Ndululu mu Rwanda: Udi ne bujitu nnganyi?
“Kumpala kua kabalubalu ka mutu ka mulongolodi wa biamu wa mvula 23 kakayi kanji kupandibua ne muele,” ke muakamba tshikandakanda tshia U.S.News & World Report, “umue wa ku bamuluishi e kuambila Hitiyise ne: ‘Udi ne tshia kufua bualu udi Tutsi.’”
MMISANGU bungi kayipu idi nsombelu ya nunku miambulula mu ditunga dikese dia Rwanda didi munkatshi mua Afrike mu ngondo ya Tshisanga ne Lumungulu! Mu tshikondo atshi kuvua bisumbu 15 bia Bantemu ba Yehowa munda ne pambelu pa Kigali, tshimamuende wa bukalenge tshia Rwanda. Mutangidi wa tshimenga, Ntabana Eugène, uvua Tutsi. Yeye, mukajende, muanende mulume, ne muanende mukaji Shami wa mvula tshitema bavua ku bantu ba kumpala bakashipibua pakajuka ndululu.
Binunu bia bena Rwanda bivua bishipibua ku dituku dionso—ku lumingu luonso. “Mu mbingu isambombo ya ndekelu,” tshikandakanda tshitela kuulu etshi tshiakamba munkatshi mua Lumungulu ne: “bantu batue ku 250 000 bavua bafua mu kampanye ka dibutula bena tshisa ne didisombuela kadi kafuanangane ne diela mashi panshi dia Khmer Rouge ku Cambodge munkatshi mua bidimu bia 1970.”
Tshikandakanda tshia Time tshiambile ne: “Mu nsombelu udi uvuluija Allemagne wa nazi, bana bakapatudibua mu musumba wa bantu 500 anu bualu bavua bu ba-Tutsi. . . . Ngovene wa tshimenga tshia ku Side tshia Butare, udi musela Tutsi, wakapeshibua disungula [dikole] kudi ba-Hutu bena musoko: uvua mua kusungila mukajende ne bana bu yeye mua kubapa dîku dia mukaji—baledi buonso babidi ne muakunyende wa bakaji—bua kushipibuadi. Ne ke muakenzaye.”
Ku bantu basambombo bavua basala mu Biro bia Dikudimuna bia Bantemu ba Yehowa ku Kigali, banayi bavua ba-Hutu ne babidi ba-Tutsi. Ba-Tutsi bavua Annie Mbanda ne Mukagisagara Denise. Pakalua basalayi ne bapawudi ku nzubu, bakapeta tshiji tshikole pa kumona Hutu ne Tutsi basombe pamue. Bakasua kushipa Mbanda ne Denise.
“Bakabanga kupatula tuamu tua kutayisha natu grenade yabo,” ke muakamba Emmanuel Ngirente, umue wa ku ba-Hutu, “bakakana bua kutushipa, bualu baluishi babu bavua munkatshi muetu. . . . Bakakeba mfranga mivule. Tuakabapa mfranga yonso ituvua nayi, kadi kabiakabasankisha to. Pamutu pa mikuabo mfranga, bakapangadija bua kuangata tshintu tshionso tshivuabo mua kutumika natshi, kuambikilapu ordinatere mukese uvua utuambuluisha mu dikudimuna, tshiamu tshietu tshia fotokopi, bisanji bietu, bisabata, ne bikuabo. E kutulekela mu tshimpitshimpi kabayi bashipe nansha muntu wa kutudi, kadi e kuambabo ne: nebapinguluke kunyima.”
Mu matuku akalonda, bapawudi bavu’anu bapinguluka, ne musangu wonso Bantemu ba-Hutu bavua bakuila mioyo ya balunda babo ba-Tutsi. Ndekelu wa bionso, pakaluabi njiwu menemene bua Mbanda ne Denise kusombabu kabidi, malongolola akenjibua bua kuyabu pamue ne bakuabo bena tshimuangi ba-Tutsi mu tshilongelu kampanda tshivua pabuipi. Pakakuatabo tshilongelu atshi, Mbanda ne Denise bakapeta mushindu wa kunyema. Kupitabo bariere ya bungi, kadi ku munga, ba-Tutsi buonso bakatekibua ku luseke, ne Mbanda ne Denise bakashipibua.
