Mukalenge kampanda wanyangi muaba munsantu wa Yehowa
“Pa bidi bitantangila tshisamba tshidi tshimanye Nzambi watshi, netshitshimune.”—DANYELE 11:32.
1, 2. Nndululu kayi mikole ivua mienzeke mu miyuki ya bantu kukadi mpindieu bidimu bipite pa 2 000?
BAKALENGE babidi badi baluishangana bikole bafuila bukokeshi. Diambedi, umue, pashishe mukuabu, mbamueneke bikale ne bukole, bualu, mvita eyi yanengi kukadi mpindieu bidimu bipite pa binunu bibidi. Mu tshikondo tshietu etshi, buluishi ebu nebuikale ne buenzeji pa bantu bavule badi base pa buloba ne nebuteke muoyo mutoke wa tshisamba tshia Nzambi mu diteta. Neujike ne bualu budi bukokeshi nansha bumue kabuyi mua kudianjila kumanya. Miyuki eyi ya njiwu yakadianjila kufundibua ku kale kudi muprofete Danyele.—Danyele, nshapita 10-12.
2 Muine mulayi eu udi utangila lukuna lua kale lutshidi anu lutungunuka pankatshi pa mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud; luvua lukonkonona bualu bumue ku bumue mu mukanda wa “Que ta volonté soit faite sur la terre.”a Mukanda eu uvua uleja ne: ku ntuadijilu, mukalenge wa ku nord uvua Syrie, ditunga divua ku nord kua Izalele. Pashishe, Roma ke wakapingana pa muaba eu. Ku ntuadijilu, Ejipitu ke uvua mukalenge wa ku sud.
Ndululu mu tshikondo tshia ku nshikidilu
3. Bilondeshile muanjelu, ndîba kayi dituvua ne bua kujingulula mulayi udi utangila mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud, ne mbua tshinyi?
3 Muanjelu wakasokoluela Danyele malu aa udi wamba ne: “Kadi wewe, Ô Danyele, usokoke mêyi aa ne utue tshikangilu ku mukanda, too ne ku tshikondo tshia ku nshikidilu. Bavule nebatue eku ne kuaka, kadi dimanya dilelela nedivulangane pashishe.” (Danyele 12:4) Eyowa, mulayi eu udi utangila tshikondo tshia ku nshikidilu—tshiakatuadija mu 1914. Mu tshikondo etshi tshijadika, bavule bavua ne bua ‘kutua eku ne kuaka’ mu Mifundu Minsantu, ne, ku diambuluisha dia spiritu munsantu, dimanya dilelela, nangananga ngumvuilu mulenga wa milayi ya mu Bible, nedivulangane. (Nsumuinu 4:18) Mudi tshikondo tshienda tshisemena ku kakese ku kakese, ke mudi malu mashilangane a milayi ya Danyele enda atokeshibua. Nanku, mmunyi mutudi mua kujingulula mulayi udi utangila mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud, mu 1993 emu, mpindieu udi bidimu 35 bimane kupita katshia bafunda mukanda wa “Que ta volonté soit faite sur la terre”?
4, 5. (a) Tshidimu tshia 1914 tshidi pa muaba kayi mu mulayi wa Danyele udi utangila mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud? (b) Bilondeshile muanjelu, ntshinyi tshivua ne bua kuenzeka mu 1914?
4 Tshikondo tshia ku nshikidilu tshiakatuadija mu 1914 ne Mvita ya Kumpala ya pa buloba bujima pamue ne bipupu bikuabu bia pa buloba bujima bimanyisha kudi Yezu. (Matayi 24:3, 7, 8) Tudiku mua kupeta tshidimu etshi mu milayi ya Danyele anyi? Eyowa. Ntuadijilu wa tshikondo tshia ku nshikidilu ke “tshikondo tshijadika” tshidibo batele mu Danyele 11:29. (Tangila “Que ta volonté soit faite sur la terre,” dibeji dia 266 ne dia 267.) Ntshikondo tshikavua Yehowa mudianjile kujadika mu matuku a Danyele, bualu tshidi tshikumbana ku ndekelu kua bidimu 2 520 bimanyisha mu Danyele nshapita 4, mu mianda ya mushinga mukole ya milayi.
