Nansha mutudi benza ne lupuishi, tuyayi kumpala ne dipangadika dikole!
“Bualu, yeye nkayende mmumanye bimpe mushindu utudi benza, uvuluka se: tudi lupuishi.”—MUSAMBU WA 103:14, NW.
1. Bible udi mu diumvuangana menemene ne malu a siense pa kuamba ne: bantu mbenza ne lupuishi anyi? Umvuija.
MU MUBIDI wetu, tudi lupuishi. “Yehowa Nzambi wakafuka muntu ku lupuishi lua buloba ne kuela mupuya wa muoyo mu mimpempe yende, muntu e kulua anyima udi ne muoyo.” (Genese 2:7, NW) Diumvuija edi dipepele pa difukibua dia muntu didi mu diumvuangana ne bulelela bua malu a siense. Bintu bionso bipite pa 90 bidi bienza mubidi wa muntu, bidi bisanganyibua mu “lupuishi lua buloba.” Muntu kampanda muena malu a chimie wakamanyisha ne: mubidi wa muntu mukulumpe udi ne bia pa lukama 65 bia oksijene, bia pa lukama 18 bia karbone, bia pa lukama 10 bia idrojene, bia pa lukama 3 bia nitrojene, tshia pa lukama 1,5 tshia kalisium, ne tshia pa lukama 1 tshia fosfore, kusakidila ne bikuabo bishadile bienza ne binga bintu. Nansha bikala pamu’apa bungi bufuanyikija ebu bujalame menemene, muanda eu kawena ne mushinga muvule to. Tshia kumanya ntshia se: “Tudi lupuishi”!
2. Mushindu udi Nzambi mufuke bantu udi ne buenzeji kayi kuudi, ne mbua tshinyi?
2 Nnganyi, pakumbusha Yehowa udi mua kutumika anu ne lupuishi bua kuenza bifukibua bijingakane bia mushindu’eu? Midimu ya Nzambi mmipuangane ne kayitu ne ntupakanyi, nunku, disungula diende bua kuenza muntu mushindu’eu ki mmuanda wa kudiabakena to. Bushuwa, muanda eu wa se: Mufuki Munene uvua mukumbane bua kufuka muntu ku lupuishi lua buloba mu mushindu mukuate buôwa ne wa dikema udi uvudija dianyisha dietu bua bukole bukêna mikalu, lungenyi, ne meji mimpe biende.—Dutelonome 32:4, note kuinshi kua dibeji; Musambu wa 139:14.
Dishintuluka dia nsombelu
3, 4. (a) Pa kufuka muntu ne lupuishi, ntshinyi tshivua Nzambi kayi wipatshila? (b) Mmalu kayi akakula Davidi mu Musambu wa 103:14, ne mmunyi mudi miaku idi kumpala ne kunyima kua mvese eu ituambuluisha bua kufika ku nkomenu eu?
3 Bifukibua bia lupuishi bidi ne mikalu. Kadi, Nzambi kavua mupangadije nansha kakese bua mikalu ayi kuikalayi ne bujitu anyi ne mikandu kabukabu. Mikalu eyi kayivua bua kukebesha ditekesha mu mikolo anyi kubungamija to. Kadi, anu bu mudi miaku idi kumpala ne kunyima kua mêyi a Davidi adi mu Musambu wa 103:14 ileja, mikalu idi bantu nayi idi mua kutekesha mu mikolo ne pamu’apa kubungamija. Mbua tshinyi? Adama ne Eva pakabengabu kutumikila Nzambi, bakafikisha dishintuluka dia nsombelu bua bena dîku diabo bavua ne bua kuledibua pashishe. Nenku, kuikala benza ne lupuishi kuakapeta diumvuija dipiadipia.a
4 Kadi, Davidi kavua wakula bua mikalu ya ku tshifukilu ivua nansha bantu benza ne lupuishi mua kuikala nayi, apo uvua wakula malu adi atangila bilema bia muntu bidi bifumina ku dipanga bupuangane diakapianaye. Bu biobi kabiyi nanku, kavua mua kuamba bua Yehowa ne: “Udi ukubuikidila malu mabi ebe onso, udi ushikisha mabedi ebe onso; udi uhikula muoyo webe ku dibutuka, [yeye] kena mutuenzele bu mudi mibi yetu, kena mutufuke bu mudi malu etu a tshishiku.” (Musambu wa 103:2-4, 10) Nansha muvuabo benza ne lupuishi, bu bantu bapuangane bashale ne lulamatu, nunku kabavua mua kutupakana nansha kakese, kabavua mua kuenza mpekatu, kabavua mua kukengela dibuikidila mpekatu; anyi kabavua mua kuikala ne mabedi avua alomba diondapibua nansha. Kupita bionso, kabavua mua kupueka mu tshiina tshia lufu mudibo pamu’apa ne bua kupingajibua ku muoyo anu ku dibiishibua ku lufu.
