BIPANGUJO BYA BANKASAMPE
Le Mbwanya Kuta Mutyima ku Bintu Namani?
Mwanda waka nkomenwanga kuta mutyima ku bintu?
“Nkikitañengapo mabuku mavule na monadi tangilanga. Kadi nkikisenswepo’nka ne kutanga misango milampe.”—Elaine.
“Shi namone amba video keyendapo lubilo, neyendejanga lubilo bininge.”—Miranda.
“Shi ntele mutyima ku kintu kya mvubu ino telefone yami ibadila, nkimba’nka kuyuka ‘i ani wantumina musapu?’”—Jane.
Le bya busendwe bibwanya kukulengeja ukomenwe kuta mutyima ku bintu? Bamo betabija’mba en-en. Nicholas Carr mushiludi kadi mwimaniji wa sosiete imo unena’mba, “shi tutwela pa Entelenete bininge, tukafundija bongolo bwetu kulabikwa—na kubandaula myanda bukidibukidi kadi mu muswelo muyampe inoko pampikwa kuta’ko mutyima.”a
Tala bintu bisatu mubwanya kukulengeja bingidilwa bya busendwe ukomenwe kuta mutyima ku bintu.
Kitatyi kyowisamba na muntu. Nsongwakaji umo witwa bu Maria wanenene amba: “Nansha shi wisamba na bantu mpala na mpala, bamo batumanga misapu, kukaya makayo nansha kutwela pa marezo a mīsambo ku telefone—ne kuta mutyima muntu obesamba nandi mpika.”
Kitatyi kyodi mu kalasa. Dibuku dimo (the book Digital Kids) dinena’mba: “Bana ba masomo bavule banenanga’mba bengidijanga bingidilwa byabo bya busendwe pobafunda, batuma misapu, batwela pa marezo a mīsambo ne kutala bidi’po; kadi bengidijanga bino bingidilwa “bakimba myanda ke ya ku masomopo.”
Kitatyi kyowifunda. Chris wa myaka 22 unena’mba, “kintu kinkomene bininge i kuleka kutala telefone kyaba ne kyaba kitatyi kyoidila.” Shi wi mwanā masomo, devwala ya kulonga mu nsá imo ubwanya kwiilonga mu mansá asatu shi wi mulabikwe na bya busendwe.
Mu kīpi: Shi uleke bya busendwe bikulabike ne kukuludika, ukakomenwa kuta mutyima ku bintu.
Milangwe ilumbakana idi pamo bwa mpunda wa ntanda—i aye ukwendeja
Mwa kubwaninya kuta’ko mutyima
Kitatyi kyowisamba na muntu. Bible unena’mba: “Kemwakitai mutyima enka ku tumweno twa banwe bene, ino i ne ku tumweno twa bakwenu.” (Bene Fidipai 2:4) Lombola’mba utele omwisamba nandi mutyima na kumuteja senene. Mutale kadi leka kulabikwa na bingidilwa byobe bya busendwe.
“Shi wisamba na muntu, komena ditompo dya kutala pa telefone yobe. Lombola’mba ulēmekele muntu owisamba nandi na kumuta mutyima bya binebine.”—Thomas.
MADINGI: Shi wisamba na muntu, tūla telefone yobe pokwiimonepo. Bakimbi banena’mba, kumona’tu telefone kubwanya kukulengeja ukomenwe kuta mutyima ku kintu, mwanda kulombola’mba ukokeja kukalakanibwa pa kitatyi kyo-kyonso.
Kitatyi kyodi mu kalasa. Bible unena’mba: “Tai mutyima ku muswelo omwivwana.” (Luka 8:18) Na uno musoñanya mu ñeni, shi ku enu masomo bemulekanga mutwela pa Entelenete mu kalasa, kokatala misapu, kukaya makayo, nansha kwilembela na bakwenu kitatyi kyofwaninwe kuta mutyima ku byobafundija.
“Longa bukomo bwa kulonda byobafundija. Lemba. Ne shi bibwanika, shikata ku milongo ya kumeso kutyina wa kalabikwa.”—Karen.
MADINGI: Lemba na bike pa kyaba kya kulemba ku olodinatele. Bukimbi bulombola’mba, kukalabikwapo bininge, kadi ukabwanya kuvuluka byobakufundija.
Kitatyi kyowifunda. Bible unena’mba: “Ikala na tunangu, ikala na ñeni.” (Nkindi 4:5) Pa kwikala na bino bintu, bilomba kulanguluka bininge kupita’ko kutanga lubilolubilo mwanda wa kubinga ekizame.
“Kitatyi kyonefunda, ntyepejanga diwi dya tabulete yami ne kuta mutyima ku byononga. Nkitalengapo misapu itwela. Shi navuluka kintu kyonkifwaninwepo kwilwa, nekilembanga.”—Chris.
MADINGI: Kifuko kyowifundila’po kifwaninwe kukukwasha ute mutyima ku byowifunda. Kundula’po ne kuleka kulundika’po bintu.
a Bya mu dibuku The Shallows—What the Internet Is Doing to Our Brains.