Ditetesha mubidi ndikukumbanyine anyi?
Société Watch Tower ki mmutekele bantu mêyi-matuma anyi mapangadika pa bidi bitangila malu a didiondapisha ne diditetesha mubidi to. Bikala bimue bienzedi ne amue malu mmajudiji a biejeji bilondeshile mêyi-maludiki a Bible, pa nanku, ntema idi mua kukokibua kudibi. Nunku muntu yonso udi mua kutshinka tshidi tshisuikakajaku ne kupangadija tshia kuenza.
Bana betu basuibue: Ndi nkeba mmuenenu wenu. [Mukaji kampanda muondopi] udi umueneka bu udi ulubuluka bimpe, kadi ntumikilu wende udi ujula biejeji kundi. . . . Ku diteta udi ujadika tshidi lutatu. Pashishe bua kusunguluja buanga ne bungi buabu bua kutumika nabu, udi uteka mulangi wa buanga pa mubidi pabuipi ne tshitupa kampanda tshia mubidi anyi tshidimba. Udi uteta bua kunyukula diboko dia mubedi diela muulu. Buanga ne bungi buabu mbijadika kudi bukole budiye ukengela bua kunyukula diboko. Dilongesha didi dia se: elektron, anu bu mutu nzembu, idi yumbukila mu buanga ipitshila mu tshijiku tshia tshiamu tshia mulangi too ne ku tshitupa kampanda tshia mubidi, itshikolesha. Mbifuanangane ne idroskopi (lubuku lua dijandula muaba udi mâyi) anyi?
MUKANDA eu udi ufumina ku Oregon, mu Etats-Unis, udi utangila tshienzedi kampanda tshidi bamue batumika natshi bua kujadika biakudia bidi bikengela, kupima mpampakenu, kupima bivulukidi, ne kujandula mianda idi itangila nsombelu wa ku dituku dionso. Kadi, nansha mudi tshienzedi etshi tshimuangalake, biejeji bia mufundi wa mukanda eu mbilelela anyi?
Makanda a mubidi—Ku mushinga kayi?
Katshia ku kale, bantu mbakebe mua kujingulula bua tshinyi batu basama ne mushindu wa kudisangalaja. Bena Izalele bavua bapiluke mu bualu ebu bualu bavua bamanye ne: bavua bena mpekato, ne bavua ne mikenji ya kudi Nzambi ivua ibambuluisha bua kuepuka masama anyi kualambakaja. (Lewitiki 5:2; 11:39, 40; 13:1-4; 15:4-12; Dutelonome 23:12-14) Nansha nanku, tshisamba tshia Nzambi tshivua tshikeba diambuluisha kudi ba-minganga bapiluke ba mu matuku abo.—Yeshaya 1:6; 38:21; Mâko 2:17; 5:25, 26; Luka 10:34; Kolosai 4:14.
Ndishilangana kayipu ne bantu bavua mu Babilone wa kale ne Ejipitu! “Ba-doktere” babo bavua ne amue manga menza ne bintu bifuka, kadi mivule ya ku “ngondapilu” yabo idi mpindieu mua kubikidibua bu tshi-nganganganga. Mufundu kampanda wa bena Ejipitu mufunda ne maleta a yeroglife udi utulondela bualu bua munganga uvua wuondopa bufofo ne buanga bukuate muengu buenza ne mêsu a ngulube, antimoine, okre mukunze, ne buitshi. Buanga ebu buenza ne bintu bivule bavua babupongolola mu matshi a mubedi! Mukanda kampanda wa njadikilu wa kale udi ujadika ne: ngondapilu awu uvua wa “tshishiki menemene.” Dikemeshangana anyi dijingakana diende ke divua pamu’apa mua kuikala nansha divudija bulobeshi buende.
Bena Babilone ne Ejipitu bavua misangu ya bungi babila makole a tshi-bufuku.a Muakuidi-munganga uvua mua kulomba mubedi bua kueyelaye mu mimpempe ya mukoko, witabuja ne: bukole, anyi ngulu kampanda, budi mua kupatuka mu mubidi wa mubedi bua kuya kubuela mu tshifukibua tshikuabo ne kuikala ne buenzeji kansanga. Mukoko uvua ushipibua, ne bavua bamba ne: dimuma diawu dia mutshima divua mua kusokolola masama a mubedi anyi malu ende alua.—Yeshaya 47:1, 9-13; Yehezekele 21:21.