5. Bua tshinyi ki mbitukolele bua kumvua mêyi a Davidi?
5 Bu mutudi katuyi bapuangane, yonso wa kutudi mmudimuena malu avua Davidi mumanyishe. Tudi pa tshibidilu bamanye mikalu yetu mikebesha kudi dipanga bupuangane dietu. Tutu tumvua misangu ne misangu dibungama patuyi inyanga diumvuangana pankatshi petu ne Yehowa anyi ne bana betu bena nkristo. Tutu tunyingalala bualu bilema bietu ne bifimpakaji bia mu bulongolodi ebu bua Satana bitu mu bimue bikondo bitutshiokesha. Bu mudi bukokeshi bua Satana buenda busemena ne lukasa luonso ku nkomenu wabu, bulongolodi buende budi bufimpakaja bantu mu tshibungi ne nangangana bena nkristo.—Buakabuluibua 12:12.
6. Bua tshinyi bamue bena nkristo batu badiumvua batekeshibue mu mikolo, ne mmunyi mutu Satana ubabidila didiumvua dia nunku?
6 Utuku umvua se: kulonda nsombelu wa bena-nkristo nkukole anyi? Bamue bena nkristo badi bamba ne: padi bidimu biabu bienda bivula mu bulelela, badi bamona bu badi batamba kuvua pamu’apa bapange bupuangane. Pabi, bulelela budi se: baatambi kujingulula bilema biabu bine ne bupangi buabo bua kutumikila mêyi-maludiki mapuangane a Yehowa mu mushindu udibo baanange. Bushuwa, ebi bidi bimueneka bu bipeta bia ku ditungunuka ne kukola mu dimanya ne dianyisha bia malu makane adi Yehowa ubalomba. Kadi bidi bia mushinga bua katushidi dijingulula kayi dionso dia mushindu’eu muaba bua kututekeshadi mu mikolo mu mushindu wa tuetu kufika ku dienza malu adi Diabolo ujinga bua tuetu kuenza. Mu kupita kua siekele, utu pa tshibidilu uteta bua kutekesha basadidi ba Yehowa mu maboko bua bafika ku dilekela ntendelelu mulelela. Kadi, dinanga dilelela diondoke bua Nzambi kabidi ne “dikina dijima” bua Diabolo, mbiepule bavule ba kudibu ku dienza nunku.—Musambu wa 139:21, 22; Nsumuinu 27:11.
7. Mmu muanda kayi mutudi mua kuikala bimue bikondo bu Yobo?
7 Kabidi, mu tshikondo kampanda peshi kansanga, basadidi ba Yehowa badi mua kudiumvua batekeshibue mu mikolo. Dibenga kusankishibua bua bienzedi bietu didi padi mua kuikala kabingila [kanene]. Malu a ku mubidi anyi ntatu mu malanda etu ne bena dîku dietu, balunda, peshi bena mudimu netu wa ku mubidi bidi pamu’apa mua kusangishibuaku. Yobo muena lulamatu wakateketa mu mikolo, e kufikaye too ne ku ditendekena Nzambi ne: “Nakadi kusua bua wewe unsokoke mu Muaba wa Bafue, bua wewe unsokoke tô ne humuka tshiji tshiebe, bua wewe unsunguile tshikondo tshijalame ne bua wewe unvuluke!” Pa nanku, bu muvua nsombelu mikole mifikishe Yobo, “muntu wa mutshima mutoke ne wa malu makane, udi utshina Nzambi ne udi wehuka ku malu mabi,” ku diteketa mu mikolo, kabiena bikemesha to bua malu a muomumue kutuenzekelawu.—Yobo 1:8, 13-19; 2:7-9, 11-13; 14:13.
