Bakatushila tshilejilu
ANU BU MUDIBI BILONDA KUDI CRAIG ZANKER
Munkatshi mua bidimu muanda-mukulu, mukajanyi Gayle ne meme muine, tudi bampanda-njila, ba-ministre Bantemu ba Yehowa. Mu bidimu bisambombo bishale, tudi tuenza mudimu ku misoko munkatshi mua tshisa tshia bena ditunga dia Australie. Tudi anu tulonda tshilejilu tshitushila kudi baledi betu ne ba-kaku betu baledi ba mamu.
NDEKELAYI nnuambile pa bidi bitangila nangananga ba-kaku betu. Tuvua anu ne tshibidilu tshia kubabikila ne dinanga ne: Opa ne Oma, kaku-mulume ne kaku-mukaji mu tshiena-Hollande. Kaku mulume, Charles Harris, utshidi usadila bu ne mitalu ku Melbourne, kudiye musombele kukadi bidimu 50.
Dilonga malelela a mu Bible
Opa wakaledibua mu tshimenga tshikese tshia mu Tasmanie, tshidiila tshia Australie. Mu 1924, pavuaye ne mvula 14, tatuende wakasumba mushete wa muena mudimu wa mu mazuwa ku mushinga mupuekesha. Wakamueneka pashishe bu mushete wa lupetu, mu ngakuilu wa mu nyuma, bualu muvua mikanda mifunda kudi muludiki wa kumpala wa Watch Tower Bible and Tract Society, Charles Taze Russell.
Biakamueneka bu se: tatuende wa Opa kavua bualu ne mikanda eyi to, kadi Opa wakatuadija kuyibala ne kusunguluja ne lukasa luonso ne: ivua ne malelela a muoyo a mu Bible. Nenku wakatuadija kukeba Balongi ba Bible ba bukua-matunga, bavua baleja mu mukanda bu bawupatudi badi bamanyike lelu’eu bu Bantemu ba Yehowa. Uvua ujinga kuakula nabu bua kupetaye makuabu mumvuija a malelela a mu Bible avuaye wenda ulonga.
Kunyima kua dikebakeba, wakapeta bakaji bakulakaje basatu bavua ne mitalu mu mudimu wa dilongesha bakuabu. Bavua ne buenzeji buvule pa nsongalume eu Charles. Kunyima, mu 1930, wakaditshipa kudi Yehowa Nzambi ne kutambushibua mu mâyi. Wakalekela mudimu wende wa mushipi wa nyama ne wakenza ngendu ku nord ku Sydney, kuakapetaye mudimu wa mumanyishi wa evanjeliyo wa ku dîba ne ku dîba.
Bumpanda-njila mu Australie
Mu bidimu bikese biakalonda, Charles wakenza mudimu wa buambi mu teritware wa Sydney ku muelelu wa mbuu mu musoko wa Bondi ne mu misoko ya ku mpenga ya Nouvelle Galle du Sud. Kunyima bakamutuma ku Perth, ku Ouest wa Australie, mutantshi wa binunu bia kilometre ku lukuabu luseke lua kontina eu. Munkatshi mua ngondo isambombo wakamanyisha lumu luimpe mu teritware ya bangenda-mushinga ku Perth, ne umuka aku, pamue ne bakuabu bampanda-njila babidi, bakamupesha miaba mibaluluke ku Australie wa ku nord-ouest.
Teriware uvua muenzela mudimu kudi bantu basatu aba—Arthur Willis, George Rollsten, ne Charles—uvua misangu inayi bunene bua Italie! Bena ditunga bavua palepale, mu mpata muvua mutupu, ne luya luvua lukole. Imue misangu bivua bikengela kuenda kilometre mipite pa 500 pankatshi pa bimunyinu bia nyama. Mashinyi avuabu benza nawu mudimu avua manyanguke, nansha pa kufuanyikija ne dibanda dia mishinga dia mu 1930, kadi bavua ne ditabuja dikole ne dipangadika dikole.