Eyowa, mu Izalele wa kale munganga mutshinyi wa Nzambi kavua mua kutumika ne bienzedi bidi mu diumvuangana ne ba-spiritu babi nansha. Ne meji wonso Nzambi wakatuma dîyi ne: “Muntu kikadi munkatshi muenu udi . . . mutempi wa mbuku, nansha muena dijimbu nansha muena bilengulengu, nansha muena buloshi . . . Muntu yonso utu wenza malu au udi bu tshintu tshibi ku mesu kua Yehowa.” (Dutelonome 18:10-12; Lewitiki 19:26; 20:27) Kudi bena nkristo basadidi ba Nzambi bidi bia muomumue lelu’eu. Budimu mbuakanyine.
Mu bidimu bidi panshi ebi bantu ba bungi mbakudimuke ku diditetesha mubidi ne ku didiondopisha “bidi bibengangane ne bia mu mpitadi.” Mu muanda eu, muntu pa nkayende udi ne bua kudiangatshila dipangadika. (Matayo 7:1; fuanyikija ne Lomo 14:3, 4.) Bulelela, bidi mua kuikala bibungamija bikala muena nkristo kampanda mutatshisha bikole kudi ntatu ya makanda a mubidi idi ifikisha too ne ku dimupumbisha mudimu wa buambi, udi mushindu umuepele mujadika bua kupandisha mioyo. (1 Timote 4:16) Bible kêna wamba ne: mu bulongolodi bupiabupia bubedi nebuondopibue ne makanda a mubidi mapuangane neapetshibue ku butuangaji bua ntumikilu ya ba-minganga, bisosa, didijidika bimue biakudia, anyi ndilu muondopi wa tshieledi tshia lungenyi ne mubidi nansha. Eyowa, diondopibua dijima nedifidibue anu ku butuangaji bua dilekedibua dia mpekatu dishindamene pa mulambu wa tshia-bupikudi wa Yezu.—Yeshaya 33:24; Buakabuluibua 22:1, 2.
Mmakole kayi adi makusuikakaja?
Ntshinyi tshidi muena nkristo ne bua kutabalela mu diangata dipangadika diende nkayende pa bidi bitangila ditetesha dia mijilu ditela mu mukanda udi ku mbuelelu?
Mishindu mikuabo ya ditetesha bukole bua mijilu anyi ntumikilu wayi ntshimue tshitupa tshia ngondapilu wa pa tshibidilu, ne anu bantu bakese ke badi mua kuela mpata buimpe buende. Tshilejilu, poliomielite udi mua kutekesha mijilu, ne diondopibua diende didi mua kukengela tshidi tshibikidibua kinezioloji—“dilonga dia mijilu ne dinyunga diayi.” Kinezioloji wa mushindu’eu udi kabidi wambuluisha mu diondopa diakajuludi bua badi ne disama dia mpalu. Bantu ba bungi badi mua kusunguluja buimpe bua ngondapilu wa mushindu’eu.
Kadi netuambe tshinyi bua ditetesha mijilu diumvuija mu mukanda udi ku ntuadijilu kua tshiena-bualu etshi? “Kinezioloji” wa mushindu’eu mmuambuluishe mu madikolela bua kusunguluja né bimue biakudia, bisosa, anyi imue vitamine bidi mua kuambuluisha anyi kujiwula muntu kampanda. Anu bu mutubi bienjibua pa tshibidilu, muntu udi olola diboko diende, ne muondopi kampanda udi ubonda bua kuteta bukole bua mijilu. Pashishe mubedi udi wela tshiakudia kampanda anyi tshikuabo tshintu mukana muende, pa difu diende, anyi mu tshianza tshiende. Pashishe mijilu ya diboko idi itetshibua tshiakabidi. Batu bamba ne: bikalaye ukengela tshiakudia atshi, diboko diende nediditante bikole bitambe; bikalatshi ntshibi buende, mijilu neyitambe kuteketa.b
Bakuabo badi bamane kubiteta badi bitabuja mudibi biondapa ne kabidi se: buenzeji mbushindamene pa makole adi munda mua mubidi. Badi bela meji ne: kudi malu a bungi adi sianse wa buena lelu kayi mua kumvuija kadi adi enzeka anyi adi mua kumonyibua. Nenku, batu bamba ne: kudi ne bua kuikala njila ya tshikandi anyi buenzeji pankatshi pa makole ne bintu, nansha bikala ba-minganga kabayi banji kubijandula anyi kubianyisha.