8. Bua tshinyi imue misangu ditekeshibua mu mikolo didi mua kuikala kamanyinu kimpe?
8 Ndikankamija kayipu pa kumanya se: Yehowa utu utangila malu adi mu mitshima ne katu mene upua muoyo bipatshila bimpe nansha! Kakulekela aba badi benza madikolela muabo muonso bua kumusankisha. Bushuwa, imue misangu ditekeshibua dietu mu mikolo, didi mua kuikala kamanyinu kimpe kadi kaleja se: katuena tulengulula malu adi atangila mudimu wetu utudi tuenzela Yehowa. Pa kutangila malu bilondeshile mmuenenu eu, muntu udi kayi uluangana ne ditekeshibua mu mikolo kêna mua kumanya butekete buende bua mu nyuma bu mudi bakuabo benza bua abo matekete nansha. Uvuluka se: “Nunku, eu udi wela meji ne: mmuimane kulu, adimuke biende bua kavu kupona.”—1 Kolinto 10:12, NW; 1 Samuele 16:7; 1 Bakalenge 8:39; 1 Kulondolola 28:9.
Buobo pabo bavua lupuishi
9, 10. (a) Nditabuja dia nganyi didi bena nkristo ne bua kuidikija? (b) Mmunyi muakandamuna Mozese ku mudimu mumutumine dîyi bua kukumbaja?
9 Ebelu nshapita wa 11 udi utêla mulongolongo wa bantemu ba Yehowa bavuaku kumpala kua Kristo kuvuaye pa buloba bakenza midimu mikole ya ditabuja. Bena nkristo ba mu siekele wa kumpala ne aba ba mu matuku etu aa mbenze mushindu wa muomumue. Malongesha a kudibo adi ne mushinga muvule. (Fuanyikija ne Ebelu 13:7.) Tshilejilu, nditabuja dia nganyi didi bena nkristo mua kuidikija bimpe kupita dia Mozese? Uvua ne bua kumanyisha mukenji wa dilumbuluisha kudi eu uvua mutambe bakokeshi buonso ba mu tshikondo tshiende atshi ku bukole, Faraone wa Ejipitu. Lelu’eu, Bantemu ba Yehowa badi ne bua kumanyisha mikenji ya muomumue ya dilumbuluisha kudi bitendelelu bia dishima ne malongolodi makuabo adi aluisha Bukalenge bua Kristo butêka.—Buakabuluibua 16:1-15.
10 Anu bu muakabileja Mozese, kukumbaja bukenji ebu ki mmuanda mutekete to. “Meme ndi nganyi bua kuya kudi Faraone ne kupatula bana ba Izalele mu Ejipitu?” ke muakebejaye. Tudi mua kumvua didiumvua diende bu dikena diakane. Uvua kabidi uditatshisha pa bivua bena Izalele nende ne bua kuandamuna: “Kadi buobo kabayi bangitabuja ne kabayi bateleja dîyi dianyi?” Nenku, Yehowa wakamumvuija tshivuaye ne bua kufila bu tshijadiki tshia bukenji bua kudiye, kadi Mozese uvua ne lukuabo lutatu. Wakamba ne: “Umfuile luse, Yehowa, kadi tshitu ngakula bimpe, nansha dituku dishale nansha bangabanga nansha katshia watuadija kuakula ne musadidi webe, bualu ndi muena tshikukumina.”—Ekesode 3:11, NW; 4:1, 10, NW.
11. Anu bu Mozese, mmunyi mutudi mua kuandamuna ku matshintshimika a teokrasi, kadi ntshinyi tshitudi ne bua kutekemena pa kuenza midimu ya ditabuja?