Pakapinguluka basalayi ku Biro bia Dikudimuna ne kujingulula ne: Bantemu ba-Tutsi kabavuaku, basalayi bakadisha bana betu ba-Hutu mututu mukole. Pashishe tshingoma e kutayika pabuipi, bana betu e kuenza bua kupandisha mioyo yabu.
Bu muvua dishipangana dienda ditungunuka mu ditunga dijima, bungi bua bafue buakatua ku tshitupa tshia muliyo. Kunyima, miliyo ibidi anyi isatu, peshi bipite apa, ya ku bantu bavua bâse mu Rwanda miliyo muanda-mukulu bakashiya ku-mabo. Bavule ba kudibo bakasokomena pabuipi mu Zaïre ne mu Tanzanie. Imue nkama ya Bantemu ba Yehowa bakashipibua, ne bakuabo ba bungi bavua mu aba bakapatuka mu ditunga.
Ntshinyi tshiakatemesha dishipangana edi ne bimuangi ebi? Kuvua mushindu wa kubikanda anyi? Nsombelu uvua munyi kumpala kua tshinyangu kujukatshi?
Ba-Hutu ne ba-Tutsi
Ditunga dia Rwanda ne dia Burundi didi ku mutumba mbâsemu kudi ba-Hutu, badi mu tshibungi bîpi, ba-Bantu bapatakane, ne ba-Tutsi, pa tshibidilu bale, bena dikoba bu ditoke ne bamanyike kabidi bu ba-Watusi. Mu matunga wonso abidi aa mudi bia pa lukama 85 bia ba-Hutu ne bia pa lukama 14 bia ba-Tutsi. Bilumbu pankatshi pa bisa ebi mbituadije mu siekele wa 15. Kadi, mu lupolo lule, bavua basombe pamue mu ditalala.
“Tuvua basombe pamue mu ditalala,” ke muakamba munga mamu wa mvula 29 bua ba-Hutu ne ba-Tutsi 3 000 bavua mu musoko wa Ruganda, udi mutantshi wa kilometre mikese ne Este wa Zaïre. Kadi, mu Tshisanga, ba-Hutu bantomboji bakashipa ba-Tutsi pabuipi ne buonso mu musoko. Tshikandakanda tshia The New York Times tshiakasapula ne:
“Nsombelu wa mu musoko awu nnsombelu wa muomumue ne udi mu Rwanda mujima: ba-Hutu ne ba-Tutsi basombe pamue, baselangana, kabayi bakeba bua kusungulujangana anyi mene kujingulula eu uvua Hutu ne uvua Tutsi.
“Pashishe, malu e kushintuluka mu tshimpitshimpi ne lukasa luonso. Mu Tshisanga, ba-Hutu bantomboji bakaya mu ditunga dijima benda banyangakaja bintu, bashipa ba-Tutsi muaba wonso uvuabo bapeteka. Pakabanga dishipangana, ba-Tutsi bakanyemena mu nzubu ya Nzambi bua dikubibua. Bantomboji e kubalonda, kuvuija nzubu ya Nzambi nkita idi mishale mitampakana mashi.”
Ntshinyi tshiakatemesha dishipangana edi? Tshivua lufu, ku Kigali mu dia 6 Tshisanga mu ditayika dia ndeke, lua mfumu wa Rwanda ne wa Burundi buonso ba-Hutu. Mu mushindu kampanda anyi kansanga, muand’eu ke uvua mukebeshe dishipibua dia ba-Tutsi ne ba-Hutu buonso bavuabo bamanye ne: badi bumvuangana ne ba-Tutsi.