5 Bidimu ebi 2 520, biakatuadija ku dibutudibua dia Yeruzaleme diakenzeka mu 607 K.B.B., muvua Danyele mutshikale nsongalume too ne mu 1914 B.B., biakabikidibua ne: “bikondo bijadika bia matunga.” (Luka 21:24) Mmianda kayi ya politike yavua kushiikija bikondo ebi bijadika? Muanjelu wakabimanyisha Danyele. Tudi tubala ne: “Mu tshikondo tshijadika, yeye [mukalenge wa ku nord] neapingane, ne nealue kuluisha sud, kadi, ku ndekelu, kabiakuikala bu muvuabi ku ntuadijilu nansha.”—Danyele 11:29.
Mukalenge udi upangila kutshimuna
6. Mu 1914, nnganyi uvua mukalenge wa ku nord, ne nnganyi uvua mukalenge wa ku sud?
6 Pafikile 1914, muaba wa mukalenge wa ku nord ukavua ukumbajibua kudi Allemagne, uvua ulombodibua kudi Kaiser Guillaume. (“Kaiser” ndîna didi difumina ku muanzu wa bumfumu wa bena Roma: “Kezare.”) Ntuadijilu wa buluishi ku Mputu uvu’anu tshitupa tshisakidila mu mulongolongo wa dibundangana pankatshi pa mukalenge wa ku nord ne mukalenge wa ku sud. Mudimu wa mukalenge wa ku sud uvua mpindieu ukumbajibua kudi Grande-Bretagne, úkebelé ne lukasa luonso bua kualabaja bukokeshi buende pa Ejipitu, teritware wa mukalenge wa kumpala wa ku sud. Munkatshi mua mvita, Etats-Unis, ditunga divua ku bupika bua bena Britanike ku kale, wakadisangisha kudi Grande-Bretagne. Bukokeshi ebu bua pa buloba bujima bua anglo-américaine, buvua buenza ampire mutambe bukole mu Miyuki ya bantu, mbuvue lelu’eu mukalenge wa ku sud.
7, 8. (a) Mu Mvita ya Kumpala ya pa buloba bujima, mmu ngumvuilu kayi muvua malu kaayi menzeke “amu bu muvuawu ku ntuadijilu”? (b) Mvita ya Kumpala ya pa buloba bujima yakajika ne tshipeta kayi, kadi, mmunyi muakenza mukalenge wa ku nord bilondeshile mulayi?
7 Mu ndululu yakajuka diambedi pankatshi pa bakalenge aba babidi, Ampire wa bena Roma, uvua mukalenge wa ku nord, ke uvu’amu utshimuna. Musangu eu, ‘malu kaakenzeka bu muvuawu ku ntuadijilu nansha.’ Mbua tshinyi? Bualu mukalenge wa ku nord wapangidi kutshimuna mu mvita. Kamue ka ku tubingila nka se: “mazuwa a bena Kittima” akalua kuluisha mukalenge wa ku nord. (Danyele 11:30) Mâtu aa avua tshinyi? Mu tshikondo tshia Danyele, Kittima uvua tshidiila tshidibo bibikila lelu’eu ne: Chypre, ne tshiakalamakajibua ku ditunga dia Grande-Bretagne ku ntuadijilu wa Mvita ya Kumpala ya pa buloba bujima. Tudi tubala kabidi mu mukanda kampanda (wa The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible) ne: mu dîna edi dia Kittima “mudi kabidi mazuwa wonso a ku Mputu wa ku O[uest], ne nangananga matunga a ku Mputu wa ku bidiila bia ku O[uest] adi ne mazuwa.” Nkudimuinu wa La Bible en français courant udi ukudimuna tshiambilu etshi “mazuwa a bena Kittima” ne: “mazuwa a ku matunga a ku Ouest ku muelelu wa mbuu.” Munkatshi mua Mvita ya Kumpala ya pa buloba bujima, biakamueneka se: mazuwa a bena Kittima avua a bena Grande-Bretagne, avua mâle ku muelelu wa mbuu, ku luseke lua Mputu wa ku Ouest. Pashishe, mazuwa a bena Britanike akavudijibua ne mazuwa avua afumina ku Ouest: ku Amerike wa ku Nord.
