Yezu wakaledibua mu neje anyi?
“NEJE muvule udi wimanyika bungenda ne ukondakaja nsombelu wa bantu mu Yeruzaleme” ne “Neje wa mudimbi udi ujikila bantu ku nord.” Babadi bena Izalele bakibidilangana ne biena-bualu bia mushindu’eu bia mu tshikandakanda tshia The Jerusalem Post mu muvu wa mashika wa 1992, muvuabo bajadika ne: uvua mukole utu kawuyi muanji kutatshisha Izalele kukadi siekele mujima.
Mu Tshiongo, lusongo lua mukuna wa Hermon lukabuikidibua kudi neje wa mupimbu wa metre 7 too ne 12, ne muvu wa mashika utshivua ne matuku mavule kumpala kua kujikawu. Kubangila ku mikuna ya Golan ne ku Ngalileya mutumbuke pa kupitshila ku Yeruzaleme ne ku Beteleheme udi nende mutumba (tangila foto pa tshizubu), pamue ne ku sud mu Negeb, misangu mivule nsombelu ne midimu ya ku dituku ne ku dituku ya muena Izalele ivua ikondakajibua kudi mukumbudi mulengele, mufinuke, kabidi mukole. Tshimue tshiena-bualu tshia tshikandakanda tshia Jerusalem Post tshiakamanyisha ne: “Makelela, neje mupite bukole uvua muloke ne mukangishe midimu ya aba batu basombele mu mpata ne mumuangishe bantu ku mabo, tshintu tshivua mvula wa bombe ya Katyusha ya rokete kayi mua kuenza lumingu lushale.”
Hiver mukole eu wakatuala tshinyangu kudi bavule bavua basombele mu tshimenga atshi. Bikandakanda bidi bimanyisha ne: ngombe nkama ne nkama pamue ne nzolo binunu ne binunu yakuma ne mashika, e kufua butuku bualu mashika akakola, kupita muinshi mua tshijengu pa tshipiminu tshia luya. Bienze bu se: ebi bitshivua muanda mukese, mvula mukole wa mabue a mashika wakavudija tshinyangu. Nunku, bansonga babidi balami ba mikoko, bavua bakeba, kabayi ne ditekemena, bua kusungila imue mikoko mikoka kudi mâyi avua muwule mu tshimpitshimpi, bakapuekeshibua kudi mienji ne kufuabo.
Pa tshibidilu, ku Moyen-Orient muvu wa mashika kawutu mupite bukole to, kadi tshikandakanda tshia bena Izalele tshia Eretz tshiakamanyisha ne: “Mamanyisha mafila pa bidi bitangila meteo mu Izalele munkatshi mua bidimu 130 biashadi ebi adi asokolola se: kuloka kua neje mu Yeruzaleme mmuanda wa tshibidilu udi ne bua kutekemenyibua . . . Pankatshi pa 1949 ne 1980, mivu ya mashika 24 mu tshimenga tshia Yeruzaleme ivua ne neje mukole menemene.” Kadi, mamanyisha aa adi atangila anu bashikuluji ba meteo ne aba badi basombele mu tshitupa etshi tshia buloba, peshi adi ne diumvuija dia pa buadi bua aba badi balonga Bible?
Ndiumvuija kayi bua aba badi balonga Bible?
Padibo batuma lungenyi ku diledibua dia Yezu, bantu bavule badi bavuluka tshimfuanyi tshia tshidiilu tshia nyama tshitu tshilejibua dia Noël. Dituku dia Noël peshi dia Diledibua, muana Yezu utu ulejibua mujingila mu mikusu ku luseke lua mamuende, eku tshipapu tshia buloba tshidi tshibanyungulule tshitokesha kudi neje udi mutshibuikile. Tshimfuanyi etshi tshia muana Yezu, tshidi mu diumvuangana ne bidi Bible umvuija pa muanda eu anyi?