Tshikondo tshimuetshimue atshi, mvita yakanunka pankatshi pa biluilu bia bantomboji—F.P.R. (Front Patriotique Rwandais) udi mu bianza bia ba-Tutsi—ne biluilu bia Mbulamatadi bidi mu bianza bia ba-Hutu. Bituadijile mu Kashipu, F.P.R. ukavua mutshimune biluilu bia Mbulamatadi ne Kigali ne tshitupa tshinene tshia Rwanda bikavua mu bianza biende. Batshina disombuela, ba-Hutu nkama ne nkama ya binunu bakanyema mu ditunga ku mbangilu kua Kashipu.
Nnganyi udi ne bujitu?
Pakamuebajabo mu Tshisanga bua tshinyi ndululu yakajuka mu tshimpitshimpi mu Tshisanga, Tutsi kampanda tshidime wakamba ne: “Mbua balombodi babi.”
Bushuwa, mu kupita kua siekele, balombodi ba tshididi mbamuangalaje malu a dishima pa bidi bitangila baluishi babo. Ku buludiki bua “mukokeshi wa buloba,” Satana Diabolo, bena tshididi ba mu bulongolodi ebu bakasaka bena-muabo bua kuluisha ne kushipa bantu ba dikoba dikuabo, tshisamba tshikuabo anyi ditunga dikuabo. (Yone 12:31; 2 Kolinto 4:4; 1 Yone 5:19) Nsombelu ki mmushilangane ne udi mu Rwanda to. Tshikandakanda tshia The New York Times tshiakamba ne: “Bena tshididi misangu mivule mbateta bua kukankamija bulamatshi ku tshisa ne dinemeka dikole dia tshisa—bua ba-Hutu, kuikala ne Mbulamatadi mu bianza; bua ba-Tutsi, kutua bantomboji mu nyima.”
Bua difuanangana mu malu mavule dia bena Rwanda, kuena mua kutekemena ne: badi mua kukinangana ne kushipangana nansha. “Ba-Hutu ne ba-Tutsi badi bakula muakulu umue ne badi pa tshibidilu ne bilele bimue,” ke muakafunda kamona-kamba Raymond Bonner. “Kunyima kua bipungu bivule bia diselangana, dishilangana dia mubidi dia—ba-Tutsi bale bakese, ba-Hutu bîpi banene—diakajimina, e kufikabi too ne ku dikolela bena Rwanda bua kujingulula Hutu ne Tutsi.”
Kadi, tshipumbishi tshiteka kudi kampanye ka disendekangana lelu’eu tshidi tshipatula bipeta biudi kuyi mua kuitaba to. Mu diumvuija muanda, Alex de Waal, direktere wa tshisumbu tshia Droits Africains wakamba ne: “Mbimueneke ne: bena musoko mu bitupa bibuela kudi F.P.R. badi bakema bualu basalayi ba-Tutsi kabena ne nsengu, mikila ne mêsu afila nsesa mu mîdima—ke muvuabo baleja kudi kadiomba kavuabo bateleja.”
Ki ng’anu balombodi ba tshididi badi bafumba ngenyi ya bantu, kadi ne bitendelelu pabi. Mbitendelelu kayi binene bitu mu Rwanda? Bidi pabi ne bujitu mu ndululu eyi anyi?
Mudimu wa tshitendelelu
Mukanda wa The World Book Encyclopedia (1994) udi wamba bua Rwanda ne: “Bantu ba bungi mbena Ekleziya Katolike wa bena Roma. . . . Katolike wa bena Roma pamue ne mikuabo Ekleziya ya bena nkristo badi ne bilongelu bipuekele ne bibandile bia bungi.” Tshikandakanda tshia National Catholic Reporter, mene, tshiakabikila Rwanda “ditunga dia bia pa lukama 70 bia bena Katolike.”
