Siense, ntendelelu, ne dikeba dia bulelela
“Dimuangalaka dia ntendelelu ya mashimi . . . divua ne buenzeji bunene kundi.”—Charles Darwin
KU NTUADIJILU wa siekele wa 19, siense ne ntendelelu bivua mu diumvuangana. “Nansha mu mifundu ya bena malu a siense,” ke mudi mukanda wa Darwin wamba: Ku mbangilu ne ku ndekelu, “bafundi kabavua belakana nansha kakese mu diakula bua Nzambi mu mushindu uvua mu butoke buonso mupepele ne mujalame.”
Mukanda wa Darwin wa L’Origine des espèces wakafikisha ku dishintuluka dia nsombelu eu. Siense ne didimenena dia bintu biakavua kuenza tshisuikidi tshiakateka ntendelelu—ne Nzambi—ku mpenga. “Mu ngeledi wa lungenyi wa didimenena dia bintu,” ke mudi mukalenge Julian Huxley wamba, “dikalaku dia mufuki wa bu-nzambi kadiena ne mushinga ne ki ndiakanyine to.”
Lelu’eu badi bamba ne: dilongesha dia didimenena dia bintu ntshishimikidi tshia mushinga mukole tshia malu a siense. Kabingila kanene bua malanda aa nkasunguluja kudi fizisien Fred Hoyle: “Bena malu a siense balamatshi ba ku mmuenenu mikulukulu badi baditatshisha bikole bitambe bua kukandika dialukila ku mmuenenu minekesha ya bitendelelu pamutu pa kukeba bulelela.” Mmuenenu minekesha ya mushindu kayi yakavuija ntendelelu tshintu tshia muengu bua malu a siense?
Ntendelelu wakendeshila bufuki lumu lubi
Mu tshidi tshibikidibua bu madikolela bua kubingisha Bible, “ba-kreasioniste”—nangananga aba bakadia tshiovo ne bena mishonyi ba-fondamantaliste—mbimane kashendende pa bualu bua se: buloba ne bukua-mabulunge bidi ne bidimu bishadile ku 10 000. Mmuenenu munekesha eu udi usekibua kudi bashikuluji ba malu a muinshi mua buloba, tshibuashibuashi, ne ba-fizisien, bualu udi uvila majandula abo.
Kadi ntshinyi tshidi Bible wamba menemene? “Ku tshibangidilu, Nzambi wakafuka diulu ne buloba.” (Genese 1:1) Bule bua tshikondo [tshia difukibua dia diulu ne buloba] ki mbusungulujibue nansha. Too ne mu Genese 1:3-5, “dituku dia kumpala” dia bufuki kadiena nansha dianji kutedibua to. “Diulu ne buloba” bikavuaku pakatuadija “dituku” dia kumpala. Apo, diulu ne buloba né bidi mua kuikala ne bidimu miliyo ne miliyo, anu bu mudi bena malu a siense bamba? Eyowa bidi mua kuikala nunku. Mu bupepele buonso, Bible kêna usunguluja bule bua tshikondo etshi [tshia difukibua dia diulu ne buloba] to.
Mmuenenu mukuabo munekesha wa ntendelelu mmushindu udiye umvuija ‘matuku’ asambombo a bufuki. Bamue ba-fondamantaliste mbimane kashendende pa bualu bua se: matuku aa mêna dîna, pa kukepesha tshikondo tshia bufuki ku mêba 144. Ebi bidi bijula mpata mikole munkatshi mua bena malu a siense, bualu badi bumvua ne: bidi bibengangana ne majandula malelela a malu a siense.
Kadi, ndiumvuija dia ba-fondamantaliste dia Bible—ki mBible nkayende—didi kadiyi mu diumvuangana ne malu a siense. Bible kêna wamba ne: dituku dionso dia bufuki divua dia mêba 24 to; bushuwa, udi ubadika ‘matuku’ wonso aa bu adi enza “dituku ditambe wonso bule diakafuka Nzambi diulu ne buloba.” Bidi bileja ne: ‘matuku’ a Bible kaavua wonso anu a mêba 24 patupu to. (Genese 2:4) Amue avua nansha mua kuikala a bule bua bidimu binunu bivule.a
Nunku, lungenyi lua bufuki luakendeshibua lumu lubi kudi ba-kreasioniste ne ba-fondamantaliste. Dilongesha diabo pa bidi bitangila [bungi bua] bidimu bia bukua-mabulunge ne bule bua ‘matuku’ a bufuki kabiena mu diumvuangana nansha ne malu a siense mulelela nansha ne Bible to. Kadi, kudi kabidi mmuenenu mikuabo minekesha yakavuija ntendelelu tshintu tshia muengu bua bena malu a siense.
Ditumika bibi ne bukokeshi
Mu kupita kua bidimu, ntendelelu uvua ukebesha kansungasunga kavule. Tshilejilu, kale, dilongesha dia bufuki bavua bakuata nadi mudimu bibi bua kutua mbulamatadi ya tshikokesha-nkaya ya ku Mputu nyama ku mikolo. Dilongesha divua dia se: bantu bavua batekibue pa miaba yabo, ya bubanji anyi bupele, ku dîyi-dituma dia Nzambi. Mukanda wa The Intelligent Universe udi umvuija ne: “Bana ba babanji bavua ne bidimu bitambe kushadila bavua babambila ne: ‘ndongoluelu wa Nzambi’ uvua wa se: buobo bapete anu bintu bikese bia bumpianyi bua dîku anyi kabapetshi tshintu nansha tshimue, ne muenji wa mudimu bavua dîba dionso bamubela bua kuikalaye anu usankidila ‘muaba udi Nzambi mumufundile.’”
