Bidimu bia madikolela a patupu
“TUETU BANTU BA MATUNGA MASANGA BAPANGADIKE bua kupandisha bipungu bitshilualua ku tshipupu tshia mvita, idi mituadile bantu misangu ibidi mu matuku a muoyo wetu dikenga ditambe bunene, ne bua kushindika tshiakabidi ditaba mu manême a muntu a nshindamenu, mu bunême ne mushinga muakanyine bia muntu, mu manême a muomumue a balume ne bakaji ne a matunga manene ne makese, . . .”—Mêyi a mbangilu a mukanda wa Matunga Masanga.
DIA 24 Kasuamansense 1995, nedikala mufikilu wa 50 wa Matunga Masanga. Matunga wonso 185 adi menze bulongolodi ebu lelu’eu mmanyishe mêyi-maludiki a ntuadijilu ne bipatshila bia bulongolodi ebu anu bu mudibi biumvuija mu mukanda au: kulama ditalala ne dikubibua dia bukua-matunga; kujikija bienzedi bia dibundangana bidi biteka ditalala dia bantu mu njiwu; kukankamija malanda a bulunda munkatshi mua matunga; kukuba madikadidi a nshindamenu a bantu buonso kakuyi kansungasunga kashila pa dikoba, ku dikala mulume anyi mukaji, muakulu, anyi ntendelelu; ne kulubuluja dikuatshishangana dia bukua-matunga bua kujikija ntatu ya mpetu, ya nsombelu wa bantu, ne ya nshidimukilu.
Munkatshi mua bidimu 50 Bulongolodi bua Matunga Masanga mbuenze madikolela a bungi bua kupetesha bantu pa buloba bujima ditalala ne dikubibua. Nansha mudibi mua kuedibua mpata, budi mua kuikala bukanda mvita misatu ya buloba bujima, ne dibutula dia mu tshibungi dia muoyo wa bantu ku ditumika ne bombe ya nikleere ki ndienjibue tshiakabidi. Bulongolodi bua Matunga Masanga mbupeteshe miliyo ya bana biakudia ne manga a luondapu. Mbukumbaje tshitupa kampanda mu dilubuluja nsombelu wa makanda a mubidi mu matunga mavule, pa kupetesha bintu bikuabu, bu mudi mâyi a kunua mimpe ne dikubibua ku masama a njiwu. Miliyo ya bena tshimuangi mbapete diambuluisha dia badi mu dikenga.
Bua kuleja dianyisha dia midimu mienza kudibu, Bulongolodi bua Matunga Masanga mbupete misangu itanu Difutu dia Nobel bua Ditalala. Pabi, nsombelu mulelela mukuate luse ng’wa se: katuena banji kusomba mu buloba mukena mvita.
Ditalala ne dikubibua—Bipatshila bikena bikumbaja
Kunyima kua bidimu 50 bia madikolela, ditalala ne dikubibua bitshidi amu bipatshila bikena bikumbaja. Mu muyuki wende mu matuku adi panshi aa mu Tshisangilu tshinene tshia Matunga Masanga, mfumu wa ditunga dia Etats-Unis wakumvuija diteketa mu mikolo diende pa kuamba ne: “siekele eu udi muule tente ne ditekemena ne diakalenga ne malu manene udi kabidi tshikondo tshia kabutu kakole ne dipanga ditekemena.”
Ku ndekelu wa 1994, tshikandakanda tshia The New York Times tshiakaleja ne: “Mvita minene anyi mikese mitue ku 150 idi yenda ikola, mudi binunu ne binunu bia bantu bafua—bena ditunga kupita basalayi bilondeshile bishiferi—ne bantu nkama ya binunu badi benda balua bena tshimuangi.” Tshibambalu tshia Ngumu ya bantu tshia Matunga Masanga tshiakamanyisha ne: kubangila mu 1945 bantu bapite pa miliyo 20 mbajimije muoyo bu tshipeta tshia diluangana ne bingoma. Muena-mpala wa Etats-Unis ku Matunga Masanga, Madeleine Albright, wakabambisha ne: “diluangana mu bitupa bia buloba didi mpindieu mu mishindu mivule ne tshikisu tshipite.” Malu a dinyanga dia manême a muntu ne kansungasunga adi apatuka mu ngumu ya ku dituku dionso. Matunga a bungi adi amueneka bu adi alekelelangana pamutu pa kudiangana bulunda.
