Nshapita Wa Dikumi Ne Muitanu
Bakalenge badi Baluishangana badi Babuela mu Bidimu bia 1900
1. Bilondeshile mufundi kampanda wa miyuki ya kale, mbanganyi bavua bakokesha ku Mputu mu bidimu bia 1800?
NORMAN DAVIES, mufundi wa miyuki ya kale, udi wamba ne: “Bidimu bia 1800 bivua bia malu a tshikuma a bungi mu matunga a ku Mputu kupita bidimu bikuabu bionso.” Udi wamba kabidi ne: “Matunga a ku Mputu avua avuma ne bukole bua katshia ne katshia: bukole mu malu a biamu, bukole mu malu a mpetu, bukole mu malu a mamanya, bukole ku mutu kua matunga a buloba bujima.” Davies udi wamba ne: matunga avua akokesha mu “‘tshikondo etshi tshia bukole’ ku Mputu eu uvua mutshimune avua tshia kumpala Grande-Bretagne . . . ne mu bidimu bia ndekelu ebi Allemagne.”
‘BATEKE MITSHIMA YABU KU MALU MABI BUA KUENZA’
2. Ku ndekelu kua bidimu bia 1800, mmakokeshi kayi a bukole avua mangate muaba wa ‘mukalenge wa ku nôde’ ne ‘mukalenge wa ku sude’?
2 Pakavua bidimu bia 1800 bitangile ku ndekelu, Ampire wa bena Allemagne uvua ‘mukalenge wa ku nôde’ ne Grande-Bretagne uvua muangate muaba wa ‘mukalenge wa ku sude.’ (Danyele 11:14, 15) Muanjelu wa Yehowa wakamba ne: ‘Bakalenge aba babidi nebateke mitshima yabu ku malu mabi bua kuenza, nebambilangane mêyi a mashimi patshidibu bashikame ku mesa amue.’ Wakatungunuka wamba ne: ‘Kadi muanda udibu bapangadija kawena ulubuluka, bualu bua nshikidilu wa malu au neafike anu mu tshikondo tshiakasungula Nzambi.’—Danyele 11:27.
3, 4. (a) Nnganyi wakalua amperere wa kumpala wa Reich wa bena Allemagne, ne ntshipungidi kayi tshiakadiaye? (b) Ndungenyi kayi luakalonda Kaiser Guillaume?
3 Mu dia 18 Tshiongo 1871, Guillaume I wakalua amperere wa kumpala wa Reich anyi Ampire wa bena Allemagne. Wakateka Otto von Bismarck mulombodi wa ditunga. Bu muvua tshipatshila tshiende tshia kumpala tshikale tshia kudiundisha ampire mupiamupia eu, Bismarck wakepuka diluangana mvita ne matunga makuabu ne wakadia tshipungidi ne ditunga dia Autriche-Hongrie ne dia Italie, tshivuabu babikila ne: Tshipungidi tshia Basatu. Kadi bipatshila bivua nabi mukalenge mupiamupia eu wa ku nôde kabiakanenga ne kupangilangana ne bia mukalenge wa ku sude to.
4 Kunyima kua lufu lua Guillaume I ne mumupinganyi Frédéric III mu 1888, Guillaume II muikale ne bidimu 29 wakangata nkuasa wa bumfumu. Guillaume II anyi Kaiser Guillaume, wakenzeja Bismarck bua kulekelaye bulombodi bua ditunga ne wakalonda lungenyi lua kutangalaja bukokeshi bua Allemagne pa buloba bujima. Mufundi mukuabu wa miyuki ya kale udi wamba ne: “Mu bukokeshi bua Guillaume II, “[Allemagne] wakangata tshimuenekelu tshia lutambishi ne tshia dibundangana.”