Njila mibumbakane ya biinina ivua misambulukangana kudi bikono bia tumelu, ne apa ne kuaka, lupuishi (lubikidibue lupuishi lua ngombe) luvua lusokoke bikuuku bia njiwu. Kabivua bia kukema pavua biamu bia muinshi mua mashinyi bitamba kunyanguka. Tshiamu tshia muinshi mua mashinyi tshiakakoseka misangu ibidi, ne ndundu yakapandika misangu mivule. Bampanda-njila bavua misangu mivule benza tukanu tuangata ku nkata ya kale ne bela mu nkata minyanguke ne misumadi mikobame bua kutungunuka ne luendu luabu.
Pantshivua nsongakaji, meme kuebeja Opa tshivua tshibakankamije bua kutungunuka mu ntatu ya mushindu’eu. Wakangumvuija ne: mu miaba idi kayiyi ne bantu tuvua pabuipi ne Yehowa. Ebi bivua misangu mikuabu ntatu ya ku mubidi biakalua dibenesha dia mu nyuma.
Kakuyi lutambishi anyi didisua, Opa wakaleja kukema kuende pa kumona bantu bavule batamba kuditatshisha bua kunguija bintu bia ku mubidi. “Muoyo,” ke muakamvuluijaye, “udi mua kupitakana bimpe ne bintu bikese menemene. Bu bikala Yezu muanyishe mua kulala pambelu pavuabi bikengedibua, nenku tudi mua kuikala ne disanka dia kuenza bia muomumue padi mudimu wetu ukengela kuenza nenku.” (Matayo 8:19, 20) Kabidi, bushuwa, yeye ne balunda bende bakenza nenku.
Babikidibue mu budimi bua ku babende
Mu 1935, Opa wakapeta teritware mupiamupia—wa kuenzela mudimu wa buambi kudi bena bidiila bia Pasifike wa ku Sud. Ne bena mudimu ba mazuwa bakuabu basambombo, bakaya ne mazuwa a Société Watch Tower a metre 16 avua ne dîna dia Lightbearer.
Musangu kampanda, mu Mbuu wa Korayi ku nord wa Australie, motere muambuluishi wa Lightbearer wakafua. Kakuvua lupepele nansha lukese, nenku kabavua ne mushindu wa kuenda kilometre mivule kumbukila ku mukuna. Nansha muvua mazuwa amba kufua pa mabue a Great Barrier Reef, Opa wakakema bua ditalala dilenga divuaku. “Pa mbuu pavua patalale menemene,” ke muakafundaye mu mukanda wende. “Tshiakupua muoyo kubuela kua dîba dilolo dionso pa mbuu eu mutalale talalaa. Tshimuenekelu tshivua tshilenga tshitambe ne tshiena mua kutshipua muoyo matuku wonso.”
Diakalenga, kumpala kua kuditutabu pa mabue, lupepele luakapingana, ne bakenda ne ntenta mibalula kakuyi njiwu ne kubuela mu Dibungu dia Moresby, ku Papuasie Nouvelle Guinée, kuakalongolueshabu motere. Kumbukila ku Dibungu dia Moresby bakaya batangile ku Thursday Island ne panyima ku Java, tshidiila tshinene tshia ku Indonésie. Opa wakakolesha dinanga dia bungi bua ditunga edi diakambabu bu “bia mu nshingu bia mibele bisuikakane mu ekwatere.” Musangu au, ditunga dia Indonésie divua ku bukokeshi bua bena Hollande, nenku kaku wakalonga miakulu ya tshiena-Hollande ne tshiena-Indonésie. Kadi, mikanda yakafilaye mu mudimu wa buambi ivua mu miakulu itanu: tshiena-Hollande, tshiena-Indonésie, tshiena-Chine, Anglais, ne tshiena-Arabie.
