Nshapita wa 30
“Babilone Munene wakuluki!”
1. Muanjelu muibidi udi umanyisha tshinyi, ne Babilone Munene ntshinyi?
EDI ke dîba dia dilumbuluisha dia Nzambi! Telejayi mukenji wa Nzambi udibu bamanyisha mpindieu: “Ne mukuabu, muanjelu muibidi, wakalonda, wamba ne: ‘Wakuluki! Babilone munene wakuluki, yeye uvua munuishe matunga wonso mvinyo wa tshiji tshia masandi ende!’” (Buakabuluibua 14:8) Eu mmusangu wa kumpala, kadi, ki ng’wa ndekelu to, udi mukanda wa Buakabuluibua ukoka ntema yetu pa Babilone Munene. Kumpala eku, mu nshapita wa 17, neamuleje bu mukaji wa ndumba wa kalanda-musenga. Nnganyi muine au? Anu mutuavua kubimona, muine eu nnsangilu wa pa buloba bujima, mmuena malu a Nzambi, nditentula dibi dia midimu ya ntendelelu didi Satana utumika nadi bua kuluisha dimiinu dia mukaji wa Nzambi. (Buakabuluibua 12:17) Babilone Munene nnsangilu wa pa buloba bujima wa bitendelelu bia dishima. Mmukongoloje bisumbu bionso bidi bitungunuke ne kulama bilele ne malongesha a malu a Nzambi bia ku Babilone wa kale ne bidi bileja mmuenenu wende patoke.
2. (a) Mmushindu kayi uvua ntendelelu wa ku Babilone mumuangalake pa buloba bujima? (b) Mbulongolodi kayi bukole budi tshitupa tshizangame tshia Babilone Munene, ne ndîba kayi diakamuenekabu bu bulongolodi bua bukole?
2 Ku Babilone ke kuvua Yehowa mukondakaje miakulu ya aba bavua basua kuibaka tshibumba tshia Babele, kukadi bidimu bipite pa 4 000. Nenku, bisumbu bishileshilangane bia miakulu biakamuangalaka too ne ku mfudilu kua buloba, kuyabi ne malongesha ne bilele bia butontolodi biledi bia bitendelelu bivule bidiku lelu’eu. (Genese 11:1-9) Babilone Munene ntshitupa tshia bulongolodi bua Satana tshidi tshitangila mianda ya ntendelelu. (Fuanyikija ne Yone 8:43-47.) Mu matuku etu aa, tshitupa tshiende tshipite kuzangama mbukua-buena-nkristo butontolodi, bupetudi bua mikenji, buakamueneka mu siekele muinayi Kunyima kua Kristo, mitabuja ne malongesha ende ki mbifumine mu Bible, kadi, mbiangata nangananga mu ntendelelu wa ku Babilone.—2 Tesalonike 2:3-12.
3. Bua tshinyi bidi bia bushuwa bua kuamba se: Babilone Munene wakuluki?
3 Pamu’apa newebeja ne: ‘Bu mudi bitendelelu bitshikale ne buenzeji bukole pa buloba, bua tshinyi muanjelu udi umanyisha ne: Babilone Munene wakuupuka?’ Tuelayibi meji: Kunyima kua tshidimu tshia 539 K.B.B., dikuluka dia Babilone wa kale diakapatula bipeta kayi? Diakafikisha ku dipikudibua dia tshisamba tshia Izalele, tshiakapingana mu ditunga diatshi ne kuasululamu ntendelelu mulelela! Nanku, dijadikibua tshiakabidi dia Izalele wa mu nyuma mu 1919 mu nsombelu wa dilubuluka dia dikema, didi ditungunuke ne kuenzeka ne lukasa too ne lelu’eu, ntshijadiki tshia se: Babilone Munene wakakuluka mu tshidimu atshi. Kêna kabidi ne bukole bua kupumbisha midimu ya tshisamba tshia Nzambi. Kabidi, nsombelu mupite bukole mmupatuke mu milongo yende. Katshia ku 1919, dinyanguka diende, dipanga bululame diende ne tshiendenda tshiende tshia masandi mbisokolodibue patoke miaba yonso. Mu matunga mavule a ku Mputu, bantu banyabanya ke batshidi baya mu ekleziya, ne mu amue matunga a ba socialiste, badi bangata malu a Nzambi bu “opium (tshiladishi) wa tshisamba.” Bu mudibu bamufuishe bundu kudi aba buonso badi banange Dîyi dia bulelela dia Nzambi, Babilone Munene, amu bu muntu mufundila tshibawu tshia lufu, mmuindile mpindieu dituku dikala Yehowa ne bua kumukumbajila dilumbuluisha Diende diakane.
Dikuluka dikuate bundu dia Babilone
4-6. Mmu ngumvuilu kayi mutudi mua kuamba ne: “Babilone Munene . . . mmunuishe matunga wonso mvinyo wa tshiji tshia masandi ende”?
4 Tukonkononayi bimpe malu avua mafikishe ku dikuluka dikuate bundu dia Babilone Munene. Bilondeshile muanjelu, “Babilone Munene . . . mmunuishe matunga wonso mvinyo wa tshiji tshia masandi ende.” Mbuena-kuamba munyi? Batu batumika ne miaku ya mushindu’eu bua kuleja matshimuna. Tshilejilu: Yehowa wakambila Yelemiya ne: “Angata lupanza elu lua mvinyo wa tshiji ludi mu tshianza tshianyi, ne udi ne bua kulunuisha matunga wonso andi nkutuma kudiwu. Ne adi ne bua kunua ne kutetuka ne kuenza bu bantu bakuatshike dipaala, amu bua muele undi ntuma munkatshi muawo.” (Yelemiya 25:15, 16) Mu siekele muisambombo ne wa muanda-mutekete K.B.B., Yehowa wakatumika ne Babilone wa kale bua kupongoluela matunga mavule lupanza lua dikenga lua mu tshimfuanyi bua kunuawo, pamue ne ditunga ditontolodi dia Yuda, kufikishabi too ne ku diya ne tshisamba tshiende mu bupika. Nansha bikale nanku, Babilone wakakuluka pashishe mu tshiende tshikondo, bualu mfumu wa ditunga edi wakatombokela Yehowa, “Mukalenge wa mu diulu.”—Danyele 5:23, Mukanda wa Nzambi.