8 Pa kumona biluilu ebi, mukalenge wa ku nord “wakateketa mu manungu” ne, mu 1918, wakatua binu bibidi panshi kuela maboko muulu ulomba ditalala. Kadi, kabakumushipa to. “Neapingane, ne neakebe mua kuluisha tshiovo tshinsantu, ne neapatule bipeta; ne neapingane ne neele meji kudi aba badi balekelela tshiovo tshinsantu.” (Danyele 11:30) Ke mushindu uvua muanjelu mufile mulayi, ke mudibi kabidi bienzeke.
Mukalenge udi wenza malu biakane
9. Ntshinyi tshiakambuluisha Adolf Hitler bua kudia bumfumu, ne mmu ngumvuilu kayi muvuaye ‘mupete bipeta mu dienza diende dia malu’?
9 Kunyima kua mvita, mu 1918, matunga matshimunyi avua madisangishe akadiisha ditunga dia Allemagne tshiovo tshia ditalala ku bukole, tshivua tshimunemenene bujitu pa makaya, bivua bimueneka patoke se: bivua bua kulama bena Allemagne mu nsombelu mufuanangane ne tshiyole tshia nzala, muvuabu ne bua kushala munkatshi mua tshikondo katshiyi tshijadika. Nanku, kunyima kua mumane kupeta dikenga dikole munkatshi mua bidimu bungi kampanda, Allemagne wakakumbana bua kufika ku diakidila Adolf Hitler. Diangata diende dia bumfumu mu 1933 diakamufikisha ku dikumbaja midimu minene ya Mbulamatadi, ne, pamue ne pamue, wakaluisha bikole “tshiovo tshinsantu,” tshivua tshilejibua mpala kudi bana babu ne Yezu Kristo bela manyi. Nenku, wakapeta bipeta mu dienzela bena nkristo aba bena lulamatu bibi bitambe ne kukengesha bavule ba kudibo ne tshikisu tshikole.
10. Hitler wakaya kukeba dikuatshisha kudi nganyi, ne wakapatula bipeta kayi?
10 Bu muvua Hitler mulubuluke mu mianda ya mpetu ne diumvuangana pankatshi pa matunga, tudi mua kuamba ne: wakapeta kabidi bipeta mu malu aa. Munkatshi mua bidimu bikese patupu, wakavuija Allemagne ditunga dikole dia kueyemenyibua; mu madikolela ende, bavua bamuambuluishe kudi “aba badi balekelela tshiovo tshinsantu.” Mbanganyi abu? Mbimueneke patoke se: mbamfumu ba bukua-buena-nkristo, bavua badiamba mudibo badie malanda a tshiovo ne Nzambi, kadi, bavua balekele kuikala balongi ba Kristo katshia kuonso eku. Hitler wakapeta mushindu wa kutuibua nyama ku mikolo kudi “aba badi balekelela tshiovo tshinsantu.” Ku Roma, pape wakatua nende tshiala mu mukanda wa diumvuangana, ne ku Allemagne, Ekleziya katolike pamue ne Ekleziya ya bena mishonyi yakamutuadila dikuatshisha munkatshi mua bidimu 12 muvuaye mukokeshe ne tshikisu.
11. Mmu ngumvuilu kayi muvua mukalenge wa ku nord ‘munyange muaba munsantu’ ne ‘mumbushishe mulambu wa buatshia-buatshia’?
