TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE tshia Watchtower
TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE
tshia Watchtower
Tshiluba
  • BIBLE
  • MIKANDA
  • BISANGILU
  • w94 1/9 dib. 3-5
  • Dilumbuluisha dia Tshilumbu tshia didimenena

Kakuena filme nansha umue mu tshitupa etshi to.

Tshilema ntshienzeke mu diambula dia filme.

  • Dilumbuluisha dia Tshilumbu tshia didimenena
  • Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1994
  • Tumitu tua bualu
  • Bintu bia muomumue
  • Bujadiki budi bubengangana
  • Didimenena ndisungula dia bantu bashidimuke anyi?
  • Didimenena mmuanda udi utangila ditabuja
  • Dilongesha dia ne: bintu mbidienze ditu dipetangana ne Bible anyi?
    Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—2008
Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1994
w94 1/9 dib. 3-5

Dilumbuluisha dia tshilumbu tshia didimenena

Badi badiine ne kasuki mu dilongesha dia didimenena dia bintu badi mpindieu bela kabobo kakole bua kukonkonona tshiakabidi ntuadijilu ya muoyo wa bintu

FUANYIKIJA ne: udi nzuji ku kabadi kampanda ka dilumbuluisha babundi ba bibawu. Mufundibue udi utonda mudiye kayi bualu, ne bantemu mbavue bua kumubingisha. Kadi, paudi uteleja bujadiki buabo, udi usunguluja ne: ntemu yonso udi uvila bidi bakuabo bamba. Pashishe, padibu babikila tshiakabidi bantemu ba mufundibue ku tshijikilu tshia ku kabadi, dilonda diabo dia malu didi dishintuluka. Bu wewe mua kuikala nzuji, udi mua kuangata ne mushinga bujadiki buabo anyi? Newidikije bua kubingisha mufundibue anyi? Nansha kakese, bualu dibenga kumvuangana kayi dionso dia bujadiki mu dikeba kubingisha mufundibue didi dikepesha dieyemena dia nzuji pa malu adi mufundibue eu wamba.

Ke mudibi bua dilongesha dia didimenena dia bintu. Musumba wa bantemu mbavue kufila mumvuija kabukabu adi atangila ntuadijilu wa muoyo, pa kubingisha dilongesha dia didimenena dia bintu. Kadi bujadiki buabo nebudileje ne: mbua kueyemena pa kubukonkonona menemene anyi? Aba badi bakuila dilongesha edi badi bumvuangana ku mêyi anyi?

Bujadiki budi bubengangana

Mmunyi muakatuadija muoyo? Pamu’apa kakuena lunga lukonko ludi lumane kusaka ku dielangana meji divulavulayi ne kujula milandu bu elu to. Kadi, milandu kayena anu pankatshi pa dilongesha dia didimenena ne dia bufuki to; matandu mavule adi ajuka munkatshi mua babingishi ba didimenena dia bintu nkayabu. Kabualu kuonso kakese ka didimenena​—mushindu wakenzekadi, muaba wakatuadijadi, nnganyi peshi ntshinyi tshiakadituadija, ne dinenga diadi—​kadi anu katamba kuedibua milandu.

Mu kupita kua bidimu bivule babingishi ba dilongesha dia didimenena dia bintu bavua bamba ne: muoyo wakatuadija mu tshijibajiba tshia “nsupu” wa kapia kakole. Mpindieu bakuabo badi bitaba ne: ndututu lua mbuu luvua lupatule muoyo. Mpokolo ya mâyi a kapia muinshi mua mbuu, mmiaba mikuabo idi bamue bashikuluji bajadika se: ke muaba wakatuadija muoyo. Bakuabo batu bamba ne: bintu bidi ne muoyo biakalua mu tshintuluntulu biakatuluka pa buloba. Peshi pamu’apa, anu bu mudi bakuabo bamba, tubulunge tuakadituta pa buloba ne kushintululatu kapepa, pa kutuadijija dilubuluka dia muoyo. “Bikala kabulunge kanene ka tshiamu kaditutakaja ne buloba, bintu bia dikema bidi mua kuenzeka,” ke muakamba mukebuludi kampanda.

Mushindu wakatuadija muoyo udi wenda ukonkononyibua tshiakabidi. “Muoyo kawakatuadija mu nsombelu mipole, ikena njiwu nansha, bu muvuabi bifuanyikijibua kumpala,” ke mudi tshikandakanda tshia Time tshiamba, “kadi mmu matutu mafuanangane ne inferno a dibulunge dibutula kudi mikuna miluki ya kapia ne dikanyina kudi mitoto ya milanjilanji (comètes) ne tubulunge (astéroïdes).” Bua muoyo kudimenenawu munkatshi mua ndululu ya mushindu’eu, bamue bashikuluji badi mpindieu bamba ne: luendu luawu ludi ne bua kuikala luenzeke munkatshi mua tshikondo tshîpi kupita muvuabu bela meji kumpala.