5 Babilone Munene uvua pende mutshimune mvita mivule, kadi, misangu mivule ku budimu bukole. “Mmunuishe matunga wonso” pa kutumika ne mishindu ya dilobesha nayi ya mukaji wa ndumba, pa kuenda nawu masandi mu malu a ntendelelu. Wakafikisha bamfumu bena tshididi ku didia nende biovo ne ku didia nende malunda. Pa kutumika ne budimu mu mianda ya ntendelelu, wakadiakaja bua kukengesha bantu mu mianda ya tshididi, ya bungenda-mushinga ne ya mabanji. Amu bua bipatshila bia mianda ya tshididi ne ya bungenda-mushinga, wakapatuisha makengeshibua, mvita ne krwazade pankatshi pa bitendelelu, pamue ne bimvundu pankatshi pa matunga. Ne mmutumbishe mvita eyi yonso pa kuamba muvuayi yenzeka ku disua dia Nzambi.
6 Mbimueneke patoke se: bitendelelu mbibuelakane mu mvita ne mu mianda ya tshididi bia matunga mu siekele wa 20—ke tshiakenzeka ku Japon wa Shinto, ku Inde wa Hindu, ku Viet-Nam wa Buddha, ku Irlande wa ku Nord ne ku Amerike wa ku Sud bia “bena nkristo,” ne mu matunga makuabu kabidi—mu tshikondo tshia mvita ibidi ya buloba bujima, ba nsaserdose ba basalayi ba mu bisumbu bia mvita bionso bibidi bakasaka bansonga ku dishipangana nkayabu. Tshilejilu tshimanyike kudi buonso tshidi tshileja mushindu uvua Babilone Munene mutumike ne budimu buende bua kunyanga ngenyi ya bantu ntshietshi: mu mvita ivua mibudike pankatshi pa bena ditunga dia Espagne mu 1936-1939, uvua ne buenzeji bunene mu mvita eyi yakashipesha bantu batue ku 600 000. Dimuangalaja dia mashi aa mavule divua dikebesha kudi bamfumu ba katolike ne aba bavua batue ku tshiabu, bualu, mbulamatadi mumanyike wa ditunga dia Espagne uvua ufunyina bubanji bua Ekleziya ne ukeba kumupuekesha milongo.
7. Nnganyi udi Babilone Munene utamba kuluisha, ne mmishindu kayi idiye wangata bua kutumika nayi?
7 Bu mudi Babilone Munene muikale tshitupa tshia mianda ya ntendelelu tshia dimiinu dia Satana, utu uluisha nangananga “mukaji” wa Yehowa, “Yeruzaleme wa muulu.” Pabi, mu siekele wa kumpala, tshisumbu tshia bena nkristo bela manyi tshiakamanyika patoke bu dimiinu dia mukaji. (Genese 3:15; Galatia 3:29; 4:26) Nenku, Babilone Munene mmuenze madikolela a bungi bua kutshimuna tshisumbu etshi tshikezuke pa kutshisaka ku dienda masandi mu mianda ya ntendelelu. Bapostolo Paulo ne Petelo bakadimuija bena nkristo nabu ne: bavule nebapone ku buluishi ebu ne nekupatuke butontolodi bukole. (Bienzedi 20:29, 30; 2 Petelo 2:1-3) Mikenji ivua Yezu mutumine bisumbu muanda-mutekete pabuipi ne ndekelu wa matuku a muoyo wa Yone yakaleja ne: Babilone Munene ukavua wenza madikolela bua kubibipisha. (Buakabuluibua 2:6, 14, 15, 20-23) Kadi, Yezu wakadianjila kuleja se: buenzeji bubi bua Babilone kabuakusambuka mikalu mimuelela.
Blé ne tshisosa tshibi
8, 9. (a) Lusumuinu lua blé ne tshisosa tshibi lulonda kudi Yezu ludi luleja tshinyi? (b) Ntshinyi tshiakenzeka “pavua bantu balale”?
8 Mu mufuanu wende wa blé ne tshisosa tshibi, Yezu udi wakula bua muntu uvua mukune mamiinu malenga mu budimi. Kadi, “pavua bantu balale,” muena lukuna e kulua ne kukuna tshisosa tshibi, tshine etshi kujibikila blé. Yezu udi umvuija mufuanu wende mu mêyi aa: “Mukunyi wa mamiinu malenga, m’Muana wa muntu; budimi mbukua-bantu, kadi, mamiinu malenga mbana ba bukalenge; ne tshisosa tshibi mbana ba mubi; muena lukuna uvua mutshikune nDiabolo.” Udi uleja pashishe ne: nebalekele mamiinu malenga ne tshisosa tshibi bikola pamue too ne “ku nshikidilu wa bulongolodi ebu bua malu,” tshikondo tshikala banjelu ne bua ‘kuangula’ tshisosa tshibi tshia mu tshimfuanyi.—Matayi 13:24-30, 36-43.
9 Malu akenzeka menemene amu bu muvua bapostolo Paulo ne Petelo badianjile kumanyisha. “Pavua bantu balale,” nansha kunyima kua bapostolo bamane kulala mu lufu peshi pavua batangidi bena nkristo balekele kukuba tshisumbu tshia mikoko ya Nzambi ne dîsu dikole, butontolodi bua buena bua ku Babilone buakatoloka munda mene mua tshisumbu. (Bienzedi 20:31) Diakamue, tshisosa tshibi tshiakapita blé ku bungi, nenku, tshiakajika mamiinu malenga. Munkatshi mua siekele mivule, biakamueneka bu ne: dimiinu dia mukaji divua dijika menemene mu mizabi mipuututuke ya Babilone Munene.