11 Imue misangu, tutu tudiumvua anu bu muakadiumvua Mozese. Nansha mutudi bamanye majitu etu a teokrasi atudi ne bua kukumbaja, tudi mua kudiebeja mushindu utudi mua kuakumbaja. ‘Meme ndi nganyi bua meme kuakula ne bantu banene, bena mianzu mibandile, babanji anyi bamanyi ba mukanda ne kukeba bua kubalongesha njila ya Nzambi? Mmunyi mudi bana betu ba mu nyuma mua kuandamuna pandi mfila mumvuija mu bisangilu bia bena nkristo anyi ngenza muyuki ku tshiakuilu mu Kalasa ka Mudimu wa Teokrasi? Kabakumona dibenga kukumbana dianyi anyi?’ Kadi kupu muoyo, Yehowa uvua ne Mozese ne wakamupetesha bivua bikengedibua bua kukumbaja mudimu wende bualu Mozese uvua wenza midimu ya ditabuja. (Ekesode 3:12; 4:2-5, 11, 12) Bituidikija ditabuja dia Mozese, Yehowa neikale netu ne neatupeteshe bushuwa bidi bikengedibua bua mudimu wetu.
12. Mmunyi mudi ditabuja dia Davidi mua kutuambuluisha bua kuakamangana ne ditekeshibua mu mikolo bua mpekatu anyi bilema?
12 Muntu kayi yonso udi udiumvua mubungamijibue anyi mutekeshibue mu mikolo bua mpekatu anyi bua ntupakanyi udi menemene mua kutua ku tshia Davidi pakambaye ne: “Bualu, meme ndi mumanye mpekatu yanyi, ne mpekatu wanyi udi kumpala kuanyi dîba dionso.” Udionga kudi Yehowa, Davidi wakamba kabidi ne: “Sokoka mpala webe ku mpekatu yanyi, ne ukupule bilema bianyi bionso.” Musangu nansha umue kakashiila ditekeshibua mu mikolo muaba dipumbisha dijinga diende dia kusadila Yehowa. “Kungimanshi kumpala kuebe; ne spiritu munsantu webe O kumungumushi.” Mu butoke buonso, Davidi uvua “lupuishi,” kadi Yehowa kakela Davidi nyima to, bualu uvua wenza midimu ya ditabuja mu dilaya dia Yehowa kabiyi bua kusuya “mutshima mubungame ne musunsuke” to.—Musambu wa 38:1-9, NW; 51:3, 9, 11, 17, NW.
13, 14. (a) Bua tshinyi katuena ne bua kulua balondi ba bantu? (b) Mmunyi mudi bilejilu bia Paulo ne Petelo bileja se: buobo pabo bavua benza ne lupuishi?
13 Kadi tangila, nansha mutudi tumona “divuba bunene nenku dia bantemu” bu dikankamijibua bua “kunyema ne dinanukila lubilu ludi lututekela kumpala kuetu,” ki mbatuambile bua kulua babalondi babo nansha. Mbatuambile bua kulonda makasa a “Mfumu Munene ne Mupuangaji wa ditabuja dietu, Yezu,” kadi ki mbantu bapange bupuangane to—ki nansha bapostolo ba lulamatu ba mu siekele wa kumpala to.—Ebelu 12:1, 2, NW; 1 Petelo 2:21.
14 Bapostolo Paulo ne Petelo, makunji mu tshisumbu tshia bena nkristo, bakalenduka pabu mu tshikondo kampanda. “Bualu, bimpe bindi musue tshiena mbienza, kadi, bibi bindi tshiyi musue, ke biobi bindi ngenza,” ke muakafunda Paulo. “Meme muntu udi mukuatshishe luse!” (Lomo 7:19, 24, NW) Mu tshikondo kampanda Petelo ne dishindika dionso wakambila Yezu ne: “Nansha bialenduka bakuabo buonso bua bualu buebe, meme tshiakulenduka nansha kakese!” Yezu pakadimuijaye Petelo bua se: uvua ne bua kumuvila misangu isatu, Petelo, ne lutambishi luonso kakateleja Mfumuende, e kuamba ne: “Nansha bikalabi bua kufua nebe, tshiena mua kukuvila nansha kakese.” Kadi pende wakavila Yezu, ntupakanyi eyi yakamufikisha ku didila bikole. Eyowa, Paulo ne Petelo bavua benza ne lupuishi.—Matayi 26:33-35, NW.
15. Nansha bua muanda wa se: tudi benza ne lupuishi, ndikankamija kayi ditudi nadi bua kuya kumpala ne dipangadika dikole?