Bashikuluji badi kabidi ne mmuenenu mishilashilangane pa bidi bitangila tshitupa tshiakakumbaja Nzambi​—“bu yeye muikalaku”—​mu bualu budi butangila ntuadijilu wa muoyo. Bamue badi bamba ne: muoyo wakadimenena kakuyi diambuluisha dia Mufuki, eku bakuabo bikale bamba ne: Nzambi wakatuadijija luendu lua muoyo ne kushiya didimenena diwutungunuja.

Kunyima kua dituadija dia muoyo, mmunyi muakenzeka didimenena? Nansha pa muanda eu kabidi, malu adibo balonda kaena umvuangana nansha. Mu 1958, siekele umue kunyima kua dipatuka dia mukanda wa L’Origine des espèces, mubingishi wa dilongesha dia didimenena dia bintu muena-muabo Julian Huxley wakamba ne: “Dijandula dinene dia Darwin, mukenji udi utangila bukua-bintu wa se: anu bilobo ke bidi bipanduka, wadijalamiji bikole ne ndekelu wa bionso wadijadiki bu tshiamu tshimuepele tshia didishintulula dinene didi dienzeka mu didimenena dia bintu.” Apo, bidimu makumi abidi ne binayi kunyima, mubingishi wa dilongesha dia didimenena dia bintu Michael Ruse wakafunda ne: “Ba-biolojiste bavule . . . badi bamba ne: dilongesha dionso dia didimenena dia bintu didi dishindamene pa mikenji ya Darwin​—nangananga dilongesha dionso didi diangata ne mushinga dilongesha dia se: anu bilobo ke bidi bipanduka bu nsapi wa didishintulula didi dienzeka dîba dia didimenena dia bintu—​didi dia tshitupa ne dipambuishanganyi.”

Padi eku, tshikandakanda tshia Time tshiamba ne: kudi “malu a nshindamenu mavule” adi ajadika dilongesha dia didimenena dia bintu, ku lukuabo luseke tshidi tshijadika se: didimenena dia bintu ndilongesha dijingakane dia “masoso mavule didi ne malongesha adi kaayi umvuangana pa mushindu wa kufila bujadiki bua kuuja bitupa bidi buashi.” Pamutu pa kukomesha ne: tshilumbu etshi ntshimane kukoshibua, bakuabo badi badiine ne kasuki mu dilongesha dia didimenena badi mpindieu bela kabobo kakole bua kukonkonona tshiakabidi ntuadijilu ya muoyo wa bintu.

Nunku, dilumbuluila dilongesha dia didimenena dia bintu​—nangananga bua ntuadijilu wa muoyo bilondeshile didimenena dia bintu—​ki ndishindamene pa bujadiki budi bulondangana to. Muena malu a siense T. H. Janabi udi wamba ne: aba badi bakuila dilongesha dia didimenena dia bintu “mbakononone ne mbashiye malongesha mavule a mashimi mu kupita kua bidimu ne bena malu a siense ki mbanji kutuishibua bua kuitaba nansha dimue dia ku malongesha a mushindu’eu to.”

Bidi bia disanka, bualu Charles Darwin wakadianjila kuakula bua divilangana dia mushindu’eu. Ku mbuelelu kua mukanda wa L’Origine des espèces, wakafunda ne: “Ndi mudianjile kumanya ne: pamu’apa bualu kampanda mbukonkonona mu mukanda eu budi kabuyi mua kujadikibua, misangu mivule nebufikishe ku nkomenu idi imueneka mu buludiludi buonso ibengangana ne eyi indi mufile.”

Bushuwa, bujadiki bua mushindu’eu budi bubengangana budi bujula nkonko idi yambuluisha bua kujingulula dilongesha dia didimenena dia bintu né ndilelela.

Didimenena ndisungula dia bantu bashidimuke anyi?

Kumbukila ku mbangilu wadi, ke mudi mukanda wa Milestones of History wamba, dilongesha dia didimenena “diakalengelela bantu bavule bualu divua dimueneka dilelela bilondeshile malu a siense kupita dilongesha dia bufuki bua mishindu ya bintu.”

Kupita apu, ngakuilu wa bamue babingishi ba dilongesha dia didimenena dia bintu udi mua kukuatshisha buôwa. Tshilejilu, mushikuluji H. S. Shelton wakamba ne: dilongesha dia bufuki bua mishindu ya bintu didi “ditambe kubula meji bua kuditabalela.” Biolojiste Richard Dawkins udi wamba ne muoyo wende mujima ne: “Bu wewe mua kupetangana ne muntu udi udiamba mudiye kayi witaba didimenena, muntu au mmupange malu, mmutshimbakane ne mmupote.” Bia muomumue, mulongeshi René Dubos udi wamba ne: “Bantu bavule bashidimuke badi mpindieu batuishibue ne: tshintu tshionso mu bukua-mabulunge​—bituadijile ku bintu bia mu diulu too ne ku bantu—​bivua bidimenene ne mbitungunuke ne kudimenena ku buenzeji bua didimenena dia bintu.”