Ku lukuabo luseke, mukanda wa Applied Kinesiology udi wamba ne: “Imue misangu [mikanda] itu ilongesha ne: bintu, bu mudi vitamine anyi bisosa, bitu bipimibua pa kubikuata mu tshianza ne kuteta mujilu. Kakuena tshijadiki tshidi tshileja ne: dipima dia mushindu’eu ndia kueyemena. . . . Mmuenenu wa muondopi pa bidi bitangila buimpe bua tshiakudia kampanda udi mua kuikala mukole mutambe mu mushindu udi ngenyi midianze kufuka ya mutetshi wa mijilu mua kufikisha too ne ku dipumbisha kupeta mamanyisha majalame dîba dia dipima.” “Mutetshi udi mupiluke mu dipima mijilu kakuyi biamu udi mua kutekeshisha anyi kukoleshisha mijilu ya mubedi bilondeshile disua diende pa kushintulula patupu . . . dipima anu kakese.”
Dimuka!
Pabi, dipima dikuabo didi disakidila malu a pa mutu. Anjibi kukonkonona ntumikilu udi ubikidibua bu “nteteshilu wa mupinganyi.” Udi mua kuenjibua bua muntu mukulakaje anyi muana wa katoto mutambe kuteketa bua kutetshibua. Dîba didi mupinganyi ulenga muana wa katoto, muondopi udi upima diboko dia mupinganyi. Ebi biakenjibua nansha kudi bimuna bia mu nzubu; diboko dia mupinganyi didi dipimibua ne tshianza tshiteka pa mbua wa Colley, mbua wa Berjé aleman, anyi tshikuabo tshimuna tshia mu nzubu tshidi ne bubedi.
Mmudimu wetu ki ng’wa kupisha bienzedi bia mushindu’eu to, kadi udi mua kudikonka ne: ‘Makole a mubidi ke adi panyima pa buenzeji ebu anyi?’ Bashikuluji mbajadike dikalaku dia reyon kosmike, mikro-onde, ne mishindu kabukabu ya radiasion elekromanyetike. Kadi, bifukibua bionso, nansha bana ne bimuna bia mu nzubu, bidi ne makole adi mua kupatuka ne kuikala ne buenzeji budi mua kupimibua pa muntu mukuabo anyi? Bena Babilone bavua bela meji ne: makole avua mua kupatuka ne kuikala ne buenzeji pa mukoko kampanda. Udi mua kudikonka wewe nkayebe ne: ‘Ntu ngitabuja ne: tshintu tshia muomumue tshidi mua kuenzeka kudi bantu peshi nyama lelu’eu anyi? Peshi buenzeji ebu budi ne diumvuija dikuabo?’
Bamue buondopi batu badiamba mudibo mua kupima “makole” a bantu ne biamu bu mudi spirale metalike anyi pandile. Biamu ebi bu mutubo bamba bidi binyunga padi “mpokolo wa bukole” bua muondopi wenzejangana ne wa mubedi. Muondopi kampanda ne mufundi wa malu a mushindu’eu, uvua kale mukebuludi muena malu a sianse, udi imue misangu upima ne pandile. Udi kabidi wamba ne: udi mua kumona “mpokolo wa bukole bua muntu” anyi ora udi ne dikala utubu bamba ne: mmunyungulule bantu. Utu udiamba mudiye utumika ne “lumonu lua munda” bua kutangila munda mua mubidi bua kumona biûja, selile ya mashi, anyi tuishi, ne bua kumona malu a kale.c
Anu bu mutuamonyi ku ntuadijilu, kupima makole ku diambuluisha dia bukole bua diboko mbatumike naku bua kupima mpampakenu. Mukanda kampanda mumuangalaka bikole wakamba ne: “Biwasua kusakidila dipima dikese dia mpampakenu dîba dimue dimue edi, ebeja ne dîyi dikole ne: ‘Udi ne bualu anyi?’ ne pima tshiakabidi. Ebi nebitekeshe imue misangu diboko bikala bia-kudia bisakidila mbibi kudi mubedi.” Bakuabo batu batumika ne mushindu’eu wa ditetesha mubidi “bua kusunguluja tshikondo tshiakatuadija bisama bisunguluke bikebesha kudi dijiwuka dia mubidi, mpampakenu anyi nyuma.” Didi kabidi diambuluisha bua kuangata mapangadika a mianda ya ku dituku dionso adi akengela kuamba ‘eyowa anyi to.’