Opa uvua upatula bipeta bilenga mu difila mikanda idi yumvuija Bible. Musangu kampanda, Clem Deschamp, uvua mutangidi wa depo wa Watch Tower ku Batavia (lelu’eu Djakarta), wakabikidibua kumpala kua Mfumu wa bena Hollande uvua ulondesha ne ntema mudimu wetu wa buambi. “Mbantu bungi munyi banudi nuenza nabu mudimu kuaka ku Est wa Java?” ke lukonko lua munene eu.
“Anu umue,” ke muakandamuna Muanetu Deschamp.
“Udi wela meji se: ndiku mua kukuitaba anyi?” ke muakela munene eu dîyi. “Nudi ne bua kuikala ne tshiluilu tshijima tshia bena mudimu badi kuaka, pa kumona bungi bua mikanda inudi nuabanya miaba yonso!”
Opa udi wela meji se: etshi tshivua dimuela ka-lumbandi ka dikema mu matuku ende wonso a muoyo. Ka-lumbandi aka kavua kamuakanyine, bualu uvua ufila pa tshibidilu mikanda kumbukila ku 1 500 too ne ku 3 000 ku ngondo wonso.
Dibaka, dikandika, ne mvita
Mu Tshisua-munene 1938, Opa wakasela Wilhemina, nsongakaji wa bena Indonésie, wakalua kaku wanyi. Oma, anyi kaku, uvua muntu muimpe, muena kuengeleka, mukuatshi wa mudimu wa dilambu, muena dîyi ditekete. Ndi mumanye, bualu ku buana buanyi uvua mulunda wanyi wa pa muoyo.
Kunyima kua dibaka diabu, Opa ne Oma bakatungunuka ne mudimu wabu wa bumpanda-njila tshia pamue. Musangu au bena mudimu bakuabu ba mazuwa a Lightbearer bakavua batangalake, baye ku mikuabu miaba ya pa buloba anyi bapingane ku matunga abu. Kadi Opa uvua muvuije Indonésie ditunga diende, ne uvua ne dipangadika dia kushalamu.
Pavua Mvita II ya Buloba bujima yenda isemena pabuipi, mbulamatadi wa bena Hollande uvua ulombola ditunga dia Indonésie, ne ku buenzeji bua bamfumu ba bitendelelu, wakatuadija kuteka bikandikiji pa mudimu wa Bantemu ba Yehowa, pashishe bakakandika mudimu wetu. Nenku buambi buakenjibua ne ntatu ya bungi, pa kuenza mudimu anu ne Bible. Mu tshimenga tshionso tshivua Opa ne Oma bakumbule, bakaya nabu kumpala kua bamfumu ne bakabela makonka. Bakangatshibua bu bena tshibawu. Katupa kakese kunyima kua dikandikibua, bayende-tshina wa Oma wakedibua mu buloko bua mmuenenu wende wa ndubidila wa buena nkristo. Wakafuila mu buloko bua bena Hollande.
Opa ne Oma bavua basombele mu tshisasa tshia malalu tshibakila pa mutu pa mashinyi. Pa kuenza mudimu ne mashinyi aa bu nzubu, bakenza mudimu wa buambi mu Java mujima. Mu 1940, bu muvuabu bakeba kuela mvita kudi tshiluilu tshia bena Japon, bakabeneshibua pa kupeta muana wa bakaji, wakalua wanyi mamu. Bakidika muana eu ne: Victory bilondeshile diyuki dienza bidimu bibidi bimane kupita kudi muludiki wa Watch Tower Bible and Tract Society wa mu tshikondo atshi, J. F. Rutherford. Bakatungunuka ne kuenza mudimu wa bumpanda-njila mu tshikondo tshia diledibua dia muana.