10. Ntshinyi tshiakenzeka mu bidimu bia 1870, ne Babilone Munene wakenza tshinyi?
10 Kadi, mu bidimu bia 1870, bena nkristo bela manyi bakatuadija kuenza madikolela mavule bua kuimansha bienzedi bia tshiendenda bia kudi Babilone Munene. Bakalekela malongesha a dishima avua bukua-buena-nkristo bupiane kudi ntendelelu wa bampangano ne kutuadijabu kulongesha ne bukitu ku diambuluisha dia Bible ne: bikondo bia Bantu ba Bisamba bivua ne bua kujika mu 1914. Bamfumu ba bitendelelu bia mu bukua-buena-nkristo, tshiamu tshinene tshia mudimu tshia Babilone Munene, bakajula buluishi bua kupumbisha mudimu eu wa diasulula ntendelelu mulelela. Munkatshi mua mvita ya kumpala ya buloba bujima, bakababidila nsombelu mukole mukeba kudi ndululu eyi bua kujimija kasumbu aka kakese ka bena nkristo ba lulamatu. Mu 1918, pakimanyikibua menemene midimu yabu yonso, biakamueneka bu se: Babilone Munene wakumbaji bipatshila biende. Wakamueneka bu uvua mubatshimune.
11. Dikuluka dia Babilone Munene diakapatuisha tshipeta kayi tshimpe?
11 Anu bu mutukadi babiambe kuulu eku, tshimenga tshiena lutambishi tshia Babilone tshiakakuluka bibi bitambe mu 539 K.B.B. Ke lubila elu kumvuika: “Wakuluki! Babilone wakuluki!” Mu tshidimu atshi, muaba mutumbuke wa bukokeshi bua pa buloba bujima buvuaku tshikondo atshi buakakuluka bushuwa mu bianza bia biluilu bia bena Médo-Perse, bilombola kudi Cyrus Munene. Nansha muvua tshimenga tshine tshipanduke ku dibutudibua edi, dikuluka diatshi pa kumbuka pa muaba wa bukokeshi bua buloba bujima divu’anu dijadikibue, ne bu tshipeta, bapika bena Yuda bakapikudibua. Bakapingana ku Yeruzaleme bua kuasululaku ntendelelu mukezuke.—Yeshayi 21:9; 2 Kulondolola 36:22, 23; Yelemiya 51:7, 8.
12. (a) Matuku etu aa, bua tshinyi tudi mua kuamba ne: Babilone Munene wakuluki? (b) Ntshinyi tshidi tshijadika ne: Yehowa mmuimanshe menemene bukua-buena-nkristo?
12 Lubila lua dimanyisha se: Babilone Munene wakuluki, ndumvuike kabidi mu matuku etu aa! Ditshimuna dia katupa kîpi mu 1918 dia bukua-buena-nkristo buashila pa ntendelelu wa ku Babilone, diakakudimuka diakamue e kupangiladi mu 1919, pakajadikibua tshikabidi bashadile ba ku bena nkristo bela manyi, kasumbu ka Yone, ku diambuluisha dia dibiishibua dia mu nyuma. Babilone Munene wakakuluka pa bidi bitangila dilama mu bupika tshisamba tshia Nzambi. Amu bu mpasu mivule kayiyi kubala, bana babu ne Kristo bela manyi bakapatuka mu dijimba, badiakaje bua kudifila mu mudimu mubafundila. (Buakabuluibua 9:1-3; 11:11, 12) Bavua benza “mupika wa lulamatu ne wa budimu” wa mu tshikondo tshietu, ne Mfumu wakabateka pa bintu biende bionso bia pa buloba. (Matayi 24:45-47) Bu muvua Mfumu utumika nabu mushindu’eu, ebi bivua tshijadiki tshia se: Yehowa uvua muimanshe menemene bukua-buena-nkristo, nansha muvuabu budiamba mudibu muena-mpala Wende pa buloba. Ntendelelu mukezuke wakaasuludibua, ne mushindu wakamueneka bua kujikija mudimu wa kutua bashadile ba ku bantu 144 000 tshitampi—ba ndekelu ba ku dimiinu dia mukaji, muena lukuna wa kalekale wa Babilone Munene. Mianda eyi yonso idi ileja dipangila dikuate bundu bua bulongolodi ebu bua Satana buena midimu ya ntendelelu.
Dinanukila dia bansantu
13. (a) Mmukenji kayi udi muanjelu muisatu umanyisha? (b) Ndilumbuluisha kayi didi Yehowa ufundila aba badi bapeta tshimanyinu tshia nyama wa luonji?
13 Muanjelu muisatu udi wakula mpindieu. Teleja! “Ne muanjelu mukuabu, muisatu, wakabalonda, wamba ne dîyi dikole ne: ‘Biatendelela muntu kayi yonso nyama wa luonji ne tshimfuanyi tshiende, ne biapetaye tshimanyinu pa mpala wende anyi pa tshianza tshiende, neanue pende mvinyo wa tshiji tshia Nzambi mupongolola mu lupanza lua tshiji tshiende tshikole kayi musambakaja ku tshintu.’” (Buakabuluibua 14:9, 10a) Mu Buakabuluibua 13:16, 17, bakasokololamu ne: mu dituku dia Mukalenge, aba badi kabayi batendelela tshimfuanyi tshia nyama wa luonji nebakenge—nebashipibue mene. Tudi tufuma ku dimanya mpindieu ne: Yehowa mmuangate dipangadika dia kulumbuluisha aba badi ne ‘tshimanyinu, dîna dia nyama wa luonji anyi bishiferi bia dîna diende.’ Nebenzejibue ku bukole bua kunua lupanza lua bululu, ‘lupanza lua tshiji tshikole,’ lua tshiji tshia Yehowa. Ebi nebiumvuije tshinyi buabu buobo? Mu 607 K.B.B., pavua Yehowa muenzeje Yeruzaleme bua kunua “lupanza lua tshiji tshiende tshitambe bukole,” tshimenga tshiakakuatshika “dipawula ne kabutu, nzala ne muele wa mvita” bifumina kudi bena Babilone. (Yeshayi 51:17, 19) Bia muomumue, pikala batendeledi ba makokeshi a tshididi a pa buloba ne tshimfuanyi tshiawu, mbuena-kuamba ne: Bulongolodi bua Matunga masanga, banue lupanza lua tshiji tshikole tshia Yehowa, nebapetangane ne diakabi. (Yelemiya 25:17, 32, 33) Nebabutudibue kashidi.