Luka, umue wa ku bafundi ba Bible udi umvuija ne dishindika diledibua dia Yezu nunku: “Ku luseke luine alu kuvua kabidi balami ba mikoko mu mpata pambelu, batshisha pa kushala batabale butuku bua kulama bisumbu biabu bia mikoko. Diakamue, muanjelo wa Yehowa e kuimana pabuipi nabo ne butumbi bua Yehowa e kubakenkela, buowa bukole kubakuatabo. Kadi, muanjelo kubambila ne: ‘Kanutshinyi, bualu, monayi, ndi nnumanyisha lumu luimpe lua disanka dinene diapetabo kudi bantu buonso, bualu lelu’eu mu [Beteleheme] tshimenga tshia Davidi mbanulelele Mupandishi, udi Kristo Mukalenge. Etshi ntshimanyinu buenu nuenu: nenusangane muana mutekete mujingila mikusu ne muladisha mu tshidiilu tshia nyama.’ Ne diakamue musumba wa biluilu bia mu diulu kudisangishawu kudi muanjelo, wimba utumbisha Nzambi, wamba ne: ‘Butumbi kudi Nzambi mulu mule muamua ne ditalala pa buloba munkatshi mua bantu ba disua dimpe!’”—Luka 2:8-14.
Bu wewe mua kubadila muena Izalele muyuki eu ne kumukonka tshikondo tshivua Yezu muledibue mu tshidimu atshi, imue misangu neakuandamune ne: “Bituadije ku Tshisanga too ne ku Kasuamansense.” Mbua tshinyi? Kabingila nkapepele. Bituadije ku Kasuabanga too ne ku Luabanya, ku Izalele badi mu muvu wa mvula ne mashika makole, nunku dia 25 Tshisua-munene mmunkatshi mua muvu wa mashika. Balami ba mikoko kabavua mua kutshisha pambelu mu mpata bua kulama bisumbu biabu bia mikoko butuku nansha. Biwakonkonona mêyi mazobola mu bikandakanda adi ku ntuadijilu wa tshiena-bualu etshi, neujingulule bua tshinyi bidi nanku. Beteleheme, muvua Yezu muledibue, udi usanganyibua muaba muzangame ne udi mutanshi wa kilometre mikese ne Yeruzaleme. Nansha mu bidimu bitu mivu kayiyi mikole menemene, kutu’anu mashika makole butuku mu muvu wa mashika.—Mika 5:2; Luka 2:15.
Bituela dîsu ku mianda yakenzeka tshikondo tshia diledibua dia Yezu, netujingulule se: kavua muledibue mu Tshisua-munene, ngondo udi neje uloka bikole nansha. Mariya, mamuende wa Yezu, nansha mukavuaye ku ndekelu kua ngondo yende ya dîmi, wakumuka ku Nazarete kuvuaye musombele, kuenza luendu too ne ku Beteleheme. Yozefe ne yeye bakenza nunku bua kuandamuna ku dîyi-dituma kudi amperere wa Roma, Kezare Auguste, bua kubadikabo bantu. (Luka 2:1-7) Bena Yuda bakavua bazengele bikole ne bujitu bua bitadi bia bamfumu bena Roma, ne bavua pabuipi ne kutomboka. Bua tshinyi Roma uvua mua kusonsola tshiji tshiabu patupu pa kulomba bavule ba kudibo bua kuenza luendu mu muvu wa mashika makole muvua mioyo yabu mua kubuejibua mu njiwu? Ki mbia meji menemene bua kuela lungenyi se: dibadika dia bantu edi diakenzeka mu muvu mukumbanyine bua kuenza ngendu, bu mudi mu muvu wa disampila peshi mu wa bimuma anyi?
Makumi mashindamene pa Bible
Dikonkonona dia mamanyisha a mu miyuki ya kale ne ngikadilu wa bikondo didi dituambuluisha bua kukomesha se: Tshisua-munene, peshi ngondo mukuabu kampanda wa mu muvu wa mashika, ki ntshikondo tshivua Yezu muledibue to. Kadi, milayi ya mu Bible idi isokolola tshikondo tshia mu tshidimu tshivua Yezu muledibue. Mpenyi patudi tusangana mamanyisha aa?
Mu mukanda wa Danyele nshapita wa 9, tudi tusangana umue wa ku milayi ya dikema idi yakula bua Masiya. Udi wakula bua dilua diende ne bua lufu luende, luakafikisha ku difidibua dia mulambo wa tshia-bupikudi bua mpekatu yetu ne ku diashibua dia tshishimikidi bua bantu bena butumike bapeta “buakane bua bidimu ne bitshia.” (Danyele 9:24-27; fuanyikija ne Matayi 20:28.) Mu diumvuangana ne mulayi eu, bionso ebi bivua ne bua kukumbana munkatshi mua tshikondo tshia mbingu 70 ya bidimu, tshiakatuadija mu 455 K.B.B., tshidimu tshiakatumibua dîyi bua diasuludibua dia Yeruzaleme.a (Nehemiya 2:1-11) Bitupa bishilangane bia mulayi eu bidi biambuluisha bua kujingulula se: Masiya uvua ne bua kumueneka ku ntuadijilu kua lumingu lua bidimu lua 70. Muanda eu wakakumbana pakadileja Yezu bua kutambushibua mu 29 B.B., bua kutuadija mudimu wende wa Masiya patoke ku dianyisha dia Nzambi. “Pakakumbana tshiabibidi tshimue tshia lumingu,” peshi kunyima kua bidimu bisatu ne tshitupa, Masiya uvua ne bua kulamunyibua, mbuena kuamba ne: kushipibua, nunku kukupula mushinga wa milambo ivua ifidibua bilondeshile Mikenji ya Mozese.—Ebelu 9:11-15; 10:1-10.
Mulayi eu udi usokolola se: mudimu wa Yezu wakanenga bidimu bisatu ne tshitupa. Yezu wakafua dia Pentekoste wa tshidimu tshia 33 B.B., dia 14 Nisan (bilondeshile kalendrié ka bena Yuda), mu muvu wa disampila wa tshidimu tshia 33 B.B. Dituku divua dikumbanangane nadi mu tshidimu atshi divua ne bua kuikala dia 1 Tshisanga, bilondeshile kalendrié ketu. (Matayi 26:2) Bituabala bidimu bisatu ne tshitupa pa kupingana kunyima, tudi mua kukoma se: Yezu wakatambushibua ku ntuadijilu wa Octobre 29 B.B. Luka udi utumanyisha ne: pakatambushibuaye, Yezu uvua ne bidimu bitue ku 30. (Luka 3:21-23) Ebi bidi biumvuija se: Yezu wakaledibua pabuipi ne ku ntuadijilu wa Kasuamansense. Mu diumvuangana ne muyuki mulonda kudi Luka, tshikondo etshi tshia tshidimu balami ba mikoko bavua mua kuikala “pambelu, batshisha pa kushala batabale butuku bua kulama bisumbu biabu bia mikoko.”—Luka 2:8.
Ndifumine kuepi?
Bu mudi bijadiki bionso bileja se: Yezu wakaledibua ku ntuadijilu wa Kasuamansense, bua tshinyi difesto dia diledibua diende didi dienjibua mu dia 25 Tshisua-munene? Tshibungu tshia The New Encyclopædia Britannica tshidi tshileja se: difesto edi diakanyishibua siekele mivule kunyima kua diledibua dia Yezu: “Mu siekele muinayi difesto dia diledibua dia Yezu mu dia 25 Tshisua-munene diakanyishibua ku kakese ku kakese kudi Ekleziya mivule ya kudi dîba dipatukila. Mu Yeruzaleme, dibenga kuanyisha Noël diakanenga musangu mule, kadi, ndekelu wa bionso wakanyishibua.”
Bua tshinyi difesto edi diakanyishibua bipepele, kunyima kua siekele mivule kudi aba bavua badiamba muvuabo bena nkristo? Tshibungu tshia The New Encyclopædia Britannica tshidi tshifila butoke pa lukonko elu: “Mafesto a bampangano mu dîna dia nzambi wa madimi ne wa dîba, avua enzeka tshikondo tshimue ne difesto dia diledibua dia Kristo, ke mpokolo wa bilele bivule bia kale bidi bisuikakaja ku Noël. Bua bena Roma, mafesto a didilela (anyi dimueneka) dia dîba (mu dia 17 Tshisua-munene) avua bikondo bia kusanka ne kusawilangana [bintu]. Dia 25 Tshisua-munene, bavua benza kabidi difesto dia mufikilu wa diledibua dia nzambi wa busokome Mithra wa bena Perse, Dîba wa Buakane.”
Bionso bidi bu “diumvuangana ku mpukapuka” patupu anyi? Nansha kakese! Mu miyuki ya kale badi bitaba se: mu siekele muinayi B.B., mu bukokeshi bua amperere Constantin, Ampire wa bena Roma wakalekela kukengesha bena nkristo bua kudienza mukubi wa “buena nkristo” buakangatshibua bu tshitendelelu tshianyishibue kudi mbulamatadi. Bua dipanga kupeta dimanya dilelela dia buena nkristo, bantu bavule bakálonda ditabuja edi dipiadipia bakatungunuka ne kuenza mafesto abo a kale a bampangano akavuijibua “mafesto a bena nkristo.” Nunku, dia 25 Tshisua-munene diakamueneka dijadikibue bua kusekelela diledibua dia Kristo, bualu bakavua batumika nadi bua kusekelela diledibua dia “Dîba wa Buakane” anyi?
Mbia mushinga menemene anyi?
Kabiyi mpata, balongi ba kumpala ba Yezu, bavua bena Yuda, kabavua basekelela mufikilu wa diledibua diende to. Bilondeshile Encyclopaedia Judaica, “mafesto a mufikilu wa diledibua kaavua mamanyike mu bilele bia kale bia bena Yuda to.” Nanku, bena nkristo ba kumpala kabavua bushuwa balonde tshilele etshi nansha. Nansha muvuabo kabayi benza difesto dia mufikilu wa diledibua diende, kadi bavua batumikila dîyi diende pa kuenza difesto dia divuluka lufu luende, luvuabo bamanye dituku dialu ne dishindika dionso—dia 14 Nisan.—Luka 22:7, 15, 19, 20; 1 Kolinto 11:23-26.
Siekele mivule kumpala kua Kristo, bena Izalele, bavua tshisamba tshisungula tshia Nzambi ne pakavuabo pa kupatuka mu bupika ku Babilone bua kualukila ku ditunga diabo bakabadimuija mu mêyi a mulayi ne: “Umukayi, umukayi, patukayimu, kanulengi tshintu nansha tshimue tshipange bukezuke; patukayi munkatshi muende, nudilame bakezuke, nuenu badi batuala malonga a Yehowa.” (Yeshayi 52:11) Bakavua pa kualukila ku ditunga diabo bua kuasulula ntendelelu mukezuke wa Yehowa. Bivua mua kuikala dipanga meji bu buobu mua kulonda bilele ne mikiya mibipe bia bampangano bivuabo bamona bienjibua ku Babilone.
Nunku, kabiena bikemesha padibo bambuluila bena nkristo dîyi-dituma edi mu 2 Kolinto 6:14-18. Bena nkristo bakapingana pa muaba wa ditunga dia Yuda diakabenga kuitaba Kristo, nunku balongi bende bakalua baleji-mpala ba ntendelelu mukezuke. Bavua ne mudimu wa kuambuluisha bantu nabu bua kupatukabo mu mîdima ya mu nyuma ne kuya kubuela mu butoke bua bulelela. (1 Petelo 2:9, 10) Mmunyi muvuabo mua kukumbaja mudimu eu bu buobo basambakaja bilele ne mafesto a bampangano pamue ne malongesha a Kristo?
Nansha mudi Noël ne buenzeji bukole kudi bantu, kuenza difesto dia “Diledibua mu muvu wa mashika” kudi kumvuija “kulenga tshintu tshipange bukezuke.” (2 Kolinto 6:17) Eu yonso udi munange bushuwa Nzambi ne Kristo udi ne bua kuepuka tshilele etshi.
Pa kumusha muanda wa se: ntuadijilu wa Noël mmushindamene pa mafesto a bampangano, tudi bamone kabidi se: Noël mmuashila pa dishima, bualu Yezu wakaledibua mu Kasuamansense. Eyowa, nansha mudi difesto edi ne bukole bua kuvuluija muanda eu udibo badilamike ku bukole, katupu muoyo bua se: Yezu kavua muledibua mu muvu wa mashika.
[Mêyi adi kuinshi]
a Bua diumvuija dialabale dia mulayi eu, tangila broshire wa Connaîtrons-nous un jour un monde sans guerre? dibeji dia 26, mupatula kudi Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Tshimfuanyi mu mabeji 4, 5]
Yeruzaleme mubuikila kudi neje, foto mukuatshila ku est
[Mêyi a dianyisha]
Garo Nalbandian
[Tshimfuanyi mu dibeji 6]
Neje ku bimana bia Yeruzaleme
[Tshimfuanyi mu dibeji 7]
Pakaledibua Yezu, balami bavua pambelu mu mpata butuku ne bisumbu biabu bia mikoko. Kabivua mu muvu wa mashika ne mvula wa neje nansha
[Mêyi a dianyisha]
Garo Nalbandian