Ku ntuadijilu kua 1942, Opa, Oma ne Victory bavua mu mazuwa a tshiambula-mabuki a bena Hollande avua afuma ku Borneo pakumvuika tshingoma tshinene tshia mazuwa a mvita a bena Japon. Miendu yonso yakajima, ne bantu bakela miadi. Ke mushindu wakabuela mvita mu nsombelu wa dîku dietu. Nansha muakafikabu ku dibungu kakuyi njiwu, bena Japon bakabuela mu Java anu kunyima kua matuku makese, ne munene wa basalayi wa bena Hollande wakamanyisha basalayi bena Japon kuvua Opa ne Oma basanganyibua.
Pakabapetabu kudi bena Japon, bakabanyenga bintu biabu bionso, too ne tuntu tua kunaya natu tua Victory mutekete, ne bakaya nabu mu maloko a tumponya tubidi tushilangane. Victory wakashala ne Oma, ne Opa kakabamona munkatshi mua bidimu bisatu ne tshitupa biakalonda.
Mu maloko a tumponya
Mu dikuatshibua diende, Opa wakatumibua ku tshimenga ne ku tshimenga—kumbikila ku Surabaja too ne ku Ngawi, ku Bandung, ne ndekelu wa bionso ku Tjimahi. Ditambakana dionso edi divua ne tshipatshila tshia kupumbisha mushindu wonso wa kukeba mua kunyema. Bena buloko bavua nangananga bena Hollande, ne bena Britanike bakese ne bamue bena Australie. Pavuabu mu tumponya, Opa wakalonga mudimu wa dikosangana nsuki, mudimu utshituye wenza imue misangu. Mukanda wa malu a Nzambi umuepele uvuabo bamupeshe dianyisha dia kuangata uvua Bible—wende wa King James Version.
Pine apu, Oma ne Victory bavua pabu baya nabu ku kamponya ne ku kamponya. Mu tumponya etu bakaji bakapeta dîyi dia kumanda bua kuenza mudimu pambelu bua “diambuluisha bakengi ne bena bubedi.” Kadi, bua kabingila kampanda, kabakasungula Oma nansha musangu umue. Pashishe wakumvua se: bakaji bakangatshibua bua kuenza mudimu wa bundumba ne basalayi ba bena Japon.
Bu muvua basalayi ba bena Japon kabayi basue bana batekete ba bakaji, Oma uvua anu mulame Victory muvuadika bu muana wa balume ne kumulama ne nsuki mikosa. Dîna Victory diakalubakaja bikole kumanda wa kamponya pakasuaye kumanya tshivuadi diumvuija—Victory bua Tshiluilu tshia Mukalenge wa Japon anyi Victory bua bena Amerike?
“Victory bua Bukalenge bua Nzambi ku mutu kua mbulamatadi yonso ya pa buloba!” ke muakandamuna kaku-mukaji ne didisua dionso.
Bu dinyoka bu muakabengaye kuamba, “Victory bua Tshiluilu tshia Mukalenge wa bena Japon,” Oma ne muanende wa bakaji wa bidimu bitanu bakenzejibua bua kuimana balulame munkatshi mua mêba muanda-mukulu mu munya mukole wa mu tropike. Kakuvua dileji, kakuvua mâyi, kakuvua kua kusomba, kakuyi diende kumpala. Kadi ne diambuluisha dia Yehowa, bakapanduka mu diteta edi dikole.
Tshidimu tshijima kunyima kua dikuatshibua dia Oma, kumanda wa kamponya wakamuambila ne: bayende wakafua! Ne dibungama dionso, wakateka foto wa Opa muinshi mua mushete wende munyanguke ne kutungunuka, nansha muvuaye ne dibungama.
Nsombelu wa mu buloko uvua mukole. Ku dituku dionso, bia kudia ku muntu bivua bia kakopo kamue ka tshiomba tshia kabiola mu dinda, ne diampa dienza ne sago mu midi, ne bua dilolo, kakopo kamue ka luosa luela mu nsupu wa mâyimâyi wa bisekiseki. Bua bia kudia bikepele ebi, disama dia nzala divua dimuangalake, ne bavule bakafua ku dituku dionso bua munda mashi.
