kusoñanibwa kulonga kintu kampanda nansha kwikala na kiselwa kya kulonga kintu kampanda.—1Yo 3:16; 4:11; 3Yo 8.
w99-F 1/3 p. 31 mus. 1
Muntu Mukatakata Wingila Mwingilo wa Munshi
Yesu pa koija bandi bana ba bwanga ku maulu, wāletele bufundiji bwa mvubu mu mwanda utala kwityepeja. O mwanda bene Kidishitu kebafwaninwepo kulanga’mba badi na mvubu bininge kupita bakwabo ne amba bakwabo bafwaninwe kwibengidila nyeke, kadi kebafwaninwepo kukimba bitenta bya ntumbo. Pa kyaba kya kulonga namino, bafwaninwe kulonda kimfwa kya Yesu, mwine wāile “ke mwandapo wa kwingidilwa, aa, ino i kwingidila bantu ne kupāna būmi bwandi ke kinkūlwa kya kukūla bavule bene.” (Mat 20:28) Na bubine balondi ba Yesu bafwaninwe kwiingidila mingilo ya munshi bininge umo ku mukwabo na mutyima tō.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 14:6
ami ne dishinda ne bubine ne būmi: Yesu i dishinda mwanda i kupityila enka kudi aye kotubwanya kufwena Leza mu milombelo. Kadi i “dishinda” mwanda upwanyanga bantu na Leza. (Yoa 16:23; Lo 5:8) Yesu i bubine mwanda wādi wisamba bubine ne kwiendeja mungya bubine. Kadi wāfikidije bupolofeto buvule butala mwingilo wandi mukatampe mu kuvuija mpango ya Leza. (Yoa 1:14; Kus 19:10) Buno bupolofeto bwāikele “‘en-en’ [nansha’mba wāfikidile] kupityila kudi aye.” (2Ko 1:20) Yesu i būmi mwanda i kupityila ku kinkūlwa kwāpele bantu mukenga wa kukekala na “būmi bwinebwine,” nansha’mba, “būmi bwa nyeke.” (1Tm 6:12, 19; Ef 1:7; 1Yo 1:7) Kadi ukelombola bu “būmi” ku midiyo ne midiyo ya bantu bakasangulwa ne kupebwa mukenga wa kwikala nyeke mu Paladisa.—Yoa 5:28, 29.
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 14:12
mingilo mikatampe kutabuka ne ino’i: Yesu kānenenepo amba bana bandi ba bwanga badi ba kulonga bingelengele bikatampe kutabuka byaālongele. Inoko wāitabije na kwityepeja’mba bakasapula ne kufundija bininge kumupita. Balondi bandi badi ba kusambakanya mwaba mukatampe, kusapwila bantu bavule, kadi mu kitatyi kilampe kumupita. Binenwa bya Yesu bilombola patōka’mba wādi ukulupile amba balondi bandi bakendeleja mwingilo wandi.
22-28 KWEJI 10
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | YOANO 15-17
“Kemudipo ba Ino Ntanda”
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 15:19
ntanda: Mu uno mwanda kishima kya Kingidiki kosmos kifunkila pa bantu beshile na bengidi ba Leza, kibumbo kya bantu bapaluke kudi Leza kadi babi. Yoano ye mulembi umo kete wa Evanjile upitulukile mu binenwa bya Yesu amba balondi bandi ke ba ino ntandapo nansha’mba kebelungilepo na ino ntanda. Ino milangwe imo yonka i mipitulukwe misunsa ibidi ne kupita mu milombelo ya Yesu ya mfulo yaālombele na batumibwa bandi ba kikōkeji.—Yoa 17:14, 16.
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 15:21
mwanda wa dijina dyami: Kyaba kimo mu Bible “dijina” dilombolanga mwine winikilwe’dyo, bulēme bwandi ne bumuntu bwandi bonso. Mu mwanda utala dijina dya Yesu, nadyo dilombolanga lupusa ne kyepelo kimupele Shandi. (Mat 28:18; Fid 2:9, 10; Bah 1:3, 4) Yesu pano ushintulula kine kyadi kya kususwila bantu ba ino ntanda balondi bandi: i mwanda kebayukilepo mwine wāmutumine. Kuyuka Leza kwadi kwa kwibakwasha bevwanije ne kuyuka mvubu ya dijina dya Yesu. (Bil 4:12) Muno mubadilwa kyepelo kya Yesu kya kutongwa na Leza bu Muludiki, Mulopwe wa balopwe, kupityila kudi aye bantu bonso bafwaninwe kumukōkela pa kumona būmi.—Yoa 17:3; Kus 19:11-16; dingakanya na Ñi 2:7-12.