Tshikanda tshia The Observer, tshia ku Grande Bretagne, tshidi tshifila ngumu ya nshindamenu ya nsombelu wa ntendelelu mu Rwanda, pa kusapula ne: “Mu bidimu bia 1930, pavua Ekleziya iluangana bua diangata ndongoluelu wa dishidimuna mu bianza, bena Katolike bakakolesha dikala ku mutu dia ba-Tutsi eku bena Mishonyi bakuatakana ne ba-Hutu bavua bakengeshibua nansha muvuabo bavule. Mu 1959, ba-Hutu bakapeta bukokeshi ke kubatuabo mu nyima kudi bena Katolike ne bena Mishonyi. Diambuluisha dia bena Mishonyi ndishale dikole menemene kudi ba-Hutu badi bavule.”
Tshilejilu, balombodi ba ekleziya wa Mishonyi bakapisha dishipangana edi anyi? Tshikandakanda tshia The Observer tshidi tshiandamuna ne: “Bakebeja balume babidi bena ekleziya [Anglikane] né bavua bapisha bashipianganyi bavua bûja bipitshidi bia munda mua bitendelelu bia mu Rwanda ne bitalu bia bana bakosa mitu.
“Bakabenga kuandamuna. Bakepuka nkonko, kutuka luya, mêyi abu kumbanda bikole, ne muji mukebeshi wa lutatu lua bena Rwanda e kuedibua patoke—bakulumpe bavule ba ekleziya Anglikane bavua basala bu bafidi ba mêyi bua bamfumu ba tshididi bavua balongesha dishipangana ne bûja misulu ne mashi.”
Bushuwa, ekleziya ya Bukua-buena-nkristo mu Rwanda ki mmishilangane ne ekleziya ya mikuabo miaba nansha. Tshilejilu, bua ditua nyama ku mikolo diabo dia balombodi ba tshididi mu Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima, Brigadier Generale wa bena Grande Bretagne, Frank P. Crozier wakamba ne: “Ekleziya ya buena-nkristo mmikebeshi ya dilambu ya diela mashi panshi itudi nayi ne tuakatumika nayi ku budisuile.”
Eyowa, balombodi ba bitendelelu mbatuala bujitu bunene bua tshidi tshipitakana! National Catholic Reporter wa mu dia 3 Kabalashipu 1994, wakamba ne: “Mvita idi mu matunga a mu Afrike mmikebeshi ya ‘dibutula bisa dilelela ne dia bushuwa, diakabi, nansha bena Katolike badi pabo ne bujitu,’ ke muakamba pape.”
Patoke, Ekleziya mmipangila mua kulongesha mêyi-maludiki a buena-nkristo bulelela, mashindamene pa mifundu bu mudi Yeshaya 2:4 ne Matayo 26:52. Bilondeshile tshikandakanda tshia mu France tshia Le Monde, nsaserdose kampanda wakadiabila ne: “Badi bashipangana umue ne mukuabo, bapua muoyo dîba dionso ne: mbena-muntu.” Mukuabo nsaserdose muena Rwanda wakatonda ne: “Bena nkristo mbashipibue kudi bakuabo bena nkristo, kunyima kua siekele mujima wa miyuki pa dinanga ne difuilangana luse. Edi ndipangila bualu.” Tshikandakanda tshia Le Monde tshikaleja ne: “Mmunyi mudi muntu mua kupanga kuela meji ne: ba-Tutsi ne ba-Hutu badi mu mvita mu Burundi ne Rwanda bavua balongeshibue kudi ba-misionere ba muomumue ne bavua babuela mu Ekleziya imue imue?”
Bena nkristo balelela mbashilangane
Balondi balelela ba Yezu Kristo badi badiakaja ku dîyi-dituma diende dia “kunangangana umue ne mukuabo.” (Yone 13:34) Udiku mua kufuanyikija Yezu anyi umue wa ku bapostolo bende wangata muele bua kushipa muntu anyi? Dipetula dia mikenji dia nunku didi dileja bantu bu “bana ba Diabolo.”—1 Yone 3:10-12.