5. Mmunyi muvua bakalenge babidi basombe “ku mesa amue,” ne mmalu kayi avuabu bambilanganaku?
5 Pakenzeja Amperere Nicholas II wa mu Russie tshisangilu tshia ditalala mu La Haye, mu ditunga dia Pays-Bas, mu dia 24 Tshimungu 1898, nsombelu uvua wa ndululu pankatshi pa matunga. Tshisangilu etshi ne tshikuabu tshiakalonda mu 1907 biakafikisha ku dijadika Kabadi ka Dikosa dia bilumbu mu La Haye. Pakaluabu bena mu Kabadi aka, bena Ampire wa Allemagne ne wa Grande-Bretagne bakaleja bu bavua basue ditalala. Bakasomba “ku mesa amue,” bamueneka bu balunda, kadi ‘mitshima yabu ivua miteka ku malu mabi bua kuenza.’ Mayele aa a bena tshididi a ‘kuambilangana mêyi a dishima ku mesa amue’ kaavua mua kufila ditalala dia bushuwa to. Kadi bua bipatshila biabu bia tshididi, bia malu a bungenda-mushinga ne a busalayi, ‘kakuvua muanda uvua mua kulubuluka’ bualu nshikidilu wa bakalenge babidi aba ‘neafike anu mu tshikondo tshiakasungulabu’ kudi Yehowa Nzambi.
UDI ‘UPIDIA TSHIPUNGIDI TSHIA TSHIJILA’
6, 7. (a) Mmushindu kayi uvua mukalenge wa ku nôde ‘mupingane mu buloba buende’? (b) Ntshinyi tshiakenza mukalenge wa ku sude pakamonaye bukokeshi bua mukalenge wa ku nôde buenda butangalaka?
6 Muanjelu wa Nzambi wakatungunuka wamba ne: ‘Pashishe, [mukalenge wa ku nôde] neapingane mu buloba buende ne bintu bia bungi; kadi mutshima wende udi upidia tshipungidi tshia tshijila, neenze bu mudi mutshima wende musue, nealukile ku buloba buende.’—Danyele 11:28.
7 Kaiser Guillaume wakapingana mu “buloba” anyi mu nsombelu wa pa buloba wa mukalenge wa kale wa ku nôde. Mmushindu kayi? Mu dienza mbulamatadi muikale ne tshipatshila tshia kudiundisha Reich wa bena Allemagne ne bua kutangalaja bukokeshi buende. Guillaume II wakakumbaja bipatshila biende bia kukuata matunga mu Afrike ne miaba mikuabu. Bu muvuaye musue kupita Grande-Bretagne ku bukole pa mâyi, wakaditua mu dienza mazuwa a mvita a pa mâyi a bukole bua bungi. Mukanda mukuabu udi wamba ne: “Tshiluilu tshia Allemagne tshia pa mâyi tshivua katshiyi ne bukole tshiakalua tshibidi kunyima kua tshia Grande-Bretagne mu bidimu dikumi patupu.” (The New Encyclopædia Britannica) Bua kumona mua kulama muaba wende wa kumpala, Grande-Bretagne wakapangadika bua kuvudija mazuwa a mvita. Wakenza kabidi tshipungidi tshia Entente cordiale (Diumvuangana dia balunda) ne ditunga dia France, kuenzaye tshipungidi tshia muomumue ne ditunga dia Russie kabidi, ke tshiotshi kulua Diumvuangana dia Basatu. Mpindieu matunga a ku Mputu avua madiabanye mu bitupa bibidi mu malu a basalayi: Tshipungidi tshia Basatu ku lumue luseke ne Diumvuangana dia Basatu ku lukuabu luseke.
8. Mmunyi muakafika Ampire wa bena Allemagne ku dipeta “bintu bia bungi”?
8 Ampire wa bena Allemagne wakalonda tshididi tshia diluishangana mvita, kupeteshabi Allemagne “bintu bia bungi,” bualu yeye ke uvua ne muaba munene mu Tshipungidi tshia Basatu. Ditunga dia Autriche-Hongrie ne dia Italie avua a bena Katolike. Ke bualu kayi pape wakanyisha kabidi Tshipungidi tshia Basatu, kadi kakanyisha mukalenge wa ku sude ne Diumvuangana diende dia Basatu bualu kabavua ne bena Katolike ba bungi to.
