Maniskri Masoretike nntshinyi?

MU MUAKULU kayi wonso uudi ubala Bible, tshitupa tshia mukanda eu tshivua pamu’apa tshikudimuna peshi katshiyi tshikudimuna buludiludi kumbukila mu maniskri Masoretike (mukanda mufunda ku bianza kudi Ba-masorete), udi wenza Mifundu ya tshiena-Ebelu, peshi “Dipungila Dikulukulu.” Bushuwa, kuvua maniskri Masoretike ya bungi. Nunku ng’wepi uvua musungudibue, ne mbua tshinyi? Eyowa, ntshinyi tshidi maniskri Masoretike, ne mmunyi mutudi bamanye se: udi wa kueyemena?

Dîyi dia Yehowa

Difundibua dia Bible diakatuadija ku Mukuna wa Sinai mu 1513 K.B.B. Ekesode 24:3, 4 udi utulondela ne: “Mose wakalua, wakamanyisha bantu mei onso akamba Yehowa, ne mikenji yandi yonso; ne bantu bonso bakitaba dî dimue ne, Mei onso akutuambila Yehowa netuênze. Mose wakafunda mei onso a Yehowa mu mukanda.”

Mifundu ya tshiena-Ebelu yakatungunuka ne kufundibua munkatshi mua bidimu bipite pa tshinunu, biangatshile ku 1513 K.B.B. too ne bu pabuipi ne 443 K.B.B. Bu muvua bafundi benzeja kudi spiritu wa Nzambi, bidi bia meji se: wakalombola malu bua mukenji wende wikale mulama ne lulamatu luonso. (2 Samuele 23:2; Yeshaya 40:8) Kadi, ebi bidi biumvuija ne: Yehowa wakumbusha ntupakanyi kayi yonso wa bantu bua se: dileta nansha dimue kadishintuludibu pavuabo batentula kopi mivule anyi?

Njila bua dipanga bujalame unzuludibu kakese

Nansha muvua bantu bavua ne kanemu kuondoke bua Dîyi dia Nzambi baditentulula mu kupita kua bipungu, ndambu wa ntupakanyi ya bantu wakadifinya mu maniskri. Mbafundi ba Bible bavua benzeja kudi spiritu, kadi ki mbatentuludi nansha.

Kunyima kua difumina mu bupika ku Babilone mu 537 K.B.B., bena Yuda bakatuadija mfundilu mupiamupia uvua utumika ne maleta a nseke inayi miakanangane mulongela mu Babilone. Dishintuluka dinene edi diakatuala difuanangana dia amue maleta diakafikisha ku ditompakajibua dia maleta avua mafuanangane. Bu mudi tshiena-Ebelu tshikale muakulu mushindamene pa maleta matshintamane, ne maleta majikuke masakidila kudi mubadi bilondeshile ngumvuilu wende wa mêyi adi manyungulula mvese, mbipepele bua dishintulula dileta ditshintamane dimue kushintululadi diumvuija dia muaku. Kadi, misangu mivule, ntupakanyi ya mushindu’eu, yakasokolodibua ne yakalengejibua.

Bena Yuda bavule kabakalukila ku Izalele kunyima kua dikuluka dia Babilone to. Nunku, sunagoge yakalua nshindamenu ya malu a mu nyuma bua biota bia bena Yuda ku Azi wa Moyen-Orient mujima ne ku Mputu.a Sunagoge kayi yonso uvua ukengela maniskri mivule ya Mifundu. Bu muakavula maniskri, ntupakanyi mienza kudi batentuludi yakavula payi.

Madikolela bua kumbusha ntupakanyi

Bituadijile mu siekele wa kumpala B.B., ba-skribe mu Yeruzaleme bakenza madikolela bua kupatula maniskri wa tshitembelu uvua ne bua kuambuluisha bua kulengeja maniskri mikuabo ya tshiena-Ebelu. Kadi, kakuvua ndongoluelu musunguluke bua kuenza dishilangana pankatshi pa maniskri wa ku ntuadijilu ne maniskri ivua ne ntupakanyi ya batentuludi. Biangatshile ku siekele muibidi B.B. too ne ku lelu, maniskri wa maleta matshintamane wa Mifundu ya tshiena-Ebelu mmusungudibue kakuyi kansunga bu wa tshitembelu, nansha mudi bupiluke buende kabuyi buanji kujadikibua. Mvese ya mu Mifundu ya tshiena-Ebelu mitela mu Talmud (musangisha pankatshi pa siekele muibidi ne muisambombo B.B.) itu pa tshibidilu ifunkuna mpokolo mushilangane ne etshi tshiakavua kumanyika ku shòò bu maniskri Masoretike.

Muaku “tshilele” mu tshiena-Ebelu udi “ma·soh·rahʹ anyi ma·soʹreth.” Mu siekele muisambombo B.B., aba bakalama tshilele tshia kutentulula ne bujalame buonso Mifundu ya tshiena-Ebelu bakalua kumanyika bu Ba-masorete. Maniskri yakenzabu idi ibikidibua bu maniskri Masoretike. Ntshinyi tshivua tshia pa buatshi pa bidi bitangila mudimu ne maniskri biabo biakalongololabo?

Tshiena-Ebelu tshiakalekela kuikala muakulu wa ditunga, uvua wakudibua, ne bena Ebelu bavule kabatshivua kabidi bayukidilangana nawu to. Ke bualu kayi, ngumvuilu mulelela wa maniskri wa maleta matshintamane wa Bible uvua mu njiwu. Bua kumukuba, Ba-masorete bakapatula ndongoluelu wa maleta majikuke maleja kudi matoba ne tushonyi, peshi bitudilu. Ebi bivua bitekibua pa mutu ne muinshi mua maleta matshintamane. Ba-masorete bakapatula kabidi ndongoluelu mujingakane wa bimanyinu wakambuluisha bu mushindu kampanda wa biimanyinu bia mu difunda ne bu tshilombodi bua dishindumuna miaku dijalame.

Muaba uvua Ba-masorete bumvua ne: maniskri uvua mushintulula peshi mutentulula bibi kudi Ba-skribe ba bipungu bia kumpala, pamutu pa kushintulula maniskri, bavua bafunda note ku mielelu ya maniskri. Bavua bangata note ya miaku ivua kayiyi ya pa tshibidilu ne ntuangajilu ne bungi bua misangu buvuabi bisanganyibua mu mukanda kampanda pa nkayawu peshi mu Mifundu ya tshiena-Ebelu yonso. Mumvuija a pa mutu bua kuambuluisha batentuludi mu dikontolola bujalame bua maniskri avua kabidi afundibua. Ndongoluelu wa “bimanyinu” bikepesha wakenjibua bua kufunda mamanyisha aa mu mêyi makese menemene. Ku mielelu ya kuulu ne kuinshi, mushindu kampanda wa tshikebelu tshikese uvua utela bitupa bia mvese mifuanangane ivua miumvuija mu note ku mielelu ya ku nseke.

Ndongoluelu mutambe kuenda lumu uvua mupuangaja kudi Ba-masorete mu ditunga dia Tibériade, pabuipi ne Mbuu wa Ngalileya. Balondi ba Ben Asher ne Ben Naphtali ba mu siekele wa tshitema ne wa dikumi B.B., pamu’apa ne ba Karaïtes, bakalua kudisunguluja mu mushindu wa pa buawu.b Nansha muvuaku mashilangana pankatshi pa nshindumuinu ne note ya ku mielelu ya bisumbu bibidi ebi bia balondi, maleta matshintamane a maniskri yabo mmashilangane miaba mishadile ku dikumi mu Mifundu ya tshiena-Ebelu yonso.

Ba-masorete balondi ba Ben Asher ne ba Ben Naphtali, bakakumbaja tshitupa tshinene mu dilonga dia maniskri mu tshikondo tshiabu. Kunyima kua Maimonides (mushikuluji munene wa Talmud wa mu siekele wa 12) wakatumbisha maniskri wa Ben Asher, bakuabu bakamusungula anu yeye nkayende. Bu muvuabi nunku, ke bua tshinyi maniskri wa Ben Naphtali katu kabidi mua kupetshibua lelu’eu. Nkushale anu liste ya mashilangana adi pankatshi pa bisumbu bibidi ebi bia balondi. Bibengangane, diumvuija dia Maimonides divua ditangila anu malu a mfundilu, bu mudi dishiya mpunga pankatshi pa bikoso, kadi kadivua pa malu a mushinga mutambe bukole adi atangila ditentulula dijalame.

Tudi mua kupeta maniskri Masoretike “mukezuke” anyi?

Kudi mpata mikole munkatshi mua bashikuluji bua kusunguluja pankatshi pa codex (volime ya maniskri) idiku lelu, eu udi mpokolo wa maniskri “mukezuke” wa Ben Asher, anu bu se: ebi nunku nebitupeteshe maniskri Masoretike “mulelela.” Bushuwa, tshikondo nansha tshimue kakuvua maniskri Masoretike anu umuepele, “mukezuke” ne wa kueyemena nansha. Bishilangane, kuvua maniskri Masoretike ya bungi, wonso wa kudiyi mushilangane kakese ne mikuabo. Codex yonso idiku lelu mmaniskri misangisha, idi ne nkudimuinu ya Ben Asher ne Ben Naphtali.

Mudimu udi kumpala kua mukudimunyi kayi yonso wa Mifundu ya tshiena-Ebelu lelu’eu ng’wa dikema. Udi ne bua kuibidilangana ki ng’anu ne maniskri wa tshiena-Ebelu kadi kabidi ne masungula a meji a miaba idi maniskri mua kuikala pamu’apa mushintulula ku ntupakanyi ya batentuludi anyi mishindu mikuabo. Nansha mudi maniskri Masoretike mishilashilangane yambuluisha bu nshindamenu, udi ne bua kubala mpokolo mikuabo ya kueyemena idi mua kuleja ne meji wonso nkudimuinu mikulukulu ne pamu’apa mitambe kujalama ya maniskri wa maleta matshintamane.

Ku mbuelelu wa mukanda wende wa The Text of the Old Testament, Ernst Würthwein udi umvuija ne: “Patudi tupeta mvese mukole katuena anu tusangisha pamue nkudimuinu mishilashilangane ne kusungula eu udi umueneka bu udi ufila tshipeta tshitambe bupepele, imue misangu tutu tusungula maniskri wa tshiena-Ebelu, mikuabo misangu nkudimuinu wa Septante, ne minga misangu Targum Araméen. Bijadiki bia bujalame bua maniskri kabiena bionso mu mushindu wa muomumue biakanyine dieyemena to. Tshionso tshia kudibi tshidi ne watshi ngikadilu ne atshi malu a kale masunguluke. Tudi ne bua kuibidilangana ne bionso abi bituatekemena bua kuepuka bipeta bikena biakanyine peshi bikena bilelela.”

Tudi ne nshindamenu mukole bua dieyemena dijima dia se: Yehowa mmukube Dîyi diende. Ku diambuluisha dia madikolela masangisha a bantu bavule bena muoyo mulenga mu kupita kua siekele mivule, mpokolo, malu adimu, ne nansha tunungu bia mukenji wa Bible tudi mua kubipeta kakuyi lutatu. Mashintulula makese kayi wonso a maleta anyi miaku kaena ne buenzeji pa makokeshi etu a kujingulula Mifundu. Mpindieu, lukonko lunene ludi lua se: Netuikale ne nsombelu udi mu diumvuangana ne Dîyi dia Nzambi, Bible anyi?

[Mêyi adi kuinshi]

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

The Aleppo Codex contains the Masoretic text

[Mêyi a dianyisha]

Bibelmuseum, Münster