14. Kumpala kua kubutudibua kua aba badi batendelela nyama wa luonji ne tshimfuanyi tshiende, ntshinyi tshidi ne bua kubenzekela, ne mmunyi mudi Yone ubiumvuija?
14 Kadi nansha kumpala kua diakabi edi kubavuila, aba badi ne tshimanyinu tshia nyama badi ne bua kukengeshibua bu tshipeta tshia dipanga kuanyishibua kudi Yehowa. Bua muntu yonso udi utendelela nyama wa luonji ne tshimfuanyi tshiende, muanjelu udi umanyisha Yone ne: “Ne neakengeshibue ne kapia ne sufre kumpala kua banjelu bansantu ne kumpala kua Muan’a mukoko. Ne muîshi wa kukengeshibua kuabu newubande kashidi ne kashidi, ne kabena ne diikisha nansha munya nansha butuku, aba badi batendelela nyama wa luonji ne tshimfuanyi tshiende, ne muntu yonso udi upeta tshimanyinu tshia dîna diende.”—Buakabuluibua 14:10b, 11.
15, 16. Miaku “kapia ne sufre” idi mu Buakabuluibua 14:10 idi ne mushinga kayi?
15 Bamue badi bangata miaku idibu batele ya dikengeshibua mu kapia ne sufre bu tshijadiki tshia dikalaku dia kapia ka inferno. Kadi, dikonkonona dikese dia mulayi wa muomumue didi dileja ngumvuilu mulelela wa miaku eyi mu muaba eu udibu bayitele. Mu matuku a Yeshayi, Yehowa wakadimuija ditunga dia Edom ne: nedinyokibue bua lukuna luadi kudi Izalele. Wakamba ne: “Ne tusulu tuende tudi ne bua kuandamunyibua kabudimbu, ne lupuishi luende neluandamuke sufre, ne ditunga diende nedilue bu kabudimbu kadi kalunguka ne kapia. Nansha munya nansha butuku kakena kajima; muîshi waku newubande bua bikondo kabiyi bijadika. Ku tshipungu ne ku tshipungu neikale mukamakane; kashidi ne kashidi muntu nansha umue kakupitshilamu.”—Yeshayi 34:9, 10.
16 Ditunga dia Edom diakedibua mu inferno wa mu mufuanu bua kuikala woshibuamu kashidi anyi? Nansha kakese. Kadi, diakajimina kashidi mu mianda ya pa buloba bujima, amu bu divua dibutuke mu kapia ne sufre. Dinyokibua diadi dia ndekelu kadivua dikengeshibua dia kashidi to, kadi, bivua “kushala mutupu . . . tshianana . . . patupu.” (Yeshayi 34:11, 12) Lungenyi elu nduleja patoke mu tshimfuanyi kudi muîshi udi ‘ubanda bua bikondo kabiyi bijadika.’ Nzubu yeye mumane kupia, butù buende butu butungunuka ne kufuima muîshi munkatshi mua lupolo kampanda kunyima kua ndimi ya kapia mimane kujima, tshijadiki tshia se: nzubu ùvua mukuate kapia mubutuke. Bia muomumue, lelu’eu kabidi, tshisamba tshia Nzambi tshidi tshivuluka dilongesha diditshi tshipetela ku dibutuka dia Edom. Ke mushindu udi ‘muîshi wa kulungula kuende’ mutungunuke ne kubanda mu tshimfuanyi.
17, 18. (a) Ntshinyi tshidi tshindile aba badi bapeta tshimanyinu tshia nyama wa luonji? (b) Mmunyi mudi batendeledi ba nyama wa luonji bakengeshibua? (c) Mmu ngumvuilu kayi mudi “muîshi wa kukengeshibua kuabu ubanda kashidi ne kashidi”?
17 Aba badi ne tshimanyinu tshia nyama wa luonji nebabutudibue pabu butubutu, amu bu ku kapia. Anu bu mudi mulayi ubisokolola pashishe, kabakujiika bitalu biabu, bua nyunyi idie mibidi yabu. (Buakabuluibua 19:17, 18) Nenku, mbiumvuike patoke se: kabakukengeshibua mu ngumvuilu wa ku dîna to. Kadi, mmu ngumvuilu kayi mudibu ‘bakengeshibua ku kapia ne sufre’? Mmu ngumvuilu wa se: kumanyisha kua bulelela kudi kubatandula ne kubadimuija bua dikumbajibua dia dilumbuluisha dia Nzambi ditshivuavua. Ke bua tshinyi badi bendeshila basadidi ba Nzambi lumu lubi, ne padiku mushindu, badi bitabijija nyama wa luonji muena tshididi ne disonsola dia muinshi muinshi bua kukengesha Bantemu ba Yehowa, ne pamu’apa, kubashipa. Kadi, ndekelu wa bionso, baluishi aba nebabutudibue amu bu kudi kapia ne sufre. Apu, ‘muîshi wa kukengeshibua kuabu newubande kashidi ne kashidi’ mu ngumvuilu wa se: dilumbuluisha dia Nzambi dibakumbajila nedifile dilongesha pikala bumfumu bua Yehowa pa bukua-bifukibua mua kuedibua mpata tshiakabidi. Nebakose tshilumbu etshi bua kashidi.