9. Mmunyi muvua mutshima wa mukalenge wa ku nôde ‘mupidie tshipungidi tshia tshijila’?
9 Netuambe tshinyi bua bantu ba Yehowa? Bakavua bamanyishe kuonso aku ne: “tshikondo [tshijadika] tshia bisamba bia bende” tshivua ne bua kujika mu 1914.a (Luka 21:24) Mu tshidimu atshi, Bukalenge bua Nzambi bulombola kudi Yezu Kristo Mupianyi wa Davidi bukavua bujadika mu diulu. (2 Samuele 7:12-16; Luka 22:28, 29) Katshia anu mu ngondo wa Luabanya 1880, tshibejibeji tshia Tshibumba tshia Nsentedi tshivua tshileje diumvuangana didi pankatshi pa bukokeshi bua Bukalenge bua Nzambi ne ndekelu wa “tshikondo [tshijadika] tshia bisamba bia bende.” Kadi mutshima wa mukalenge wa ku nôde muena Allemagne uvua ‘mupidie tshipungidi tshia tshijila tshia Bukalenge.’ Pamutu pa kuanyisha Bukalenge ebu, Kaiser Guillaume ‘wakenza bu muvua mutshima wende musue’ pakakebaye bua kukumbaja bipatshila biende bia kukokesha buloba bujima. Kadi pakenzaye nenku, wakakuna ntete ya Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima.
‘MUTSHIMA WA MUKALENGE UDI UNEMA BUJITU’ MU MVITA
10, 11. Mmunyi muakatuadija Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima, ne mmunyi muakenzekayi ‘mu tshikondo tshiakasungulabu’?
10 Muanjelu wakamanyisha ne: ‘Mu tshikondo tshiakasungulabu yeye [mukalenge wa ku nôde] neapingane ku luseke lua sude; kadi malu a mu tshikondo etshi kaena ikala bu muakadi malu a mu tshikondo tshia diambedi.’ (Danyele 11:29) ‘Tshikondo tshiakasungulabu’ kudi Nzambi bua kujikija bukokeshi bua bantu ba bisamba bia bende tshiakalua mu 1914 pakajadika Nzambi Bukalenge bua mu diulu. Mu dia 28 Kabalashipu mu tshidimu atshi, bakashipa mupianyi wa nkuasa wa mu Autriche François Ferdinand ne mukajende mu Sarajevo (mu ditunga dia Bosnie) kudi muena tshinyangu mukuabu wa mu Serbie. Aku ke katshi ka alameta kakatemesha mudilu wa Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima.
11 Kaiser Guillaume wakambila bena mu Autriche-Hongrie bua kudisombuelabu kudi ditunga dia Serbie. Bu muvuabu bajadike ne: Allemagne neabakuatshishe, bakokeshi ba Autriche-Hongrie bakamanyisha bua kuela Serbie mvita mu dia 28 Kashipu 1914. Kadi Russie kuluaye bua kuambuluisha Serbie. Pakamanyisha Allemagne bua kuela Russie mvita, France (uvua mu Diumvuangana dia Basatu) wakambuluisha Russie. Ke Allemagne kumanyisha bua kuela France mvita. Bua kumona mua kukuata tshimenga tshia Paris bipepele, Allemagne wakakuata ditunga dia Belgique, divua kadiyi ne bua kubuelakana mu mvita bilondeshile muvuabi bijadika kudi Grande-Bretagne. Ke Grande-Bretagne kumanyishaye bua kuela Allemagne mvita. Matunga makuabu akabuela mu mvita ayi, ne Italie wakashintulula luseke luvuaye mulamate. Mu mvita ayi, Grande-Bretagne wakakuata Ejipitu bua kupangisha mukalenge wa ku nôde bua kajiki njila wa ku Canal ka Suez ne bua kakuatshi Ejipitu, buloba bua kale bua mukalenge wa ku sude.
12. Mu mvita ya kumpala ya buloba bujima, mmunyi muakenzekabi kabiyi bu ‘muakadi malu mu tshikondo tshia diambedi’?
12 Mukanda mukuabu udi wamba ne: “Nansha muvua matunga avua amuluisha pamue mavule ne mikale ne bukole bua bungi, Allemagne wakamueneka pabuipi ne kutshimuna mvita eyi.” (The World Book Encyclopedia) Mu mvita ya kale ivua pankatshi pa bakalenge babidi aba, Ampire wa bena Lomo uvua mukalenge wa ku nôde uvua utshimuna mvita misangu yonso. Kadi musangu eu, ‘malu kaavua mikale bu muakadiwu mu tshikondo tshia diambedi.’ Bakatshimuna mukalenge wa ku nôde mu mvita. Muanjelu wakumvuija tshivuabi ne bua kuenzekela nanku, wamba ne: ‘Bualu bua matu a ku Kitima nealue kudiye ne mvita, ne mutshima wende neuneme bujitu.’ (Danyele 11:30a) “Matu a ku Kitima” aa avua matu kayi?