it-1-F p. 555 mus. 7
Bukankamane
Mwine Kidishitu usakilwa bukankamane pa kushala nyeke pambulwa kusambukilwa na ngikadila ne bilongwa bya ino ntanda idi mu lwana na Yehova Leza ne pa kushala nyeke mukōkele kwadi nansha byafwaninwe kwikonda na mushikwa wa ino ntanda. Yesu Kidishitu wāsapwidile bandi bana ba bwanga amba: “Mu ino ntanda mukamona byamalwa, inoko kankamanai! Ami nanekenya ino ntanda.” (Yoa 16:33) Mwanā Leza kānekenibwepo nansha dimo na mulongelo wa ino ntanda, inoko wēinekenye mwanda kēiwilepo mu kanda nansha kamo. Kimfwa kilumbuluke kya Yesu Kidishitu kya bu mushindañani ne bintu biyampe bilupukile ku mwiendelejo wandi mulumbuluke bibwanya kupa mwine Kidishitu bukankamane bwasakilwa pa kumwiula mwanda wa kushala nyeke mwisansanye na ntanda ne kuleka kusubijibwa nayo.—Yoa 17:16.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 17:21-23
umo: Nansha’mba “mu bumo.” Yesu wālombele amba balondi bandi ba bine bakekala “umo,” ko kunena’mba bengidila pamo na kitungo kimo, enka mobekadile aye ne Shandi bu “umo,” bengidilanga mu bumo kadi badi na milangwe imo. (Yoa 17:2) Mu 1Ko 3:6-9, Polo wisambila pa mwikadile bumo bwa bengidi bene Kidishitu pobengila abo bene na bene ne pobengila na Leza.—Tala 1Ko 3:8.
bekale kubwaninina umbumo: Nansha’mba “bekadidile umbumo.” Mu uno vese, Yesu ukwatañanya bumo na kuswibwa na Shandi. Kino kikwatañene na Kol 3:14, unena’mba: “Buswe . . . i kijimba kibwaninine kya bumo.” Buno bumo bubwaninine budi na mikalo. Kebushintululapo amba balondi i betane mu myanda yonso ya mu bumuntu bwabo, kimfwa bwino, bibidiji ne mutyima wa mundamunda. Ino bushintulula’mba balondi ba Yesu badi mu bumo mu bilongwa, mu nkulupilo, ne mu bufundiji.—Lo 15:5, 6; 1Ko 1:10; Ef 4:3; Fid 1:27.
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 17:24
ñanjilo ya ino ntanda: Kishima kya Kingidiki kyalamwinwe bu “ñanjilo” i kyalamunwe mu Bah 11:11 bu “kwimita,” mokingidijibwe pamo na kishima “lutundu.” Pano byokingidijibwe mu bishima “ñanjilo ya ino ntanda,” mobimwekela kifunkila pa kubutulwa kwa bana ba Adama ne Eva. Yesu ukwatañanya “ñanjilo ya ino ntanda” na Abele, mobimwekela ye muntu mubajinji wādi mufwaninwe kukūlwa kadi padi dijina dyandi dyo dibajinji “kulembwa mu muvungo wa būmi tamba ku ñanjilo ya ino ntanda.” (Luk 11:50, 51; Kus 17:8) Bino binenwa bya mu milombelo ya Yesu kudi Shandi bilombola monka amba kumeso kwa Adama ne Eva kwimita lutundu, Leza wādi usenswe kala wandi Mwana wa bunka.
29 KWEJI 10–4 KWEJI 11
BYABULĒME BYA MU KINENWA KYA LEZA | YOANO 18-19
“Yesu Wāsapwile Bukamoni bwa Bubine”
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 18:37
nsapule bukamoni: Enka na mobitelelwe mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kishima kya Kingidiki (martyreo) kyalamwinwe bu “kusapula bukamoni” ne bishima (martyria; martys) byalamwinwe amba “bukamoni” bidi na buluji bwishileshile. Bino bishima bibidi i bingidijibwe mu buluji bwa kubingija myanda yoyukile nansha yowimwenine, inoko bikokeja kadi ne kwikala na mulangwe wa “kusapula; kunenena maya.” Yesu kābingijepo enka bubine ne kwibusapula ino kadi weēndeje mungya abo ne kukwatakanya binenwa bya bupolofeto bya Shandi ne milao yandi. (2Ko 1:20) Mpango ya Leza itala Bulopwe ne Meshiasa Mulopwe wabo yālailwe kamo ne kamo tamba kala. Būmi bonso bwa Yesu pano pa ntanda bwāfudile na lufu lwandi lwa bu kitapwa, wāfikidija bupolofeto bonso bumutala, kubadila’mo munjiñininya wa bintu bya kumeso, bitanwa mu kipwano kya Mukanda wa Bijila. (Kol 2:16, 17; Bah 10:1) Nanshi kupityila ku binenwa ne bilongwa bya Yesu, tubwanya kunena’mba ‘wāsapwile bukamoni bwa bubine.’