18 Mu matuku etu aa, nnganyi udi umanyisha mukenji eu udi wosha bu kapia? Tuvulukayi ne: mpasu ya mu tshimfuanyi mmipete bukenji bua kukengesha bantu badi kabayi ne tshitampi tshia Nzambi pa mpala. (Buakabuluibua 9:5) Nenku, mbimueneke ne: mpasu eyi ya mu tshimfuanyi milombola kudi banjelu ke idi ibakengesha. Bua tshisumi tshiayi, “kabena ne diikisha nansha munya nansha butuku, aba badi batendelela nyama wa luonji ne lupingu luende, ne muntu yonso udi upeta tshimanyinu tshia dîna diende.” Ndekelu wa bionso, kunyima kua dibutudibua dia batendeledi ba mpingu aba, dibutudibua diajadika mu mushindu wa dikema ne: bumfumu bua Yehowa mbubingishibue, “muîshi wa kukengeshibua kuabu” newubande kashidi ne kashidi. Nanku, bena mu kasumbu ka Yone batungunuke ne kunanukila too ne muakumbana dibingishibua adi! Muanjelu udi ufila nkomenu mu miaku eyi: “Eu ke muaba udi dinanukila bua bansantu ne bua kudileja, aba badi batumikila mêyi-matuma a Nzambi ne ditabuja dia Yezu.”—Buakabuluibua 14:12.
19. Bua tshinyi bansantu badi ne bua kuleja dinanukila, ne mmêyi kayi a Yone adi abapesha bukole?
19 “Dinanukila bua bansantu”, didi diumvuija kutendelela Yehowa pa kuikala ne lulamatu kaluyi kadiwu kudiye ku butuangaji bua Yezu Kristo. Mukenji wabu ki mmuanyishibue kudi bantu buonso nansha. Udi ubakebela buluishi, dikengeshibua, pamu’apa ubafikisha ku difuila ditabuja. Kadi, badi bapetela bukole ku mêyi adi Yone umanyisha pashishe: “Ne meme kumvua dîyi difuma mu diulu diamba ne: ‘Funda ne: Ba diakalenga mbafue badi bafua mu buobumue ne Mukalenge bituadije ku mpindieu. Eyowa, ke mudi spiritu wamba, biikishe bua midimu yabu, bualu, malu avuabu benze adi abalonda.’”—Buakabuluibua 14:13.
20. (a) Mmunyi mudi dilaya difunda kudi Yone dikale mu diumvuangana ne mulayi wa Paulo udi utangila dikalaku dia Yezu? (b) Ndisanka kayi dia pa buadi didibu balaye bena nkristo bela manyi badi bafua kunyima kua diipatshibua dia Satana mu diulu?
20 Dilaya edi didi mu diumvuangana menemene ne mulayi eu wa Paulo udi wakula bua dikalaku dia Yezu: “Aba bakafua mu buobumue ne Kristo nebabiishibue diambedi. Pashishe tuetu ba muoyo [ba ku bena nkristo bela manyi badi ne muoyo mu dituku dia Mukalenge] batshidi bashale ne muoyo, netuambuibue pamue nabu mu matutu, bua kusambakena ne Mukalenge mu kapepa.” (1 Tesalonike 4:15-17) Kunyima kua diipatshibua dia Satana mu diulu, aba bakafua mu buobumue ne Kristo bakabiishibua diambedi. (Fuanyikija ne Buakabuluibua 6:9-11.) Bua bela manyi badi bafua ku shòò mu dituku dia Mukalenge, mbabalaye disanka dia pa buadi. Dibiishibua diabu ku lufu bua muoyo wa mu nyuma mu diulu didi dia pamue ne pamue, “mu mupodi wa dîsu.” (1 Kolinto 15:52) Ndilaya kayipu dia dikema! Ne kupita apu, midimu yabu ya buakane idi itungunuka ne kubalonda mu diulu.
Bia kunowa bia pa buloba
21. Ntshinyi tshidi Yone utuambila pa bidi bitangila “bia kunowa bia pa buloba”?
21 Bakuabu kabidi badi ne bua kupeta mabenesha mu dituku edi dia dilumbuluisha, anu bu mudi Yone utungunuka ne kutuambila ne: “Ne meme kutangila, ne, mona! ditutu ditoke, ne kampanda mufuane muana wa muntu uvua musombe pa ditutu edi, muikale ne tshifulu tshia butumbi tshia ngolo pa mutu wende ne mu tshianza tshiende muvua muele wa kunowa nawu musakisha. Ne muanjelu mukuabu [muinayi] wakapatukila mu ntempelu sanktuere wela eu uvua musombe pa ditutu lubila ne dîyi dikole ne: ‘Ela muele webe wa kunowa nawu ne unowe, bualu dîba dia kunowa diakumbanyi, bualu, bia kunowa bia pa buloba bikadi bipie.’ Ne eu uvua musombe pa ditutu wakela muele wende wa kunowa nawu pa buloba, ne buloba buakanowibua.”—Buakabuluibua 14:14-16.
22. (a) Eu udi muâse tshifulu tshia butumbi tshia ngolo ne musombe pa ditutu ditoke nnganyi? (b) Ndîba kayi didi kunowa kufika mu tshitupa tshiaku tshikole, ne mmushindu kayi?
22 Kumanyika kua eu udi musombe pa ditutu ditoke kakuena mpata. Bu mudiye musombe pa ditutu ditoke, mufuane muana wa muntu ne muase tshifulu tshia butumbi tshia ngolo, mbidileje patoke se: n’Yezu, Mukalenge Masiya uvua Danyele mumone pende mu tshikena-kumona. (Danyele 7:13, 14; Mako 14:61, 62) Kadi, bia kunowa bidibu bamanyishe ebi ntshinyi? Pavuaye pa buloba, Yezu wakafuanyikija mudimu wa kuenza balongi ne kunowa kua budimi budi bumvuija bukua-bantu. (Matayi 9:37, 38; Yone 4:35, 36) Kunowa eku nkufike mu tshitupa tshiaku tshikole mu dituku dia Mukalenge, pakabanjijibua Yezu bu Mukalenge ne ukumbaja dilumbuluisha bua Tatuende. Nenku, tshikondo tshia kukokesha kuende, tshiakatuadija mu 1914, tshidi kabidi tshia disanka, tshikondo tshia dinowa.—Fuanyikija ne Dutelonome 16:13-15.