Bantemu ba Yehowa kabatu babuelakana ni mmu mvita, mu buntomboji anyi mu ndululu mikuabo mijula kudi bena tshididi ba mu bulongolodi ebu, badi mu tshianza tshia Satana Diabolo. (Yone 17:14, 16; 18:36; Buakabuluibua 12:9) Bishilangane, Bantemu ba Yehowa badi balejangana umue ne mukuabo dinanga dilelela. Nunku, mu dishipangana adi, Bantemu ba-Hutu bakateka mioyo yabu mu njiwu mu madikolela bua kukuba bana babo ba-Tutsi.
Kadi, ndululu ya mushindu’eu kayena mua kukemesha to. Mu mulayi wa Yezu pa “nkomenu wa ndongoluelu wa malu eu,” wakamana kuamba ne: “Nebanushihe.” (Matayo 24:3, 9) Diakalenga, Yezu wakalaya ne: bena lulamatu nebabavuluke mu dibiishibua dia bafue.—Yone 5:28, 29.
Mu tshipolo etshi, Bantemu ba Yehowa mu Rwanda ne mu minga miaba mbasuike mukaba bua kutungunuka kudileja bayidi ba Kristo pa kunangangana umue ne mukuabo. (Yone 13:35) Dinanga diabo didi difila bumanyishi nansha mu bikondo ebi bia ntatu, anu bu mudibi bisokolola mu luapolo: “Bantemu mu tumponya tua bena tshimuangi.” Mbimpe bua tuetu buonso tuvuluke tshiakamba Yezu mu mulayi wende: “Wananukila too ne ku nshikidilu neasungidibue.”—Matayo 24:13.
[Kazubu mu dibeji 29]
BANTEMU MU TUMPONYA TUA BENA TSHIMUANGI
Mu Kabalashipu wa tshidimu etshi, Bantemu batue ku 4 700 pamue ne bena diabo bavua mu tumponya tua bena tshimuangi. Mu Zaïre, 2 376 bavua ku Goma, 454 ku Bukavu, ne 1 592 ku Uvira. Kusakidila apu, ku Tanzanie bavua batue ku 230 mu musoko wa Benaco.
Kufika miaba ya bena tshimuangi kakuvua kutekete to. Tshisumbu kampanda tshia Bantemu 60 tshiakateta bua kusabuka tshilamba tshia Rusumo, njila munene wa kunyemena bua kuya mu tumponya tua bena tshimuangi mu Tanzanie. Pakababengelabo dipita, bakalalakana lumingu lujima ku muelelu wa musulu. Pashishe bakapangadija bua kuteta kusabuka ne mâtu. Bakalubuluka, ne kunyima kua matuku makese, bakafika ku kamponya ka ku Tanzanie kakuyi bualu.
Mu makuabo matunga, Bantemu ba Yehowa bakenza madikolela a diambuluisha. Bantemu bena France bakasangisha tone mipite pa lukama ya bilamba ne tone tshitema ya bisabata, ne biakudia ne manga biakatumibua mu miaba ivua dikengela. Nansha nanku, tshintu tshia kumpala tshivua bana betu mu tumponya tua bena tshimuangi bakeba tshivua: Bible, anyi tshibejibeji tshia Tshibumba tshia Nsentedi peshi tshia Réveillez-vous!
Babandidi bavule bavua bakema bua dinanga dileja kudi Bantemu ba mu Zaïre ne Tanzanie, bavua bakumbula ne bambuluisha bana babo bena tshimuangi. “Nudi bapeta makumbula kudi bena tshitendelelu tshienu,” ke mudi bena tshimuangi bamba, “kadi tuetu katuena bakumbudibue kudi nsaserdose wa tshietu.”
Bantemu bakalua kumanyibua bimpe mu tumponya, nangananga bua buobumue, bulongame ne ngikadilu wa dinanga biabo. (Yone 13:35) Bidi bisankisha bua kumanya se: ku Benaco, mu Tanzanie, bivua biangata Bantemu anu minite 15 bua kumona Bantemu nabu bena tshimuangi munkatshi mua bantu 250 000 mu kamponya.