Pamu’apa, bavule badi benza diteta dia mijilu dia mushindu’eu (kinezioloji) badi mua kuamba ne: tshienzedi tshiabo ntshishilangane ne etshi tshiumvuija, diumvuangana ne ba-spiritu babi ki ndibuejakajamu to, anyi ne: kabena bapima mpampakenu to. Kadi, tshidibo benza tshitshidi anu tshishindamene pa ditabuja dia se: makole adi munda mua muntu kayi yonso badi mua kuapima anyi kuamona anu kudi bantu kampanda badi badiamba mudibo ne makokeshi a pa buawu anyi?
Bena nkristo kabena bapepeja malu a mushindu’eu to. Nzambi wakabela Izalele ne: “Disanka dia ngondo muhia-muhia ne dia lumingu ne kubikila kua masangisha, mmalu adi atondesha mutshima wanyi. Ebu mbualu bubi; tshiena mua kutukisha ne lutulu bua malu mabi ne bua disangisha dia tshijila.” (Yeshaya 1:13) Pakalua ditunga adi ditontolodi, bavua ‘benza lubuku ne bakeba bimanyinu.’ (2 Bakalenge 17:17; 2 Kulondolola 33:1-6) Kakuyi mpata, bakakeba mamanyisha ku diambuluisha dia mikiya ya pa buayi, ne pashishe bakakula “malu a majimbu.”—Zekâya 10:2, NW.
Amue matetesha a mijilu adi mua kuikala kaayi njiwu, menza kakuyi njiwu bua mubedi anyi muondopi. Kadi, mu butoke buonso, amue adi mua kuikala ne malu a majimbu anyi akena a ku tshifukilu, bu mudi lumonu lua munda, ora wa majimbu, ne ditumika ne pandile. Bena nkristo kabena ne bua kuenza midimu ya makole a majimbu to. Kabena nansha mua kuidikija bua kuteta bintu bia mushindu’eu to, bualu kabena bajinga kumanya malu muondoke a Satana to. (Buakabuluibua 2:24) Bishilangane, kudi kabingila kimpe bua kuleja budimu pa bidi bitangila tshintu kayi tshionso tshidi mua kuikala tshimueneka bu tshisuikakaja ku tshienzedi tshia diumvuangana ne ba-spiritu babi, tshidi Dîyi dia Nzambi dipisha.—Galatia 5:19-21.
Tshidi muondopi wenza mbujitu buende, tshipatshila tshietu ki ntshia kukonkonona ne kupisha bionso bidi muntu uditumbishila anyi ntumikilu yende to. Nansha biwikala umona ne: bimue bia ku bienzedi ebi mbisuikakaja ku bukole bua majimbu, mbipepele se: bavule bakabiteta bakabienza mu dipanga kumanya dijima, kabayi bajingulule ne: mbisuikakaja ku diumvuangana ne ba-spiritu babi. Bidi pamu’apa mua kuikala anu tshimanyinu tshia dijinga diabo dikena ditekemena bua makanda mimpe a mubidi. Kabidi, bamue bakadibueja mu bienzedi bia mushindu’eu mbapangadije pashishe ne: tshipeta kayi tshionso tshidi mubidi mua kupeta ki ntshiakanyine njiwu eu wa mu nyuma to.