Munkatshi mua dikuatshibua dia Opa, wakakenga ne disama dia diboba ditu dipulula dikoba ne dia nzala. Oma pende wakamba kufua, bualu uvua ne bua kupesha bia kudia biende kudi Victory bua muana mutekete eu kavu kufua bua nzala. Muoyo mubi ne nzala biakamuangalaka miaba yonso. Bavua mua kupanduka anu bua kulamata kuabu kudi Nzambi wabu, Yehowa.
Ntshidi mvuluka bimpe tshimue tshia ku biambilu bia Opa bivuaye mutambe kunanga: “Budikadidi nkuikala mu diumvuangana ne Muena Bunzambi, Yehowa.” Nenku, Opa wakadimona bu muntu udi mudikadile mu ngumvuilu mulelela nansha muvuaye ukenga bua dikuatshibua mu buloko dia kanyawu. Dinanga divuabu nadi yeye ne Oma bua Yehowa kadiakapanga kubambuluisha bua ‘kunanukila mu bintu bionso.’ (1 Kolinto 13:7) Malanda aa makole ne Nzambi ke atudi mpindieu tukeba, Gayle ne meme bua kukuba.
Budikadidi ne disangishibua bia dikema
Ndekelu wa bionso, Mvita II ya Buloba bujima yakajika mu 1945. Matuku makese kunyima kua dilekela mvita kudi bena Japon, Opa wakambuibua mu kawulu. Mu njila, kumbukila ku Djakarta too ne ku Bandung, bakimanyika kawulu kudi basalayi ba bena Indonésie. Nansha muvua mvita ne bena Japon mimane kujika, bena Indonésie bavua baluangana bua kupeta dipanda kudi bena Hollande. Opa wakakema pakamutululabu mu kawulu mu tshimpitshimpi e kumufikishabi too ne ku dipua muoyo muakulu wa Anglais ne pamutu pa nanku wakatuadija kuakula tshiena-Hollande. Bua bena Indonésie, tshiena-Hollande tshivua muakulu wa baluishi, ne baluishi bavua ne bua kushipibua.
Diakalenga, pavua basalayi bakala Opa, bakasangana mukanda wa buendeshi bua mashinyi wa bena Australie, uvuaye mupue muoyo menemene. Diakalenga, bena Indonésie kabavua mu mvita ne Australie nansha. Too ne lelu’eu, Opa utu wangata diangula dia mukanda wa buendeshi ulejile se: yeye uvua muena Australie bu diambuluisha dia Nzambi, bualu muine musangu au kunyima kua mêba makese, bine basalayi abu bakashipa bena Hollande 12 bavua bapita ne kawulu.
Kunyima kua bualu ebu, Oma ne Victory bavua bindile mashinyi a kumbuka nawu mu miaba ivua mvita mienzekele. Mu disomba diabu ku muelelu wa njila, mulongolongo wa mashinyi a bisemuna bivua biambule basalayi ne ba-sivile wakapita. Diakamue, bua kabingila kakayi kamanyike, mulongolongo wakiimana. Oma wakatangila pa disoso dia kunyima kua tshisemuna tshivua pabuipi menemene, ne kuaka, wakakema pa kumona muntu kampanda muumakane ne tshinyanu wakamanyaye diakamue. Uvua bayende! Kakuvua miaku ya kumvuija nayi disanka dia disangishibua diabu tshia kabidi.
Dipingana ku Australie
Pakapingana kaku-mulume ne dîku diende ku Australie mu 1946, kunyima kua disomba mu Indonésie munkatshi mua bidimu 11, bakatata bikole. Bakapingana bu bedi ba kambuendele bua mvita—kabayi kantu, ne tshinyanu tshia nzala, ne batangidibue ne dîsu dibi kudi bena ditunga bavule. Oma ne Victory bavua ne bua kukenga bikole bua kansungansunga ka dikoba kavua bantu naku kudi bamuangadi bena Azi. Opa uvua ne bua kuenza mudimu mêba mavule bua kukuba ne kupetela bena dîku diende nzubu. Nansha muvuaku ntatu eyi, bakananukila ne kupanduka ne makanda abu a mu nyuma anu pa wowo.