13, 14. (a) “Matu a ku Kitima” akalua kuluisha mukalenge wa ku nôde avua nangananga matu kayi? (b) Mmatu kayi makuabu a ku Kitima akalua panyima mu Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima?
13 Mu tshikondo tshia Danyele, Kitima uvua tshidiila tshia Kupulio (Chypre). Ku ntuadijilu kua Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima, Kupulio wakalua ku bukokeshi bua Grande-Bretagne. Ne bilondeshile mukanda kampanda, dîna Kitima “didi diumvuija kabidi matunga onso a ku Mputu, kadi nangananga matunga a ku Mputu wa ku muelelu wa mâyi.” (The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible) Bible mukuabu udi ukudimuna tshiambilu etshi tshia “matu a ku Kitima” ne: ‘mazuwa a mayi a ku luseke ludi diba dibuelela.’ (MMV) Mu Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima, matu a ku Kitima avua nangananga a bena Grande-Bretagne, avua madiadije ku muelelu wa ku wesete kua matunga a ku Mputu.
14 Bu muvua mvita kayiyi ijika lukasa, bakalua kuambuluisha Biluilu bia pa mâyi bia bena Grande-Bretagne kudi matu makuabu a ku Kitima. Mu dia 7 Lumungulu 1915, mazuwa a mvita a bena Allemagne a U-20 akinyisha mazuwa a Lusitania avua mambule bantu ba patupu ku muelelu wa mâyi wa ku sude kua ditunga dia Irlande. Munkatshi mua bantu bakafua muvua bena États-Unis 128. Kunyima, Allemagne wakatangalaja mvita ya pa mâyi too ne mu mbuu wa Atlantike. Nenku mu dia 6 Tshisanga 1917, Woodrow Wilson, Mfumu wa ditunga dia États-Unis wakamanyisha bua kuela Allemagne mvita. Bu muvuaye mupete mpindieu mazuwa a mvita ne bisumbu bia basalayi ba bena Amerike, mukalenge wa ku sude (mpindieu Bukokeshi bua Bukole bua États-Unis ne Angleterre) uvua mudifile ne kasuki mu mvita ya katshi ku dînu ivuaye uluangana ne mukalenge mukuabu muluishi wende.
15. Ndîba kayi divua mukalenge wa ku nôde mulue ne ‘mutshima muneme bujitu’?
15 Bu muvuabu bamuluisha mpindieu kudi Bukokeshi bua bukole bua États-Unis ne Angleterre, mukalenge wa ku nôde wakalua ne ‘mutshima muneme bujitu’ ne kuitabaye ditshimunyibua ku tshimfula-muoyo mu Kasuabanga wa 1918. Guillaume II wakanyema kuya kupengama mu Pays-Bas, ne Allemagne kuluaye repiblike. Kadi mukalenge wa ku nôde kavua mujimine kashidi to.
MUKALENGE UDI WENZA BU “MUDIYE MUSUE”
16. Bilondeshile mulayi, ntshinyi tshivua mukalenge wa ku nôde ne bua kuenza pavuabu bamutshimuna?
16 ‘[Mukalenge wa ku nôde] neapidie tshipungidi tshia tshijila, neenze bu mudiye musue. Nealukile kuabu, neumvuangane ne bantu aba badi bapidia tshipungidi tshia tshijila.’ (Danyele 11:30b) Ebu ke bualu buakamanyisha muanjelu, ne buakenzeka anu muvuaye muambe.
17. Ntshinyi tshiakafikisha ku dijuka dia Adolf Hitler?
17 Kunyima kua mvita mimane kujika mu 1918, matunga avua madisange pamue akasuisha bena Allemagne tshipungidi tshia ditalala bua kubanyoka. Bena Allemagne bakamona malu avua tshipungidi atshi tshiamba mikale makole, ne ditunga dipiadipia edi divua ditekete katshia anu ku ntuadijilu. Allemagne wakatankakana bidimu bia bungi mu dikenga dikole ne mfranga ya ditunga edi yakapueka mushinga, bantu miliyo isambombo kushalabu kabayi ne mudimu. Ku ntuadijilu kua bidimu bia 1930, nsombelu uvuaku wakambuluisha bua Adolf Hitler kujukaye. Wakalua mulombodi wa ditunga edi mu Tshiongo 1933, ne tshidimu tshiakalonda wakalua mfumu wa tshivua bena Nazi babikila ne: Reich Muisatu.b