11 Malu wonso avua apitakana biakane bua Hitler, abi biakamufikisha ku diangata dipangadika dia kutuadija mvita, amu bu muvua muanjelu mudianjile kubimanyisha. “Ne nekuikale maboko elabo muulu, afumina kudiye, ne nebanyange muaba munsantu, lumbu, ne nebumbushe mulambu wa buatshia-buatshia.” (Danyele 11:31a) Mu Izalele wa kale, muaba munsantu uvua mu ntempelo wa ku Yeruzaleme. Kadi, bu muvua bena Yuda babenge Yezu, Yehowa wakababenga pabu, ne ntempelo wabu. (Matayi 23:37 too ne 24:2) Bituadijile ku siekele wa kumpala, ntempelo wa Yehowa ng’wa mu nyuma udi ne muaba munsantu wa bansantu muikale mu mawulu ne lubanza lua mu nyuma, luikale pa buloba; mu lubanza elu ke mudi bela manyi bana babu ne Yezu, Muakuidi Munene, basadila. Katshia mu bidimu biakatuadija mu 1930, musumba munene udi utendelela Nzambi mu buobumue pamue ne bashadile bela manyi; ke bua tshinyi, pa bidi biwutangila, tudi mua kuamba ne: udi usadila ‘mu ntempelo wa Nzambi.’ (Buakabuluibua 7:9, 15; 11:1, 2; Ebelu 9:11, 12, 24) Lubanza lua ntempelo lua pa buloba luakayangishibua ku dikengeshibua dia munanunanu dikebela bashadile bela manyi ne bena nkristo nabu mu matunga mudi mukalenge wa ku nord muikale ne bukokeshi. Dikengeshibua edi divua dipite bukole mu mushindu wa se: mulambu wa buatshia-buatshia—mulambu wa disamuna nawu muenza patoke bua dîna dia Yehowa—wakumbushibua. (Ebelu 13:15) Pabi, Miyuki ya kale idi ileja ne: nansha muvuaku makenga makuata buowa, bena nkristo bela manyi bavua bashale ne lulamatu pamue ne “mikoko mikuabu” bakatungunuka ne kulongesha mu musokoku.—Yone 10:16.
“Tshintu tshibole”
12, 13. “Tshintu tshibole” ntshinyi, ndîba kayi ne mmunyi muakatekibuatshi, amu bu muvua mupika wa lulamatu ne wa budimu mudianjile kubimanyisha?
12 Pakavua Mvita Mibidi ya pa buloba bujima itua ku tshibungubungu, muanda mukuabu wakenzeka. “Bushuwa, nebateke tshintu tshibole tshidi tshikebesha dibutuka.” (Danyele 11:31b) “Tshintu tshibole” etshi tshivua Yezu pende muakule bualu buatshi, tshikavua tshimana kutandula: nNsangilu wa bukua-Matunga, nyama wa luonji wa mubidi mukunze kunzuu uvua, bilondeshile mukanda wa Buakabuluibua, muye mu dijimba. (Matayi 24:15; Buakabuluibua 17:8; tangila Lumière, Mukanda II, dibeji dia 98 ne dia 99.) Biakenzeka nenku pakabudika Mvita Mibidi ya pa buloba bujima. Kadi, ku mpuilu wa teokratike wa bulongolodi bupiabupia, wakenjibua mu 1942 kudi Bantemu ba Yehowa, Nathan H. Knorr, mulombodi muisatu wa Watch Tower Bible and Tract Society, wakaleja dikonkonona dia mulayi wa Buakabuluibua 17 ne wakadimuija bamuteleji bende ne: dituku kampanda, nyama eu neapatuke mu dijimba.
13 Mianda ya kale idi ijadika mêyi ende. Pankatshi pa ngondo wa Août ne wa Octobre 1944, ku Dumbarton Oaks (Etats-Unis), bakatuadija mudimu bua kuenza tshibungu tshia mêyi ne mikandu ya tshivua ne bua kubikidibua pashishe ne: Bulongolodi bua Matunga masanga (O.N.U.). Tshibungu etshi tshia mêyi ne mikandu tshiakanyishibua kudi matunga 51, pa kusangisha ne ditunga dia kale dia Union soviétique, ne pakatuadijabu kutshitumikila mu dia 24 Octobre 1945, biakenza amu bu ne: Nsangilu wa bukua-Matunga ufuile wakapatuka mu dijimba.