23. (a) Nnganyi udi utuma dîyi dia kutuadija dinowa? (b) Ndinowa dia mushindu kayi didi dienzeka katshia ku 1919?
23 Nansha mudiye Mukalenge ne Nzuji, Yezu udi windila dîyi-dituma kudi Yehowa, Nzambi wende, bua kutuadija kunowa. Dîyi-dituma edi didi difumina “mu ntempelo sanktuere,” ku butuangaji bua muanjelu kampanda. Diakamue, Yezu udi utumikila. Diambedi, bituadije ku 1919, wakatumika ne banjelu bende bua kujikija dinowa dia bantu 144 000. (Matayi 13:39, 43; Yone 15:1, 5, 16) Pashishe, dinowa peshi disangishibua dia musumba munene wa mikoko mikuabu e kutuadijadi. (Yone 10:16; Buakabuluibua 7:9) Mianda idi ileja ne: pankatshi pa 1931 ne 1935, bungi bukumbane bua mikoko mikuabu eyi buakatuadija kumueneka. Mu 1935, Yehowa wakatabeja mêsu a kasumbu ka Yone bua kusunguluja menemene musumba munene mutela mu Buakabuluibua 7:9-17. Kubangila ku tshidimu atshi, mbatambe kushindamena pa disangishibua dia musumba eu. Mu 2005, bungi bua bena mu musumba eu buvua bupite pa miliyo isambombo, ne utshidi utungunuka ne kuvula. Kabiyi mpata, eu udi mufuane muana wa muntu udi unowa bivule menemene, ukumbaja mudimu wa disanka mu tshikondo tshia ku nshikidilu.—Fuanyikija ne Ekesode 23:16; 34:22.
Didiatakaja dia mvinyo wa pa buloba
24. Ntshinyi tshidi muanjelu muitanu mukuate ku tshianza, ne lubila lua muanjelu muisambombo ludi lumuambila bua kuenza tshinyi?
24 Padi kunowa kudi kupetesha lupandu kutua ku tshibungubungu, dîba didi dikumbana bua dinowa dia mushindu mukuabu. Yone udi wamba ne: “Ne muanjelu mukuabu kabidi [muitanu] wakapatukila mu ntempelo sanktuere udi mu diulu, muikale pende ne muele wa kunowa nawu musakisha. Ne muanjelu mukuabu kabidi [muisambombo] wakapatukila ku tshilambuilu ne uvua ne bukokeshi pa kapia. Ne wakela eu uvua ne muele wa kunowa nawu musakisha lubila ne dîyi dikole, wamba ne: ‘Tuma muele webe musakisha ne unowe mvinyo wa pa buloba, bualu, tumuma tuende tukadi tupie.’” (Buakabuluibua 14:17, 18) Biluilu bia banjelu bidi ne mudimu wa kunowa bivule mu dituku dia Mukalenge, pa kutapulula bimpe munkatshi mua babi!
25. (a) Kupatukila kua muanjelu muitanu mu ntempelo sanktuere kudi kuleja tshinyi? (b) Bua tshinyi mbikumbanyine bua dîyi dia kutuadija dinowa kutumibuadi kudi muanjelu “udi upatukila ku tshilambuilu”?
25 Muanjelu muitanu udi ufumina kumpala kua Yehowa, mu ntempelo sanktuere; nenku, dinowa dia ndekelu didi dienzeka padi bilondeshile disua dia Yehowa. Muanjelu eu udi upeta dîyi-dituma bua kutuadija mudimu wende ku mukenji mumumanyisha kudi muanjelu mukuabu udi “upatukila ku tshilambuilu.” Muanda eu udi ne diumvuija diondoke, bualu katshia kuonso aku anyima ya bena lulamatu ivua muinshi mua tshilambuilu ivua mikonke ne: “Mfumu Munene munsantu ne mulelela, udi udikanda too ne dîba kayi, bua kulumbuluisha ne kusombuela mashi etu kudi aba badi basombe pa buloba?” (Buakabuluibua 6:9, 10) Penzeka dinowa dia mvinyo wa pa buloba, ke pafidibua diandamuna ku lubila elu ludi lulomba disombuela.
26. “Mvinyo wa pa buloba” ntshinyi?
26 Kadi, “mvinyo wa pa buloba” ntshinyi? Mu Mifundu ya tshiena-Ebelu, badi bakulamu bua ditunga dia Yuda bu mvinyo wa Yehowa. (Yeshayi 5:7; Yelemiya 2:21) Yezu Kristo ne aba bakokesha nende mu Bukalenge bua Nzambi mbafuanyikija pabu ne mvinyo. (Yone 15:1-8) Muaba eu, tshimanyinu tshinene tshia mvinyo nkukuama kuende kua tumuma, ne mvinyo mulelela wa bena nkristo mmukuame tumuma tuvule bua butumbi bua Yehowa. (Matayi 21:43) Nenku, kabiyi mpata, “mvinyo wa pa buloba” udi ne bua kufunkuna, ki mmvinyo eu mulelela, kadi, mvinyo wa dishima udi Satana mutentule, mbulongolodi bua mbulamatadi yende bunyanguke budi bumueneka budiye muteke ku mutu kua bantu, pamue ne “tusumbu” tua mamuma mashileshilangane a ba-demon adiye mupatule munkatshi mua siekele mivule. Babilone Munene, mùdì bukua-buena-nkristo butontolodi buikale pa muaba wa kumpala munda muende, uvua ne buenzeji bukole pa mvinyo eu wa lulengu.—Fuanyikija ne Dutelonome 32:32-35.