bubine: Yesu kādipo wisambila pa bubine bo-bonso, inoko wādi wisambila pa bubine bwa mpango ya Leza. Mwanda mukatampe mu mpango ya Leza i wa amba Yesu, “mwanā Davida,” engile bu Kitobo Mukatampe ne bu Muludiki wa Bulopwe bwa Leza. (Mat 1:1) Yesu wāshintulwile amba kitungo kyaāidile pano pa ntanda, kya būmi bwandi pano pa ntanda, ne kya mwingilo wandi kyādi kya kusapula bubine bwa Bulopwe. Bamwikeulu bāsapwile uno musapu umo onka kumeso ne mu kitatyi kyābutwilwe Yesu mu Betelema Yuda, mu kibundi mwābutwidilwe Davida.—Luk 1:32, 33; 2:10-14.
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 18:38a
Le bubine i bika?: Mobimwekela, kipangujo kyāipangwile Pilato kifunkila pa bubine bo-bonso, ino kekyādipo kifunkila pa “bubine” bwādi bwisambila’po Yesu mu mine nsá’ya. (Yoa 18:37) Shi kino kipangujo kyāipangwilwe pampikwa budimbidimbi, nabya Yesu wādi wa kwikilondolola. Inoko mobimwekela Pilato wāipangwile kino kipangujo na kafutululo ne kukimba’tu kwimwekeja, udi na aye wānenene amba, “Bubine, abo bwine i bika? Kebudikopo!” Kadi Pilato kāilaijepo ne kilondololwa kine watambila panja pādi Bayuda.
Kukola Byabupeta bya ku Mushipiditu
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 19:30
watūla mushipiditu: Nansha’mba “wafwa; waleka’byo kufoma.” Kishima “mushipiditu” (mu Kingidiki, pneuma) kibwanya pano kufunkila pa “kufoma” nansha’mba “bukomo bwingila bwa būmi.” Kino kishima i kikwatañane na kyubwa kya Kingidiki ekpneo (kishima pa kishima i, “kufoma”) kidi mu nsekununi ikwatañene nakyo ya Mak 15:37 ne Luk 23:46 (mwine mokyalamwinwe bu “kufwa” nansha muswelo okyalamwinwe mu bilembwa bya kwifunda bya ano mavese bu “watūla muya”). Bantu bamo banena’mba kwingidija kishima kya Kingidiki kyalamwinwe bu “watūla” kushintulula’mba Yesu wālekele ku kusaka kulonga’po kintu pa kupandija būmi bwandi, mwanda bintu byonso byādi bifwaninwe kufikidila. Wāitabije na mutyima umo kupungulwila “būmi bwandi enka ne ku lufu.”—Isa 53:12; Yoa 10:11.
nwtsty-E bilembwa bya kwifunda bya Yoa 19:31
dyodya difuku dya Sabato dyadi dikatampe: Difuku dya 15 Kweji wa Nisane, difuku dine dyādi dilonda kupwa kwa Pashika, dyādi nyeke dikala dya sabato nansha shi dibaponena mu difuku’ka. (Lev 23:5-7) Uno Sabato wa pa bula paādi uponena mu difuku dimo dya Sabato yādi ilongwa nyeke (difuku dya busamba bubidi dya yenga wa Bayuda, dyādi dishilula Dya Butano dyuba ke dipone dyafula mu Dya Mposo dyuba ke dipone), dyādi difuku dya Sabato “mukatampe.” Uno sabato wāponene mu difuku dilonda dyāfwile Yesu, mwine wādi ulongwa mu Dya Butano. Tamba mu mwaka wa 31 kutūla ku 33 Yesu ke mwiye, i enka mu mwaka wa 33 Yesu ke mwiye mwāponene difuku dya 14 Kweji wa Nisane mu Dya Butano. Nanshi uno mwanda ubingija mulangwe wa amba Yesu wāfwile mu difuku dya 14 Kweji wa Nisane, 33 Y.M.