14. Ndîba kayi ne mmunyi muakashintuluka mukalenge wa ku nord?
14 Mu ndululu ibidi minene ya mu siekele wetu eu, Allemagne uvua muena lukuna munene wa mukalenge wa ku sud. Kunyima kua Mvita Mibidi ya pa buloba bujima, tshimue tshitupa tshia Allemagne tshiakashintulula luseke: tshiakadisangisha kudi mukalenge wa ku sud. Tshikuabu patshi, tshiakadisangisha kudi ampire mukuabu wa bukole. Tshisumbu tshia ba-koministe, kuvua tshimue tshitupa tshia Allemagne tshidisangishe, tshivua tshiluisha bikole tshisumbu tshia anglo-américain, ne dipanga kumvuangana pankatshi pa bakalenge aba babidi diakapatuisha mvita ya muinshimuinshi.—Tangila “Que ta volonté soit faite sur la terre,” dibeji dia 261 too ne dia 280.
Mukalenge ne tshiovo
15. “Aba badi benza malu mabi pa kutupa ku tshiovo” mbanganyi, ne mmalanda kayi adibo badie ne mukalenge wa ku nord?
15 Muanjelu udi wamba mpindieu ne: “Aba badi benza malu mabi pa kutupa ku tshiovo, neabakoke mu butontolodi ku mêyi a lubombo.” (Danyele 11:32a) Mbanganyi abu badi benza malu mabi bua kutupa ku tshiovo? Apa kabidi, bidi mua kuikala amu bamfumu ba bukua-buena-nkristo, badi badiamba mudibo bena nkristo, kadi banyanga muine muaku buena-nkristo ku bienzedi biabu. Munkatshi mua Mvita Mibidi ya pa buloba bujima, “mbulamatadi wa bena soviétique wakenza madikolela bua kutuadilaye Ekleziya diambuluisha dia ku mubidi ne kumutua nyama ku mikolo mu diluila ditunga.” (La religion en Union soviétique, angl.; mufunda kudi Walter Kolarz) Kunyima kua mvita, bamfumu ba malu a nzambi bakateta mua kulama bulunda ebu, nansha muvua mukalenge wa ku nord muikale muena politike udi kayi wanyisha dikalaku dia Nzambi.b Nenku, bukua-buena-nkristo buakadivuija tshimue tshitupa tshia bulongolodi ebu, kupita kumpala—butontolodi kayipu bubole ku mêsu kua Yehowa.—Yone 17:14; Yakobo 4:4.
16, 17. “Bena bujinguludi” mbanganyi, ne ntshinyi tshiakabenzekela mu bukokeshi bua mukalenge wa ku nord?
16 Ku luabu luseke, mmunyi mudi bena nkristo balelela benza? “Pa bidi bitantangila tshisamba tshidi tshimanye Nzambi watshi, netshitshimune ne netshipatule bipeta. Ne pa bidi bitangila bena bujunguludi ba munkatshi mua tshisamba, nebafile lungenyi kudi musumba.” (Danyele 11:32b, 33) Nansha mudibo ‘bakokela bamfumu badi ku mutu’ bu mudibi bikengedibua, bena nkristo bavuaku mu bukokeshi bua mukalenge wa ku nord kabavua musangu nansha umue badisangishe kudi bena mu bulongolodi ebu nansha. (Lomo 13:1; Yone 18:36) Bu muvuabu batabalela bua kupingajila Kezare bintu bia Kezare, bakapingaja kabidi “bintu bia Nzambi kudi Nzambi.” (Matayi 22:21) Bua bualu ebu, muoyo wabu mutoke wakatekibua mu diteta.—2 Timote 3:12.