Pa kuteleja ngakuilu eyi bidi mua kumueneka ne: muntu yonso udi ne ndambu wa meji udi ne bua kuitaba ne lukasa luonso didimenena. Ndekelu wa bionso, kuenza nunku kudi mua kumvuija ne: muntu kampanda udi “mushidimuke” pamutu pa kuikalaye “mupange malu” anyi? Kadi, kudi balume ne bakaji bashidimuke badi kabayi bakuila dilongesha dia didimenena dia bintu. “Nkadi mupete bashikuluji bavule bela malu abo nkayabo mpata,” ke mudi Francis Hitching mufunda mu mukanda wende wa The Neck of the Giraffe, “bakuabo bakese bavua nansha bamba ne: dilongesha dia didimenena dia Darwin ndekelu wa bionso diadijadiki mudidi kadiyi nansha kakese dilongesha didi mu diumvuangana ne malu a siense.”

Chandra Wickramasinghe, muena malu a siense munene wa mu ditunga dia Grande Bretagne, mmuditeke pende ku luseke lumue lumue elu. “Kakuena tshijadiki tshia malongesha wonso manene a mikenji ya dilongesha dia didimenena dia Darwin to,” ke mudiye wamba. “Divua [didimenena] ngeledi wa meji wa bantu uvua mutambe kumuangalaka pa buloba bujima mu 1860, ne ndi ngela meji ne: katshia pine apu didi ne buenzeji bubi butambe pa malu a siense.”

T. H. Janabi wakenza makebulula pa bijadiki bifila kudi babingishi ba dilongesha dia didimenena. “Ndi mujandule ne: nsombelu mmushilangane bikole ne udibu batusaka bua kuitaba,” ke mudiye wamba. “Bijadiki mbitambe bukese ne mbitambe kukosolodibua bua kubingisha dilongesha dijingakane dia mushindu’eu bu edi dia ntuadijilu wa muoyo.”

Nunku, aba badi batontolola dilongesha dia didimenena kabena ne bua kuangatshibua bu bantu “bapange malu, batshimbakane anyi bapote” nansha. Pa bidi bitangila mmuenenu idi itontolola didimenena, nansha mubingishi wa kalanda musenga wa didimenena dia bintu George Gaylord Simpson uvua ne kabingila ka kujadika ne: “Bidi mua kuikala ditupakana pa kukandika bantu bua kabatabaledi mmuenenu eyi anyi kuyiseka. Aba badi batontolola dilongesha dia didimenena bavua (ne badi) balongi ba meji.”

Didimenena mmuanda udi utangila ditabuja

Bamue badi bela meji ne: didimenena ndishindamene pa bijadiki, bishilangane ne bufuki budi buobu bushindamene pa ditabuja. Bidi bilelela se: muntu nansha umue ki mmuanji kumona Nzambi to. (Yone 1:18; fuanyikija ne 2 Kolinto 5:7.) Kadi, dilongesha dia didimenena dia bintu ki ndibinge mu bualu ebu nansha, bualu didi dishindamene pa malu adi bantu kabayi banji kujadika anyi kuenzulula.

Tshilejilu, bashikuluji ki mbanji kumona nansha musangu umue busambulukidianganyi bua ngikadilu mipiamipia​—nansha buobo buimpe—​budi bupatula bintu bipiabipia bidi ne muoyo; kadi mbatuishibue ne: ke mushindu wakenzeka mishindu ya bintu. Ki mbanji kumona bintu bidi ne muoyo bienzeka mu tshintuluntulu kumbukila ku bintu bidi kabiyi ne muoyo nansha; kadi mbimane kashendende pa bualu bua se: ke mushindu wakatuadija muoyo.

Dipanga dia bijadiki dia mushindu’eu diakafikisha T. H. Janabi ku dibikila dilongesha dia didimenena ne: “‘nditabuja’ patupu.” Fizisien Fred Hoyle udi udibikila bu “tshintu tshilelela tshikêna ntupakanyi tshia kuitabuja bilondeshile Darwin.” Doktere muondopianganyi Evan Shute udi wamba mêyi matambe buneme. “Ndi mmona ne: mubingishi wa dilongesha dia bufuki udi ne malu majingakane makese a kumvuija kupita mubingishi wa dilambu wa didimenena dia bintu,” ke mudiye wamba.

Bakuabo bapiluke mbatuishibue pabu. “Pandi mbandila bu-muntu bua muntu,” ke mudi mushikuluji wa malu a tshibuashibuashi Robert Jastrow ujadika, “ditundubuka dia tshifukibua tshia mpatshi etshi anyi muntu mu bintu bienguluja mu tshijibajiba tshia mâyi a kapia kakole didi dimueneka bu tshishima tshifuanangane ne muyuki wa mu Bible pa bidi bitangila ntuadijilu wende.”

Nunku, bua tshinyi bavule batshidi anu babenga lungenyi lua se: muoyo wakafukibua?

[Tshimfuanyi mu dibeji 3]

Ngakuilu wa bena bitabataba udi mua kukuatshisha buôwa

    Mikanda ya mu Tshiluba (1982-2024)
    Patuka
    Buela
    • Tshiluba
    • Tumina bakuabu
    • Biudi musue
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malu a kulonda
    • Mikenji ya mua kulama malu masokoka
    • Biudi witaba bua kuenzekabi mu tshiamu
    • JW.ORG
    • Buela
    Tumina bakuabu