27. (a) Ntshinyi tshidi tshienzeka padi muanjelu udi mukuate muele wa kunowa nawu utuadija kunowa mvinyo wa pa buloba? (b) Mmilayi kayi ya mu Mifundu ya tshiena-Ebelu idi ileja mushinga wa dinowa?
27 Dilumbuluisha didi ne bua kukumbajibua! “Ne muanjelu wakela muele wende wa kunowa nawu pa buloba ne wakakosa ne kusangisha mvinyo wa pa buloba, e kumuela mu tshikaminu tshinene tshia tshiji tshia Nzambi. Ne tshikaminu tshiakadiatakajibua pambelu pa tshimenga, ne mashi akapatuka mu tshikaminu too ne ku mionji ya ku bibanga bia tubalu, mutantshi wa stade tshinunu nkama isambombo.” (Buakabuluibua 14:19, 20) Kukadi tshikondo tshile, Yehowa wakamanyisha ne: uvua ne bua kuleja dijoboka dia muoyo wende kudi mvinyo eu. (Sefanya 3:8) Mulayi kampanda wa mu mukanda wa Yeshayi udi umanyisha patoke ne: matunga majima neabutudibue padiatakajibua tshikaminu. (Yeshayi 63:3-6) Yoele pende wakamanyisha mu mulayi ne: “misumba” mivulavulayi, matunga majima, neyidiatakajibue too ne ku dibutudibua diayi mu “tshikaminu,” mu “tshibanda tshia dipangadika.” (Yoele 3:12-14) Kabiyi mpata, nebikale dinowa dia dikema, ne kashidi kakuakuenzeka dikuabu pashishe! Bilondeshile tshikena-kumona tshia Yone, ki ng’amu tusumbu tua tumuma tukosa ne tusangisha, kadi, mvinyo wa mu tshimfuanyi pende udi ukoshibua ne wiimanshibua mu tshikaminu bua kudiatakajibuamu. Nenku, mvinyo wa pa buloba neazajibue ne kakutoloka kabidi kashidi.
28. Mbanganyi badi badiatakaja mvinyo wa pa buloba, ne mmu ngumvuilu kayi mudi tshikaminu “tshidiatakajibua pambelu pa tshimenga”?
28 Mu tshikena-kumona, didiatakaja ndienza kudi tubalu, bualu, mashi adi apatuka mu tumuma tua mvinyo adi abanda “too ne ku mionji ya ku bibanga bia tubalu.” Bu mutubu batumika pa tshibidilu ne muaku “tubalu” bua kufunkuna mvita, didiatakaja didi ne bua kuleja tshikondo tshia mvita. Pa bidi bitangila mvita ya ndekelu mibunda bulongolodi bua malu bua Satana bua kububutula, mbambe ne: biluilu bia mu diulu bilombola kudi Yezu bidi bidiata “tshikaminu tshia mvinyo wa tshiji tshikole tshia Nzambi Wa-Bukole-Buonso.” (Buakabuluibua 19:11-16) Mbimueneke patoke se: biluilu bimue bimue abi ke bidi bidiatakaja mvinyo wa pa buloba. Tshikaminu tshidi “tshidiatakajibua pambelu pa tshimenga,” mbuena-kuamba ne: pambelu pa Siyona wa mu diulu. Bushuwa, mbikumbanyine menemene bua mvinyo wa pa buloba kudiatakajibua amu pa buloba. Kadi, ‘neadiatakajibue pambelu pa tshimenga’ kabidi mu ngumvuilu wa se: kabakuenzela bashadile ba ku dimiinu dia mukaji, badi baleji-mpala ba Siyona wa mu diulu pa buloba, bualu bubi nansha bumue. Buobo aba pamue ne musumba munene, nebakubibue ne basokokibue mu bulongolodi bua Yehowa bua pa buloba.—Yeshayi 26:20, 21.
29. Mashi adi apatuka mu tshikaminu adi ne buondoke ne bualabale kayi, ne bionso ebi bidi bileja tshinyi?
29 Tshikena-kumona etshi tshia dikema tshidi mu diumvuangana ne diumvuija difila mu Danyele 2:34, 44 pa bidi bitangila diboza dia makalenge a pa buloba kudi Bukalenge buleja mu tshimfuanyi bu dibue. Nekuenzeke dibutula dijima. Musulu wa mashi apatuka mu tshikaminu newikale muondoke bikole, ne newubande too ne ku mionji ya ku bibanga bia tubalu ne newumuangalake mutantshi wa stade 1 600.a Bungi ebu bunene, budi bupetshibua pa kuvudija inayi misangu inayi mivudija ku dikumi misangu dikumi (4 × 4 × 10 × 10), budi bushindika ne bukole buonso se: kabutu nekakuate buloba bujima. (Yeshayi 66:15, 16) Kabutu aka kakakushiya muaba nansha umue ne nkamana kupangadija tshishiki. Kashidi, ne kashidi, mvinyo wa pa buloba wa Satana kakutoloka kabidi.—Musambu wa 83:17, 18.