18. Mmunyi muakenza Hitler ‘bu muakadiye musue’?
18 Diakamue kunyima kua yeye mumane kuangata bumfumu, Hitler wakaluisha “tshipungidi tshia tshijila” mvita mikole, tshidibu bimanyine kudi bana babu ne Yezu Kristo bela manyi. (Matayo 25:40) Mu muanda eu wakenzela bena Kristo ba lulamatu malu ‘bu muakadiye musue,’ kukengeshaye ba bungi ba kudibu ne tshikisu tshikole. Hitler wakatuta dikasa dimpe mu malu a mpetu ne mu malanda ende ne matunga makuabu, ‘wakenza bu muakadiye musue’ mu mianda eyi kabidi. Munkatshi mua bidimu bikese patupu, wakavuija Allemagne bukokeshi bua bukole kabuyi kuela mpata pa buloba bujima.
19. Mbanganyi bakabikila Hitler bua kumukuatshisha?
19 Hitler ‘wakumvuangana ne bantu aba bavua bapidia tshipungidi tshia tshijila.’ Bantu aba bavua banganyi? Kakuyi mpata, bavua balombodi ba Bukua-buena-Kristo, bavua bamba muvuabu badie tshipungidi ne Nzambi eku balekele kuikala bayidi ba Yezu Kristo. Hitler wakafika ku dibikila ‘bantu aba bavua bapidie tshipungidi tshia tshijila’ bua kumukuatshishabu. Tshilejilu, wakadia tshipungidi ne pape wa mu Lomo. Mu 1935, Hitler wakenza Tshibambalu tshia malu a bitendelelu. Tshimue tshia ku bipatshila biende tshivua tshia kuenza bua ne: Ekeleziya ya bena Mishonyi ikale ku butangidi bua mbulamatadi.
BENA ‘MVITA’ BADI BAFUMINA KUDI MUKALENGE
20. ‘Mbena mvita’ kayi bavua mukalenge wa ku nôde muangate, ne bua kuluisha nganyi?
20 Mutantshi eu, Hitler kubangishaye mvita anu mukavua muanjelu mumanyishe bimpe ne: ‘Bena mvita nebalue kudiye pabatuminaye mukenji, nebanyange tshitendelelu ne muaba muasa ne ngumbu ya mvita, nebalekeshe diosha dia mulambu wa kuosha wa buatshia-buatshia.’ (Danyele 11:31a) ‘Bena mvita’ aba bavua basalayi bavua mukalenge wa ku nôde mutume bua kuluisha mukalenge wa ku sude mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima. Mu dia 1 Kabitende 1939, ‘bena mvita’ ba bena Nazi bakakuata ditunga dia Pologne. Kunyima kua matuku abidi, Grande-Bretagne ne France kumanyishabu bua kuela Allemagne mvita bua kumona mua kuambuluisha Pologne. Mushindu’eu ke wakatuadija Mvita Mibidi ya Buloba bujima. Bakasunsula Pologne ne lukasa, ne matuku makese kunyima, basalayi ba Allemagne kukuatabu ditunga dia Danemark, dia Norvège, dia Pays-Bas, dia Belgique, dia Luxembourg ne dia France. Mukanda mukuabu udi wamba ne: “Ku ndekelu kua 1941, Allemagne wa bena Nazi uvua ukokesha matunga a bungi a ku Mputu.”—The World Book Encyclopedia.
21. Mmunyi muvua malu makudimukile mukalenge wa ku nôde mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima, ne ntshinyi tshiakenzeka pashishe?