17 Kuakapatuka tshipeta kayi? ‘Bakatshimuna,’ kadi, ‘bakapona’ kabidi. Bakapona mu ngumvuilu wa se: bakakengeshibua ne bakakenga bikole menemene, bamue bayile too ne ku lufu. Kadi, bakatshimuna, bualu, bua bavule ba kudibo, bakashala ne lulamatu. Eyowa, amu bu Yezu, bakatshimuna bena mu bulongolodi ebu. (Yone 16:33) Kabidi, kabakalekela musangu nansha umue bua kulongesha, nansha pavuabo basanganyibua mu buloko peshi mu kamponya ka dikengeshibua ne midimu mikole. Pa kuenza nenku, ‘bakafila lungenyi kudi musumba.’ Nansha kuikale dikengeshibua, bungi bua Bantemu ba Yehowa mbuvule mu matunga mudibo bakokesha kudi mukalenge wa ku nord. Ku diambuluisha dia lulamatu lua “bena bujinguludi,” tshitupa tshinene tshia “musumba munene” tshiamueneki mu matunga aa.—Buakabuluibua 7:9-14.
18. Mmu ngumvuilu kayi mudi bena mu bashadile bela manyi bavua ku bukokeshi bua mukalenge wa ku nord bapete “diambuluisha dikese”?
18 Pavuaye wakula bua dikengeshibua dia tshisamba tshia Nzambi, muanjelu wakamanyisha ne: “Kadi paponabo, nebabambuluishe ne diambuluisha dikese.” (Danyele 11:34a) Mmunyi muakenzekabi? Diambedi, ditshimuna dia mukalenge wa ku sud mu Mvita Mibidi ya pa buloba bujima diakatekesha bikole nkanu ivua misuika bena nkristo bavua mu bukokeshi bua mukalenge wa ku nord. (Fuanyikija ne Buakabuluibua 12:15, 16.) Pashishe, aba bavua bakengeshibue kudi eu wakamupingana mu nkuasa bavua bapetangana ne bikondo bia budikadidi, ku musangu ne ku musangu, kabidi, pakatuadija mvita ya muinshimuinshi kuteketa ku kakese ku kakese, bamfumu bavule ba politike bakashisha kujingulula ne: bena nkristo bena lulamatu kabavua baluishi babo to, nenku, bakanyishibua patoke ku mikanda ya mbulamatadi.c Bena mu musumba munene, badi benda amu bavula, bakandamuna biakane ku mudimu wa buambi wa lulamatu muenza kudi bela manyi ne bakabatuadila diambuluisha dinene bilondeshile Matayi 25:34-40.
Dikezudibua dia tshisamba tshia Nzambi
19. (a) Mmu ngumvuilu kayi mudi bamue ‘badisangishe kudibo ku diambuluisha dia bupole-malu bua tshidingishilu’? (b) Miaku “too ne ku tshikondo tshia ku nshikidilu” idi yumvuija tshinyi? (Tangila note kuinshi kua dibeji.)
19 Aba buonso bavua baleje dijinga dia kumanya bia bungi bua mudimu wa Nzambi mu tshikondo atshi kabavua buonso buabu ne bipatshila bimpe to. Muanjelu wakafila didimuija edi: “Bavule nebadisangishe kudibo ku diambuluisha dia bupole-malu bua tshidingishilu. Ne bamue ba munkatshi mua bena bujinguludi nebapone, bua kuenza mudimu wa disukudibua bua bualu buabu, ne bua kukezula, ne bua kutookesha, too ne ku tshikondo tshia ku nshikidilu; bualu bidi kabidi bua tshikondo tshijadika.”d (Danyele 11:34b, 35) Bamue bavua baleja dijinga dia kumanya bia bungi bua bulelela, kadi, kabavua badiakaje bua kudifila ne muoyo mujima ku mudimu wa Nzambi nansha. Bakuabu, bavua bamueneka bu bavua banyisha lumu luimpe, bavua bushuwa batentekedi bavua ku mudimu wa bamfumu ba mbulamatadi. Monayi tshijadiki tshia muanda uvua muenzeke: “Bamue ba ku bantu aba babule meji bavua ba-koministe bavua badifinye mu bulongolodi bua Mukalenge, bavua bashiminyina ku mitalu ya katshi ku dînu, ne bavua mene bapeshibua midimu minene.”