30. Mvinyo wa Satana udi ukuama tumuma kayi, ne tudi ne bua kuangata dipangadika dikole dia kuenza tshinyi?
30 Bu mukadi tshikondo tshia ku nshikidilu tshitambe kuipidila mpindieu, tshikena-kumona tshia mishindu eyi ibidi ya dinowa tshidi ne mushinga mukole kutudi. Bidi’anu bikengela kukenketa bidi bienzeka miaba itudi basombele bua kudimuena bipeta bia mvinyo wa Satana. Ditula mafu ne mishindu mikuabu ya dishipangana; dishala pamue dia mulume ne mulume anyi mukaji ne mukaji, tshiendenda tshia masandi ne bienzedi bikuabu bipange bukezuke; dipanga bululame ne dipangika dia dinanga dia ku tshifukilu—malu aa wonso mmavuije bulongolodi ebu tshintu tshikuate muendi ku mêsu kua Yehowa. Mvinyo wa Satana udi ukuama “mamuma a mitshi ya lulengu ne ya bululu.” Nsombelu wabu mubi, ne wa ditendelela mpingu udi ushipa lumu lua Mufuki munene wa bukua-bantu. (Dutelonome 29:18; 32:5; Yeshayi 42:5, 8) Ndisanka kayipu ditudi nadi dia kuenzejangana mudimu wa bungi ne kasumbu ka Yone bua kunowa mamuma malengele adi Yezu usangisha bua butumbi bua Yehowa! (Luka 10:2) Buonso buetu, tuangate dipangadika dikole dia kuepuka katoba kuonso ka kudi mvinyo wa mu bulongolodi ebu, ne abi nebituepule bua katudiatakajibu pamue ne mvinyo wa pa buloba pakumbajibua dilumbuluisha dia dipiila dia kudi Yehowa.
[Mêyi adi kuinshi]
a Stade 1 600 mmiakanangane ne kilometre mitue ku 300.—Buakabuluibua 14:20, New World Translation Reference Bible, note kuinshi kua dibeji.
[Kazubu mu dibeji 208]
‘Mvinyo wa masandi ende’
Ekleziya katolike wa bena Roma ntshitupa tshitambe bunene tshia Babilone Munene. Mmulombola kudi pape, udi ukokeshila ku Roma, ne udi wamba mudi pape yonso muikale mupinganyi wa muaba wa mupostolo Petelo. Monayi amue malu majadika adi atangila aba badi babikidibua mudibo bapinganyi:
Formose (891-896): “Ngondo tshitema kunyima kua lufu lua Formose, bakapatula tshitalu tshiende mu muaba muibakila nkita ya ba pape muinshi mua buloba, e kuya natshi kumpala kua tshisangilu tshia bepiskopo tshia ‘dikosa bilumbu bia bafue’ tshilombola kudi Etienne [pape mupiamupia]. Bakafunda pape eu mufue ne: uvua walakana buneme bua bu-pape, ke kubengabo kuangata ne mushinga midimu yonso ivuaye muenze. . . . Bakavula tshitalu bilamba bia bu-pape ne kukosabo minu ya tshianza tshia balume.”—New Catholic Encyclopedia.
Etienne VI (896-897): “Ngondo mikese kunyima kua [dikosa tshilumbu tshia tshitalu tshia Formose], ditomboka dikole diakajikija midimu ya bu-pape bua Etienne; bakamunyenga bimanyinu bia bu-pape, kuedibua mu buloko ne kushipibua.”—New Catholic Encyclopedia.
Sergius III (904-911): “Ba-pape babidi bavua kumpala kuende . . . bakashipibua mu lukanu. . . . Ku Roma, bavua bamutua nyama ku mikolo kudi dîku dia Théophylacte, uvua bantu bela meji ne: umue wa ku bansongakaji bende, Marozia, wakalela muana wa balume ne pape eu (muine muana wakalua pashishe pape Jean XI).”—New Catholic Encyclopedia.
Etienne VII (928-931): “Mu bidimu bia ndekelu bia bu-pape buende, Pape Jean X . . . wakanyokibua pa kujudija tshiji tshia Marozia, Donna Senatrix wa ku Roma, kuedibua mu buloko ne kushipibuamu. Ke Marozia kufila tshifulu tshia bu-pape kudi pape Léon VI, wakafua kunyima kua ngondo 6 1/2 ya dikokesha. Bakamupingana kudi Etienne VII, pamu’apa ku buenzeji bua Marozia. . . . Munkatshi mua bidimu biende bibidi bia bu-pape, kavua ne bukokeshi mu bumfumu bua Marozia.”—New Catholic Encyclopedia.
Jean XI (931-935): “Pakafua Etienne VII . . . , Marozia, wa mu dîku dia Théophylacte, wakapetela muanende Jean muanzu wa bu-pape, pende mutshikale nsongalume wa bidimu bipite pa makumi abidi. . . . Mu ditumika diende bu pape, Jean uvua mukokeshibue kudi mamuende.”—New Catholic Encyclopedia.
Jean XII (955-964): “Wakasungudibua pende mutshikale ne bidimu dikumi ne muanda-mukulu; mikanda ya mu tshikondo atshi idi ijadika ne: kavua utabalela malu a mu nyuma to, uvua muditue mu masanka a bundu bupitshidile, uvua ne nsombelu wa tshindumba tshinekesha kayi wela dîsu kunyima.”—The Oxford Dictionary of Popes.
Benoît IX (1032-1044; 1045; 1047-1048): “Lumu luende luakanyanguka bu muvuaye mupane bu-pape buende kudi tatuende wa batismo ne kubulomba tshiakabidi.”—The New Encyclopædia Britannica.
Nenku, pamutu pa kulonda tshilejilu tshia muena lulamatu Petelo, ba pape aba, ne bakuabo kabidi, bavua ne buenzeji bubi. Bavua balengulula dishipangana ne dienda masandi a mu nyuma ne a ku mubidi, pamue ne buenzeji bufuane bua Yezabele, bionso ebi e kubipisha Ekleziya uvuabo bakokesha. (Yakobo 4:4) Mukanda wa Le mystère accompli, mupatula mu anglais mu 1917 kudi Balongi ba Bible, wakaleja patoke mavule a ku malu aa, ku bumue ku bumue. Etshi tshivua umue wa ku mishindu ivua Balongi ba Bible ‘batute buloba ne bipupu bia mishindu yonso’ mu tshikondo atshi.—Buakabuluibua 11:6; 14:8; 17:1, 2, 5.
[Tshimfuanyi mu dibeji 206]
Kristo mubanjija udi ukumbaja dilumbuluisha ne diambuluisha dia banjelu
[Tshimfuanyi mu dibeji 207]
Kunyima kua dikuluka dia Babilone mu 539 K.B.B., bena lukanu bende bakapikudibua