15 Kadi, pa kumbusha butekete buabo, Mozese, Davidi, Paulo, Petelo ne bakuabo bu buobo bakafika ku ditshimuna. Mbua tshinyi? Bualu bavua benza midimu mikole ya ditabuja kudi Yehowa, bamueyemene muabo muonso, ne bashala balamate kudiye nansha muakenzabo bilema. Bavua beyemena kudiye bua kubapeteshaye “bukole budi butambe bua bantu.” Ne ke muakenzaye, ne kakabalekela nansha kakese bua kuponabu kashidi. Bituatungunuka ne kuenza midimu ya ditabuja, tudi mua kuikala ne dishindika dia se: penzeka dilumbuluisha, buetu tuetu, nedikale mu diumvuangana ne mêyi aa: “Nzambi ki mmupange buakane bua kupuaye mudimu wenu muoyo ne dinanga dinuakaleja bua dîna diende.” Ndikankamija kayipu didi mêyi aa atupetesha bua kuya kumpala ne dipangadika dikole nansha bua muanda wa se: tudi lupuishi!—2 Kolinto 4:7; Ebelu 6:10.
Kuikala benza ne lupuishi kudi kumvuija tshinyi bua muntu pa nkayende?
16, 17. Pa bidi bitangila dituilangana mushinga, mmunyi mutu Yehowa utumika ne dîyi-diludiki didi mu Galatia 6:4?
16 Malu mamonamona mmalongeshe baledi bavule ne balongeshi meji a kumona mua kutuila bana anyi balongi mushinga bilondeshile makokeshi a muntu pa nkayende, kadi ki nkubafuanyikija ne bana anyi balongi nabo nansha. Bidi mu diumvuangana ne dîyi-diludiki didi mu Bible didibo bambile bena nkristo bua kulonda: “Kadi, muntu yonso adimuene tshidi mudimu wende nkayende, nanku neamone pa kusankila buende yeye muine, apo ki mpa kufuanyikija [mudimu wende] ne wa muntu mukuabo.”—Galatia 6:4, NW.
17 Mu diumvuangana ne dîyi-diludiki edi, nansha mudi Yehowa wangata tshisamba tshiende bu tshisumbu tshilongolola, kadi udi utuila muntu yonso mushinga pa nkayende. Lomo 14:12 [NW] udi wamba ne: “Nunku, yonso wa kutudi neadiandamuine kudi Nzambi anu buende yeye nkayende.” Yehowa mmumanye bimanyinu bionso bia mu mubidi bidi yonso wa ku basadidi bende bapiane kudi baledi bende. Mmumanye bidi bisunguluja mubidi ne buongo biabu, makokeshi abo, makole ne matekete biabo biakapianabo, mishindu idibu nayi, bualabale bua mudibo mua kubabidila mishindu eyi bua kupatula mamuma a bena nkristo. Mêyi a Yezu adi atangila mukaji mukamba wakela tukuta [tuende] tubidi tua bijanja mu tshibutshilu tshia mu ntempelo ne tshimfuanyikijilu tshiende tshia lutete luakapona mu buloba bulenga bidi bilejilu bidi bikankamija bena nkristo badi badiumvua mu kanyinganyinga kakole bua didifuanyikija diabo ne bakuabo dibule meji.—Mâko 4:20; 12:42-44.
18. (a) Bua tshinyi tudi ne bua kumanya tshidi kuikala lupuishi kumvuija kudi muntu pa nkayende? (b) Bua tshinyi didikonkonona dilelela kadiena ditumbusha ditekemena?
18 Bidi bia mushinga bua tuetu kumanya tshidi kuikala benza ne lupuishi kumvuija bua se: tusadile bilondeshile makokeshi etu wonso. (Nsumuinu 10:4; 12:24; 18:9; Lomo 12:1) Anu ku dikala ne dimanya dilelela dia ntupakanyi ne matekete bietu ke kudi mua kutuambuluisha bua kutabalela bitudi tukengela ne mushindu wa kulubuluka. Pa kudikonkonona tuetu bine, katupu muoyo mushindu udi bukole bua spiritu munsantu butuambuluisha bua kulubuluka. Ku spiritu munsantu, bionso bidiku biakafukibua, Bible wakafundibua, ne nsangilu wa bantu wa bulongolodi bupiabupia bua ditalala ukadi mumane kuenjibua munkatshi mua ebu bukadi pakufua. Nenku, spiritu munsantu wa Nzambi udi bushuwa ne bukole buvule bua kupetesha aba badi bamulomba meji ne bukole bidi bikengedibua bua kulama muoyo mutoke.—Mika 3:8; Lomo 15:13; Efeso 3:16.