Kabidi, muntu kayi yonso udi ne bua kupangadija tshiakuenza pa malu a mushindu’eu adi amutangila. Kadi, bena nkristo badi ne bua kuvuluka mubelu eu wa Nzambi: “Mutshimbakanyi udi witabusha dî dionso, kadi muena budimu udi utangila kudiye uya.” (Nsumuinu 14:15) Ebi bidi kabidi bitangila mêyi a ditumbisha buimpe bua ngondapilu kampanda.
Satana udi ne mitalu bua kusesuisha basadidi ba Nzambi ku ntendelelu mulelela. Diabolo udi usanka bikalaye mua kuenza nunku pa kuenza bua se: bena nkristo badîne mu makuabo malu. Neikale pamu’apa ne disanka dikole ditambe bikalabu badîne mu malu adi, anyi adi amueneka bu a majimbu adi mua kubabueja mu ditendelela dia ba-spiritu babi.—1 Petelo 5:8.
Nansha mudi bena nkristo kabayi muinshi mua Mikenji ya Mozese, mmuenenu wa Yehowa Nzambi pa bidi bitangila bienzedi bia lubuku ki mmushintuluke to. Anu bu mukadibi bileja, Nzambi wakatumina bena Izalele dîyi ne: “Mutempi wa mbuku, nansha muena dijimbu nansha muena bilengulengu, nansha muena buloshi, nansha musesuishi wa bantu ne miloû yandi, nansha mutendeledi wa bakishi, nansha muena muhongo, nansha muena lubuku lua muzangu” kavua ne bua kusanganyibua munkatshi muabo to. “Muntu yonso utu wenza malu au mabi udi bu tshintu tshibi ku mesu kua Yehowa . . . Nuenu nuikale balamate kudi Yehowa.”—Dutelonome 18:10-13.
Mmushindu kayipu udibi lelu’eu bia meji bua bena nkristo kulamabu “bintu bionso bia nvita bia Nzambi . . . bualu diluangana dietu . . . ndia kufuilangana ne bisumbu bia nyuma mibi bidi mu miaba ya mu diulu”!—Efeso 6:11, 12.
[Mêyi adi kuinshi]
a Bantu bavule batshidi anu baya kudi ba-shaman, bampaka-manga, anyi buondopi ba mushindu umue umue eu. Shaman “mmuakuidi kampanda udi utumika ne majimbu ne tshipatshila tshia kuondopa babedi, kuamba malu masokoka ku diambuluisha dia lubuku, ne kuludika mianda.” Mpaka-manga, anyi shaman, udi mua kusakidila ku bisosa, bienzedi bidi mu diumvuangana ne ba-spiritu babi (pa kubila makole a tshi-bufuku). Muena nkristo mutabale, mulamatshi wa ku mikenji udi ne bua kuepuka didibuejakaja dia mushindu’eu mu diumvuangana ne ba-spiritu babi, nansha diodi dikale dimueneka bu divua diondopa.—2 Kolinto 2:11; Buakabuluibua 2:24; 21:8; 22:15.
b Edi ndiumvuija dia mu kabujima, kadi nteteshilu udi mua kushilangana. Tshilejilu, badi mua kulomba mubedi ne: tshiala ne tshikona biende bifinangane, ne muondopi udi uteta bua kubiabuluja.
c Udi ufunda ne: “Mmunyi mutu malu aa adi pamu’apa mua kumueneka bu bishima enzeka? . . . Tshienzedi tshindi ntumika natshi tshidi tshibikidibua dilenga dia bianza, diondopa dia ditabuja anyi diondopa dia mu nyuma. Ki mmajimbu menemene to, kadi ntshienzedi tshipepele . . . Muntu kayi yonso udi ne mpokolo wa bukole anyi ora udi unyungulula mubidi ne mubuelakanangane nawu. Mpokolo wa bukole eu mmusuikakaja bikole ku makanda a mubidi. . . . Lumonu Lutue Tshishiki mmushindu kampanda wa ‘dimona’ muudi umona tshimfuanyi mu lungenyi kakuyi diambuluisha dia lumonu lua ku tshilelelu. Ki ntshifuanyikijilu to. Imue misangu ludi lubikidibua bu bu-tshimona bitoke.”