Lelu’eu, bidimu 48 kunyima, Opa mmusombele ku Melbourne, kutshidiye anu wabanyangana ne makanda wonso pamue ne bampanda-njila batekete mu mudimu wa ku nzubu ne ku nzubu. Wakamona Victory ne bende bana banyisha bulelela, balambula mioyo yabu kudi Yehowa, ne yonso wa kudibu pende, ubuela mu mudimu wa ku dîba ne ku dîba wa bumpanda-njila.
Des Zanker, eu wakalua tatu wanyi, ne Victory, bakatambushibua ku ntuadijilu wa bidimu bia 1950, ne Des wakalua umue wa ku bena mu dîku dia Betele wa Australie mu 1958. Kunyima kua yeye mumane kusela Victory, pavuaye wenza bumpanda-njila bua pa buabu, bakenza bumpanda-njila pamue munkatshi mua tshikondo tshîpi ne kunyima bakabikidibua mu mudimu wa bena ngendu. Ke meme kuledibua, nenku bavua ne bua kumuka mu mudimu wa bena ngendu bua kunkolesha. Kadi, kunyima kua bidimu 27, Papa utshidi anu mpanda-njila.
Ku ntuadijilu wa 1990, Oma wakafua mu ditalala ku nzubu, mu nzubu muine muakakoleshabu mamu. Meme panyi ngakakoleshibua muine mu nzubu eu ku Melbourne, bia muomumue ne muakunyanyi wa balume ne wa bakaji. Bivua dibenesha dinene bua dîku dietu bua kuikala mu nzubu umuepele. Imue misangu muvua muwule tente ne bantu, kadi kabiakatutondaku nansha kakese. Nansha munkatshi mua bidimu binayi bia kumpala bia dibaka dietu, mukajanyi, Gayle, wakadibueja pende muomu ne wakabinanga nansha muvuamu bantu buwule tente. Patuakumuka bua kuya ku muaba wetu mupiamupia wa mudimu kuakatutumabu, meme kuela muadi. Ngakapeta mu nzubu au diambuluisha ne dinanga bia bungi be.
Kadi, mpindieu, Gayle ne meme tudi ne kabingila ka kuikala ne disanka dia bungi, bualu tudi bakumbane kuenza bivua baledi banyi ne baledi babo kumpala benze. Patuakumuka ku nzubu, tuakapeta dikankamija bua kabingila katuvua tuyila, kavua ka kuenza disua dia Yehowa mu mudimu wa ku dîba ne ku dîba. Tudi tukeba muetu muonso bua kulonda tshilejilu tshilenga tshia baledi betu ba lulamatu, bakapeta dikankamija dia muomumue pakenzabu mudimu mu miaba mikole, mu bupele bukole, nansha pakakuatshibuabu munkatshi mua bidimu bivule mu maloko a tumponya a bena Japon.—2 Kolinto 1:3, 4.
Opa utu anu upeta disulakana mu mêyi mafundisha ku spiritu wa Nzambi a Mukalenge Davidi akambilaye Yehowa: “Bulenga-bunangi buebe mbupite muoyo buimpe.” (Musambu wa 63:3, MN) Bitu anu dijinga dikole dia kaku-mulume bua kuikala ne bulenga-bunangi ebu kashidi. Ndijinga dia dîku diende dijima bua kuabanyanganadi nende.
[Tshimfuanyi mu dibeji 21]
Oma ne Opa Harris
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Craig Zanker (mu nyima), mukajende ne bakunyi bende wa balume ne wa bakaji