19. Mbua bualu kayi budi dienjibua dietu ne lupuishi kadiyi ne bua kuikala njila wa kudibingisha?
19 Ndikankamija kayipu pa kumanya se: Yehowa udi uvuluka se: tudi lupuishi! Kadi, nansha kakese, katuedi meji ne: bualu ebu nkabingila bua tuetu kuikala bena lulengu peshi pamu’apa bua kuenza malu mabi to. Kabiena nanku to! Muanda wa ne: Yehowa utu uvuluka se: tudi lupuishi ndileja bulenga buende bukena butuakanyine kutudi. Kadi katusu kuikala “bantu bapetudi ba Nzambi, badi bashintakaja buimpe bukena butuakanyine bua Nzambi wetu, babuangata bu kabingila ka kudifila mu bienzedi bibi ne badi bafuisha Mulongeshi wetu umuepele ne Mfumu Yezu Kristo bundu.” (Yuda 4, NW) Kuikala lupuishi ki nkabingila ka kuikala bapetudi ba Nzambi to. Muena nkristo udi uluangana bua kutshimuna bijingajinga bibi, ututa mubidi wende ne uulombola bu mupika bua kafiki ku ‘dinyingalaja spiritu munsantu wa Nzambi.’—Efeso 4:30; 1 Kolinto 9:27.
20. (a) Mmu malu kayi abidi mutudi ne “bivule bia kuenza mu mudimu wa Mukalenge”? (b) Bua tshinyi tudi ne bua kutekemena ditshimuna?
20 Lelu’eu, mu bidimu ebi bia nkomenu wa bulongolodi ebu bua malu bua Satana, ki ntshikondo tshia kutekesha lubilu to—nansha mu mudimu wa buambi bua Bukalenge ne mu dikolesha mamuma mavule a spiritu wa Nzambi. Mu malu abidi aa wonso, tudi ne “bivule bia kuenza.” Mpindieu ke tshikondo tshia kuya kumpala ne dipangadika dikole bualu tudi bamanye se: “mudimu wetu kawena wa patupu to.” (1 Kolinto 15:58, NW) Yehowa neatukuatshishe, bualu, bua bidi bimutangila, Davidi wakamba ne: “Kakulekela nansha kakese bua muakane kutetukaye.” (Musambu wa 55:22, NW) Ndisanka kayipu bua kumanya se: Yehowa mmutupeteshe mushindu wa kudifila muntu pa nkayende mu mudimu mutambe bunene muomekela bantu bapange bupuangane bua kuenza—ne bionso ebi nansha mutudi benza ne lupuishi!
[Mêyi adi kuinshi]
a Mukanda wa Herders Bibelkommentar udi ufila mumvuija pa Bible, udi wamba bua bidi bitangila Musambu wa 103:14 ne: “Mmumanye bimpe ne: wakenza bantu ku lupuishi lua buloba, ne mmumanye butekete buabo ne buîpi bua muoyo wabo, bidi ne bujitu bunene kudibo katshia benza mpekatu wa ntuadijilu.”—Disendamija miaku ndietu.
Udi mua kumvuija anyi?
◻ Mmunyi mudi Genese 2:7 ne Musambu wa 103:14 bishilangane mu diakula bua bantu bu badi benza ne lupuishi?
◻ Bua tshinyi nshapita wa 11 wa Ebelu udi mpokolo wa dikankamijibua kudi bena nkristo lelu’eu?
◻ Bua tshinyi tudi tuleja meji pa kutumikila dîyi-diludiki didi mu Galatia 6:4?
◻ Mmunyi mudi Ebelu 6:10 ne 1 Kolinto 15:58 bituambuluisha bua kudimukila ditekeshibua mu mikolo?
[Bimfuanyi mu dibeji 10]
Bena nkristo badi bidikija ditabuja dia batendeledi nabo, kadi badi balonda Yezu, Mupuangaji wa ditabuja diabu