21 Nansha muvua Allemagne ne Union soviétique batue biala pa Tshipungidi tshia Bulunda, Diumvuangana ne Dijadika dia mikalu, Hitler wakabuela bua kukuata matunga a Union soviétique mu dia 22 Kabalashipu 1941. Muanda eu wakasaka Union soviétique bua kulamata ku luseke lua Grande-Bretagne. Tshiluilu tshia Union soviétique tshiakatua nkanana bikole nansha mukavua basalayi ba Allemagne basemene bikole. Mu dia 6 Tshisua-munene 1941, bakatshimuna tshiluilu tshia Allemagne ku Moscou. Dituku diakalonda, ditunga dia Japon divua didie tshiovo ne Allemagne diakela bombe mu Pearl Harbor, mu ditunga dia Hawaii. Pakumvua Hitler bualu ebu, wakambila bavua bamuambuluisha ne: “Mpindieu kakuena tshidi mua kutupangisha bua kutshimuna mvita eyi to.” Mu dia 11 Tshisua-munene, ne tshiputuku tshionso wakamanyisha bua kuela États-Unis mvita. Kadi uvua upepeja bukole buvua nabu matunga a Union soviétique ne dia États-Unis. Bu muvua tshiluilu tshia bena Union soviétique tshimuluishila ku esete ne basalayi ba Grande-Bretagne ne ba États-Unis bamujikila dia ku wesete, mpindieu Hitler wakamona malu mamukudimukile. Basalayi ba Allemagne bakatuadija kujimija matunga akavuabu bakuate dimue ku dimue. Kunyima kua Hitler mumane kudishipa, Allemagne wakadilambula mu bianza bia matunga madisange avua amuluisha, mu dia 7 Lumungulu 1945.
22. Mmunyi muvua mukalenge wa ku nôde ‘munyange tshitendelelu ne mulekeshe diosha dia mulambu wa buatshia-buatshia’?
22 Muanjelu uvua muambe ne: ‘[Bena mvita bena Nazi] nebanyange tshitendelelu ne muaba muasa ne ngumbu ya mvita, nebalekeshe diosha dia mulambu wa kuosha wa buatshia-buatshia.’ Kale mu Yuda, tshitendelelu (anyi sanktiwere) tshivua tshitupa tshia ntempelo uvua mu Yelushalema. Kadi, pakabenga bena Yuda Yezu, Yehowa wakababenga pabu ne ntempelo wabu. (Matayo 23:37–24:2) Kubangila mu bidimu lukama bia kumpala B.B., ntempelo wa Yehowa udi muikale ntempelo wa mu nyuma, muikale ne muaba mutambe tshijila mu diulu ne lubanza luawu lua mu nyuma luikale pa buloba, mudi bela manyi bana babu ne Yezu Muakuidi Munene basadila Nzambi. Katshia anu mu bidimu bia 1930, bena mu “musumba munene” mbatendelele pamue ne bashadile bela manyi, ke bualu kayi badi babamba ne: badi basadila ‘mu ntempelo wa Nzambi.’ (Buakabuluibua 7:9, 15; 11:1, 2; Ebelu 9:11, 12, 24) Mu matunga avua ku bukokeshi buende, mukalenge wa ku nôde wakanyanga lubanza lua pa buloba lua ntempelo eu pakakengeshaye bashadile bela manyi ne balunda babu kayi ulekela. Dibakengesha adi divua dikole menemene, ke kubafikishabi ku dilekela ‘diosha dia mulambu wa buatshia-buatshia,’ mmumue ne: difila mulambu wa ditumbisha nawu dîna dia Yehowa. (Ebelu 13:15) Kadi nansha muvuaku makenga aa makuate ne buôwa, bena Kristo bela manyi ba lulamatu pamue ne “mikoko mikuabo” bakatungunuka ne kuyisha mu tshikondo tshia Mvita Mibidi ya Buloba bujima.—Yone 10:16.
‘BADI BAJADIKA TSHINTU TSHIBIPE’
23. Ntshinyi tshivua “tshintu tshibipe” mu bidimu lukama bia kumpala?
23 Pakavua Mvita Mibidi ya Buloba bujima mitangile ku ndekelu, bualu bukuabu buakenzeka, anu mukavua muanjelu wa Nzambi mumanyishe. ‘Nebajadike [tshintu tshibipe] tshia dibutuka.’ (Danyele 11:31b) Yezu uvua muakule kabidi bua “tshintu tshibipe.” Mu bidimu lukama bia kumpala, tshintu tshibipe etshi tshivua tshiluilu tshia bena Lomo tshiakalua mu Yelushalema mu 66 B.B. bua kujikija buntomboji bua bena Yuda.c—Matayo 24:15; Danyele 9:27.
24, 25. (a) Ntshinyi tshidi tshikale “tshintu tshibipe” mu bikondo bietu ebi? (b) Ndîba kayi ne mmunyi ‘muakajadikabu tshintu tshibipe’?