20. Bua tshinyi Yehowa uvua mulekelele bua bamue bena nkristo bena lulamatu ‘bapone’ amu bua bena mpala-ibidi bavua badifinye mu tshisumbu?
20 Amu bua bantu aba bavua badifinye mu tshisumbu, bamue bena lulamatu bakapona mu bianza bia bamfumu ba mbulamatadi. Bua tshinyi Yehowa wakalekelela bua bualu bua mushindu’eu kuenzekabu? Mbua kusukudibua, kukezudibua. Amu bu muvua Yezu “mulongele butumike ku makenga akananukilaye,” ke mudi anyima eyi ya lulamatu milongele dinanukila ku diteta didi ditabuja diayi dipetangane nadi. (Ebelu 5:8; Yakobo 1:2, 3; fuanyikija ne Malaki 3:3.) Nenku, ‘bakasukudibua, kukezudibua ne kutookeshibua.’ Bena lulamatu aba nebapete disanka divule palua tshikondo tshijadika muafutshibua dinanukila diabu. Ke tshituavua kumona pa kutungunuka ne dikonkonona dietu dia milayi ya Danyele.
[Mêyi adi kuinshi]
a Mufunda kudi Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc., ne mupatula mu anglais mu 1958 (1965 mu français) mu mpuilu wa bukua-matunga wa Bantemu ba Yehowa wa “Disua dia Nzambi.”
b Mu tshikandakanda tshia World Press Review tshia mu Novembre 1992, tshiena-bualu tshia Toronto Star tshivua tshiamba ne: “Kukadi bidimu bivule, bena Russie badi bamona bingenyingenyi bivule, bingenyingenyi bikole bia munkatshi muabi, mbiashila pa ditunga diabu. Kadi, musangu eu, masokolodibua avua menjibua pa diumvuangana pankatshi pa Ekleziya ne bukokeshi bua ba-koministe mmapite tshipimu.”
d Tshiambilu etshi “too ne ku tshikondo tshia ku nshikidilu,” tshidi mua kumvuija ne: “ku tshikondo tshia ku nshikidilu.” Miaku idibo bakudimune apa ne: “too ne ku” idi mu mifundu ya araméen ya Danyele 7:25, mudiyi ne ngumvuilu wa “munkatshi mua” peshi “bua.” Idi kabidi ne ngumvuilu wa muomumue mu mifundu ya tshiena-Ebelu ya mu 2 Bakalenge 9:22, Yobo 20:5 ne Balumbuluishi 3:26. Kadi, mu nkudimuinu mivule ya Danyele 11:35, mbayivuije ne: “too ne ku”; pikala nkudimuinu eu muikale ne ngumvuilu muimpe, “tshikondo tshia ku nshikidilu” tshidibo batele apa tshidi ne bua kuikala tshikondo tshia ku nshikidilu tshia dinanukila dia tshisamba tshia Nzambi.—Fuanyikija ne “Que ta volonté soit faite sur la terre,” dibeji dia 283.
Utshidiku muvuluke anyi?
◻ Bua tshinyi, mu tshikondo tshietu etshi, tudi ne bua kutekemena bua kuikala ne ngumvuilu mulenga wa milayi ya Danyele?
◻ Mmu ngumvuilu kayi mudi mukalenge wa ku nord ‘mubundangane’ ne ‘mupete bipeta mu dienza diende dia malu’?
◻ Mmunyi muvua dilongolodibua dia “tshintu tshibole” didianjila kumanyisha kudi mupika wa lulamatu ne wa budimu?
◻ Mmu ngumvuilu kayi mudi bashadile bela manyi ‘bapone, batshimune ne bapete diambuluisha dikese’?
[Tshimfuanyi mu dibeji 15]
Mu bukokeshi bua Hitler, mukalenge wa ku nord wakapeta tshiakabidi makanda kunyima kua ditshimunyibua diende kudi mukalenge wa ku sud mu 1918
[Tshimfuanyi mu dibeji 16]
Bamfumu ba bukua-buena-nkristo bakateta mua kudia malanda ne mukalenge wa ku nord
[Mêyi a dianyisha]
Zoran/Sipa Press