Kabiena bikemesha to bu mudi bavule bikale ne buôwa bua kualukila tshiakabidi ku “mmuenenu minekesha ya kale ya ntendelelu”! Pamutu pa kukumbaja bidi bantu bakengela mu nyuma, ntendelelu uvua pa tshibidilu ukebela mushinga pa majinga a muntu a mu nyuma. (Yehezekele 34:2) Tshiena-bualu kampanda mu tshikandakanda tshia India Today tshidi tshiumvuija ne: “Ne lumu lua mushindu’eu ludi luendela ntendelelu mu kupita kua bikondo, mbualu bua dikema pa kumona se: batshidi anu bamueyemena. . . . Mu dîna dia Mufuki udi ku mutu kua bionso, . . . bantu mbenzele bantu nabo malu a tshikisu makuate buôwa.”
Divuluka dia malu makuate buôwa menza kudi ntendelelu ya dishima divua ne buenzeji bunene pa ngelelu wa lungenyi wa Darwin. “Ku kakese ku kakese ngakafika ku divila buena-nkristo bu bualu busokolola kudi Nzambi,” ke muakafundaye. “Ditamba kumuangalaka dia ntendelelu mivule ya mashimi mu bitupa bialabale pa buloba divua ne buenzeji bunene kundi.”
Ditshimuna dia ntendelelu mulelela
Buena mpala-ibidi bua bitendelelu ki mbualu bupiabupia mu bulongolodi ebu to. Yezu wakambila balombodi ba bitendelelu banangi ba bumfumu ba mu matuku ende ne: “Nudi ne mmuenekelu wa bantu bimpe ku mêsu—kadi munda muenu nudi mishiki ya mashimi ne bubi.”—Matayo 23:28, nkudimuinu wa Phillips.
Kadi buena-nkristo bulelela, ‘kabuena bua mu bulongolodi ebu to.’ (Yone 17:16) Balondi babu [buena-nkristo] kabatu basangila mu ntendelelu mubi ne mu malu a tshididi; anyi peshi ki mbadingibue kudi filozofi idi ivila dikalaku dia Mufuki to. ‘Meji a bena mu bulongolodi ebu adi bupote ku mêsu kua Nzambi,’ ke muakafunda mupostolo Paulo.—1 Kolinto 3:19, NW.
Kadi, ebi kabiena biumvuija ne: bena nkristo balelela mbapangi ba malu. Bishilangane, ntema ya balondi ba ntendelelu mulelela mikoka kudi malu a siense mulelela. “Bandisha mêsu ebe mulu ne umone,” ke muakambilabu muprofete Yeshayi. “Nnganyi wakafuka bintu ebi?” (Yeshayi 40:26, NW) Bia muomumue, bua kumanya biakane Mufuki, bakalomba Yobo bua kubandila malu a kukatshila a bintu bifuka ne bukua-mabulunge.—Yobo, nshapita wa 38-41.
Eyowa, aba badi ne ditabuja kudi Mufuki badi bangata bufuki ne kanemu kuondoke. (Musambu wa 139:14) Kupita apu, mbeyemene tshidi Mufuki, Yehowa Nzambi, wamba pa bidi bitangila ditekemena dia mpatshi bua tshikondo tshialua. (Buakabuluibua 21:1-4) Ku diambuluisha dia dilonga dia Bible, bantu miliyo ne miliyo badi benda balonga ne: nansha ntuadijilu wa muntu nansha tshikondo tshiende tshialua ki mbilombola kudi mpukakanyi mufofome to. Yehowa uvua ne dilongolola pa kuenza muntu, ne dilongolola adi nedikumbane—bua dibenesha dia bantu buonso bena butumike. Tudi tukulomba bua se: buebe nkayebe wenze makebulula pa bualu ebu.
[Mêyi adi kuinshi]
a Tangila Réveillez-vous! wa mu dia 8 Luishi 1983, mabeji a 6-9, ne Étude perspicace des Écritures, volime 1, dibeji dia 564, bipatula kudi the Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. Bua kupeta mamanyisha a pa mutu pa dilongesha dia ba-kreasioniste ne dibenga kumvuangana diadi ne malu a siense ne Bible, tangila Réveillez-vous! nimero wa mu dia 8 Kabalashipu 1983, mabeji a 12-15, ne wa mu dia 22 Kabalashipu 1983, mabeji a 12-15.
[Kazubu mu dibeji 6]
MBAPANGE KUMANYA BIJADIKI ANYI?
“NANSHA Bantemu ba Yehowa mbamanye pabu malu a bioloji mavule,” ke muakafunda nzuji Norman Macbeth mu mukanda wende wa mu 1971 wa Darwin Retried—An Appeal to Reason. Kunyima kua yeye mumane kubala tshiena-bualu kampanda tshia Réveillez-vous! pa didimenena dia bintu, Macbeth wakafunda ne: “Ngakakema bikole pa kusangana amue makonkonona muondoke a dilongesha dia Darwin.” Pa kumona makebulula malabale ne ntedilu wa meji wa bamanyi bapiluke mu tshiena-bualu etshi, mufundi eu wakakomesha ne: “Kabitshiena kabidi bilelela to bua Simpson kuamba ne: ‘. . . aba badi kabayi baditaba [didimenena dia bintu] badi, pa kumbusha pamu’apa muntu umue, mu bulelela buonso kabayi bamanye bijadiki bia malu a siense.’”
[Tshimfuanyi mu dibeji 7]
Tshikondo tshialua tshia bukua-bantu ki ntshishiyibue ku bulombodi bua mpukakanyi mufofome to