24 ‘Ntshintu tshibipe’ kayi tshivuabu ‘bajadike’ mu bikondo bietu ebi? Bidi bimueneka ne: “tshintu tshibipe” etshi ntshintu tshia dishima tshidi tshiangate muaba wa Bukalenge bua Nzambi. Tshivua Nsangilu wa Matunga, nyama wa luonji mukunzubile wakelabu mu nyongolo, uvua katshiyiku kabidi bu bulongolodi bua ditalala pakatuadija Mvita Mibidi ya Buloba bujima. (Buakabuluibua 17:8) Kadi “nyama wa luonji” uvua ne bua ‘kupatuka mu dina didi kadiyi ne tshishikidilu.’ Wakapatukamu nunku pakenzabu Bulongolodi bua Matunga Masanga mu dia 24 Kasuamansense 1945, buikale ne matunga 50, kusangisha ne matunga avua kumpala mu Union soviétique. Nenku bakajadika “tshintu tshibipe” tshivua muanjelu mumanyishe, mmumue ne: Bulongolodi bua Matunga Masanga.
25 Allemagne uvua umue wa ku baluishi banene ba mukalenge wa ku sude mu tshikondo tshia mvita yonso ibidi ya buloba bujima ne uvua muangate muaba wa mukalenge wa ku nôde. Nnganyi uvua ne bua kuangata muaba eu panyima pende?
[Footnotes]
a Bala Nshapita 6 wa mukanda eu.
b Ampire Munsantu wa bena Lomo uvua reich wa kumpala, ne Ampire wa bena Allemagne ke uvua reich muibidi.
c Bala nshapita wa 11 wa mukanda eu.
[Tshimfuanyi mu dibeji 257]
Ku Yalta mu 1945, Kavula-mbedi wa Grande-Bretagne Winston Churchill, Mfumu wa États-Unis, Franklin Roosevelt, ne Kavula-mbedi wa bena Union Soviétique Joseph Stalin bakumvuangana bua kukuata ditunga dia Allemagne, bua kuenza mbulamatadi mupiamupia mu Pologne, ne bua kuenza tshisangilu bua kujadika Bulongolodi bua Matunga Masanga
[Bimfuanyi mu dibeji 258]]
1. Mupianyi wa nkuasa Ferdinand 2. Mazuwa a mvita a Allemagne 3. Mazuwa a mvita a Grande-Bretagne 4. Mazuwa a mvita a Lusitania 5. Dimanyisha dia mvita dia États-Unis
[Bimfuanyi mu dibeji 263]
Adolf Hitler wakatuishibua ne: neatshimune mvita kunyima kua Japon uvuabu badie nende tshiovo tshia mvita mumane kuela bombe mu Pearl Harbor
BAKALENGE MU DANYELE 11:27-31
[Picture on page 268]
Mukalenge wa ku nôde Mukalenge wa ku sude
Danyele 11:27-30a Ampire wa bena Allemagne Grande-Bretagne, mulonda
(Mvita ya Kumpala ya kudi Bukokeshi bua Bukole
Buloba bujima) bua États-Unis ne Angleterre
Danyele 11:30b, 31 Reich Muisatu wa Hitler Bukokeshi bua Bukole
(Mvita Mibidi ya bua États-Unis ne Angleterre
Buloba bujima)
[Picture on page 268]
Bakakengesha bena Kristo ba bungi mu maloko manene
Balombodi ba bitendelelu bia Bukua-buena-Kristo bakatua Hilter nyama ku mikolo
Mfumu Woodrow Wilson ne Mukalenge George V
Mashinyi avua mupianyi wa nkuasa Ferdinand pakamushipabu
Basalayi bena Allemagne, Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima
[Picture on page 269]
MMALU KAYI AUDI MUMVUE?
• Ku ndekelu kua bidimu bia 1800, mmakokeshi kayi akangata muaba wa mukalenge wa ku nôde ne mukalenge wa ku sude?
• Mu Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima, mmunyi muvua ndekelu wa mvita ‘muikale kayi bu muakadi malu a mu tshikondo tshia diambedi’ bua mukalenge wa ku nôde?
• Kunyima kua Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima, mmunyi muvua Hitler muvuije Allemagne bukokeshi bua bukole kabuyi kuela mpata pa buloba bujima?
• Mmunyi muakashikila dikokangana pankatshi pa mukalenge wa ku nôde ne mukalenge wa ku sude mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima?