Bible wa tshiena-Gotike mMudimu wa dikema

BA-GOTIKE mbisa bisanga bia ba-Germanike, pamu’apa bavua bafumina ku Scandinavie. Mu siekele ya ku ntuadijilu kua bikondo bietu ebi, bakamuangala batangile ku sud too ne ku Mbuu Mufike ne ku musulu wa Danube, too ne ku kamponya ka basalayi balami ba mikalu ya ampire wa bena Roma.

Mudimu mufunda wa diambedi mupatula mu muakulu wa ba-germanike uvua Bible wa mu tshiena-Gotike. Lelu’eu, nkushale amu bimue bitupa bia nkudimuinu eu. Kadi, utshidi anu nkudimuinu wa pa buende ne wa mushinga mukole wa Mifundu Minsantu. Mbua tshinyi?

Ulfilas​—Misionere ne mukudimunyi wa Bible

Mukudimunyi wa Bible eu uvua Ulfilas, uvua kabidi mumanyibue ku dîna diende dia tshiena-Gotike dia Wulfila. Bilondeshile mushikuluji wa malu a kale Philostorgius, Ulfilas uvua ndelanganyi wa bapika bakakuatshibua kudi ba-Gotike pakapulumukilabo tshimenga tshia Cappadoce, tshidi lelu’eu tshitupa tshia ku est tshia Turquie. Mulela pabuipi ne tshidimu 311 B.B., wakatekibua muakuidi kudi Eusebius wa ku Nicomedia bidimu 30 ku shòò ne wakalongeshibua bua kuenza mudimu wa bu-misionere munkatshi mua ba-Gotike.

“Bua kushidimuna ne kuvudija balondi bende,” ke mudi mushikuluji wa malu a kale Will Durant wamba, “ne lutulu luonso wakakudimuna, biangatshile ku tshiena-Greke mu tshiena-Gotike, Bible mujima pa kumbusha Mikanda ya Bakalenge.” (The Age of Faith) Lelu’eu, pa kumbusha tshitupa tshia mukanda wa Nehemiya, ku maniskri mikuabo yonso ya Bible wa tshiena-Gotike mifunda ku tshianza tshia Ulfilas ivua kayiyi mibutula anyi mijimine, kudi anu bitupa bia Mifundu ya tshiena-Greke ya bena nkristo.

Tshiena-Gotike katshivua muakulu uvua ufundibua nansha. Bua nanku, Ulfilas wakakamangana ne diteta dikole mu dikudimuna bualu divua dikengela lungenyi lutue menemene. Bamfumu ba Ekleziya bashikuluji ba malu a kale bakamulamika butumbi bua dienza alfabé wa tshiena-Gotike wa maleta 27, muashila diambedi pa alfabé ya tshiena-Greke ne Latin. Kupita apu, mukanda wa The New Encyclopædia Britannica udi wamba ne: “wakenza miaku mipiamipia bua ba-Germanike bena nkristo, imue ya kudiyi itshidi anu yambuluisha.”

Ntuadijilu wa Bible wa tshiena-Gotike

Ulfilas wakajikija dikudimuna diende kumpala kua tshidimu 381 B.B. ne wakafua bidimu bibidi anyi bisatu ku shòò. Lumu luakenda mudimu wende luakajadikibua mu mukanda wa The Encyclopedia Americana, udi wamba ne: “bavua batumika ne nkudimuinu eu mu kabujima kudi bena tshimuangi bakaya ku Espagne ne ku Italie.” Bushuwa, pa kutangila bungi bua bitupa bitshidiku, bidi bimueneka ne: bakavudija Bible eu wa tshiena-Gotike. Pamu’apa, maniskri peshi mikanda ya ku tshianza tshia mufundi mivule ivua yenjibua mu scriptoria ya tshimenga tshia Ravena ne Verona, muaba wakiibaka ba-Gotike bukalenge buabo. Scriptoria mbibambalu bia nzubu ya bakuidi muvuabo bafunda maniskri ne bayivudija.

Ditunga dia ba-Gotike diakakuluka pabuipi ne tshidimu 555 B.B., kunyima kua amperere wa bena Byzance, Justinianus I mumane kutshimuna Italie. Kunyima kua dikuluka diabo, ke mudi Tönnes Kleberg wamba, “muakulu wa ba-Gotike ne bibilu bia ba-Gotike biakajimina mu Italie, bishiya anu bimanyinu biabi. Maniskri ya tshiena-Gotike kayivua kabidi ne mushinga. . . . Maniskri ya bungi ivua ilamunyibua bimue bitupa biayi ne yikupudibua bua kumbusha malu mafunda. Pashishe, mabeji a mushinga mukole a parchemin akambuluisha bua kufundulula tshiakabidi.”

Maniskri yakapanduka ku kabutu

Pa imue maniskri eyi, dikupula kadiakenjibua bimpe to, miaku ya diambedi ivua imuenekapu kakese. Mivule ya ku maniskri-mikupula eyi, bu mudibo bayibikila, yakangudibua ne bakajandula malu ayi. Nangananga, Codex Argenteus muenda lumu, udi ne Evanjeliyo inayi mu dilondangana edi: Matayo, Yone, Luka, ne Mâko, wakalamibua bimpe kayi munyangibue.

Bua Codex eu wa dikema badi bela meji ne: udi ufumina mu scriptorium wa Ravenna ku ntuadijilu wa siekele muisambombo B.B. Udi ne dîna dia Codex Argenteus, didi diumvuija ne: “Mukanda wa Argent,” bualu mmufunda ne mâyi a mukanda a tshiamu tshia argent. Mabeji ende a parchemin mmalengeja ne dikala dikunze dimpe, bikale pamu’apa bileja ne: wakenjibua bua mukalenge kampanda. Maleta a ngolo adi alengeja milongo isatu ya kumpala ya Evanjeliyo wonso bia muomumue ne ntuadijilu ya bitupa bishilangane. Mêna a bafundi ba Evanjeliyo adi kabidi mafunda ne ngolo ku lusongo lua “bibenda” binayi bidi kuinshi kua mulongo wonso wa maniskri. Ndongoluelu eu uvua uleja mvese mifuanangane mu Evanjeliyo.

Difundulula dia Bible wa tshiena-Gotike

Kunyima kua ditunga dia ba-Gotike dimane kukuluka, Codex Argenteus wa mushinga mukole wakanji kujimina. Kavua umueneka kabidi too ne mu tshikondo tshiakamanya bantu buonso munkatshi mua siekele wa 16 ne: uvua mu nzubu wa bakuidi wa Werden, pabuipi ne Cologne, mu Allemagne.

Mu tshidimu 1569, nkudimuinu wa tshiena-Gotike wa disambila dia Tatu Wetu wakapatuka, dikoka ntema ku Bible kuvuadi difumina. Dîna Codex Argenteus diakamueneka difunda musangu wa kumpala mu 1597. Pa kumbukila ku Werden, maniskri eu wakasanganyibua mu bilengejilu biunguija pamue bia amperere ku Prague. Kadi, ku ndekelu kua mvita ya bidimu makumi asatu mu 1648, bena ditunga dia Suède bu muakatshimunabu, bakaya nende [Codex argenteus] pamue ne biuma bikuabo. Bituadije mu 1669, Codex eu, tshisombelu tshiende tshia musangu mule tshivua tshilaminu tshia mikanda tshia Uppsala mu université wa Suède.

Codex Argenteus wakafundibua diambedi mu mabeji 336, mabeji 187 a kudiwu adi mu Uppsala. Dibeji dikuabo​—dia ndekelu wa Evanjeliyo wa Mâko—​diakangudibua mu 1970 ku Speyer, mu ditunga dia Allemagne.

Bituadije mu tshikondo tshiakamueneka tshiakabidi Codex eu, bashikuluji bakatuadija kulonga maniskri, bakeba mua kujingulula diumvuija dia muakulu mufue wa tshiena-Gotike. Pa kutumika ne maniskri yonso ne madikolela menza kumpala bua kufundulula Bible eu, mushikuluji wa bena Allemagne Whilhelm Streitberg wakasangisha ne kupatula mu 1908 nkudimuinu wa “Die gotische Bibel” (Bible wa tshiena-Gotike), mufunda mu tshiena-Greke ne mu tshiena-Gotike pa mabeji mateka mpala ne mpala.

Lelu’eu, Bible wa tshiena-Gotike eu udi nangananga ne mushinga mukole bua bashikuluji. Bu muakapatudibuaye ne kunangibua bikole mu matuku a ku ntuadijilu a dikudimuna dia Bible, ntshijadiki tshia se: dijinga dia Ulfilas divua dia kukudimuna Dîyi dia Nzambi mu muakulu uvuabo bakula mu tshikondo atshi. Wakadijinguluila bimpe bitambe ne: anu ku diambuluisha dia nkudimuinu wende eu ke kuvua ba-Gotike mua kumvua mukenji wa bena nkristo.

[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 9]

Ku dianyisha dia tshilaminu tshia mikanda tshia université wa Uppsala, mu Suède