Sir David Hannay, muena-mpala wa Grande-Bretagne ku Matunga Masanga, wakitabija se: “Bulongolodi bua Matunga Masanga buvua, too ne mu bidimu bia 1980, pabuipi menemene ne dipangila dilelela.” Sekretere jenerale wa Matunga Masanga, Boutros Boutros-Ghali, uvua udiabakena wamba ne: kudi dilengulula didi dienda didiunda ne ditshioka munkatshi mua matunga adi madisange pa bidi bitangila midimu ya dikuba ditalala. Wakakomesha ne: bua benamu ba bungi, “Matunga Masanga ki mbualu buabu bua nzanzanza nansha.”
Buenzeji bua bifidi-ngumu
Nansha mudi Bulongolodi bua Matunga Masanga mua kumueneka bu budi ne bukole, madikolela abu atu misangu yonso apumbishibua kudi tshididi ne bifidi-ngumu. Bulongolodi bua Matunga Masanga kabuena ne bukole padibu bupanga dikuatshisha dia benamu. Kadi padiku kupangika dianyisha dia bantu, matunga a bungi adi enza bulongolodi ebu kaena atua Matunga Masanga nyama ku mikolo. Tshilejilu, bilondeshile The Wall Street Journal, “dipangila didi dijula ntema mu Somalie ne mu Bosnie ndituishe bena Amerike bavule se: bulongolodi ebu kabuena amu butudishi bua mfranga tshianana, kadi mbua njiwu bulelela.” Mmuenenu eu wa bantu, ku luende luseke, mmulue kutuisha bamue bena tshididi bena Amerike bua kulomba dikepesha mfranga ya Etats-Unis mitula bua kukuatshisha Matunga Masanga.
Malongolodi a mianda ya ngumu kaena elakana pa bidi bitangila kutobolola Matunga Masanga ne dîsu dikole. Miaku bu mudi “ya bupangi mu malu wonso,” “mienza ne lujoko,” “ikena bipeta,” ne “mizembeka” mmitumika nayi kakuyi didikanda bua kumvuija ngikadilu mishilashilangane ya midimu ya Matunga Masanga. Tshikandakanda tshia The Washington Post National Weekly Edition ntshifunde mu matuku adi panshi aa ne: “O.N.U. mmushale anu tshisumbu tshia banene ba mbulamatadi tshidi tshienda bitekete bitekete tshidi tshiluangana bua kudilonga ku bulongolodi budiku lelu’eu.”
Tshikandakanda tshikuabu tshiakatela mêyi a Sekretere jenerale Boutros Boutros-Ghali avua umvuija diteketa mu mikolo diende pa dishipangana mu Rwanda. Wakamba ne: “Ndipangila kabiyi anu bua Matunga Masanga; ndipangila bua tshinsanga tshia bukua-matunga. Ne tuetu buonso tudi bapiile bua dipangila edi.” Programe kampanda wa televizion wa ngumu ya pa buayi mu 1993 wakamba ne: O.N.U. “mmupange kuimanyika mukanu mutambe bunene ku ditalala—ditangalaka dia bia-lufu bia nikleere.” Programe eu wa TV wakakula bua O.N.U. udi “munkatshi mua makumi a bidimu mupite kuakula kayi ukumbaja mêyi.”
Nyanji eyi mitangalake ya dibungama idi itatshisha bikole bieledi bia lungenyi bia balombodi ba Matunga Masanga ne ivudija diteketa diabu mu mikolo. Pabi, nansha mudiku diteketa mu mikolo, ku mufikilu wa 50 wa Matunga Masanga, bavule badi bamueneka bu badi bapete ngenyi mipiamipia ya dilama dieyemena ne bikale batekemena ntuadijilu mupiamupia. Nansha mudiye mumanye mapangila a Matunga Masanga, Muena-mpala Albright wakumvuija nyanji ya bavule pakambaye ne: “Tudi ne bua kulekela diakula pa bitukadi benze, ne tudi ne bua kuakula pa bituikala ne bua kuenza.”
Eyowa, bulongolodi ebu buyaya kuepi? Nekuikalaku bulongolodi bukena mvita anyi? Bu biobi nanku, mmuaba kayi wikala nau Matunga Masanga mu bulongolodi abu? Kupita apu, biwikala mutshinyi wa Nzambi, udi mua kukonka ne: ‘Mmuaba kayi wikala nau Nzambi mu bulongolodi abu?’
[Kazubu mu dibeji 4]
MADIKOLELA A PATUPU
Ditalala ne dikubibua kabiena mua kuikalaku padiku mvita, bupele, dibunda bibawu, ne dibuejila. Matunga Masanga mmapatule matuku adi panshi aa bishiferi bidi bilonda ebi.
Mvita: “Pa mvita 82 mudibu bashipangana ne bingoma pankatshi pa 1989 ne 1992, 79 ivua ya bena ditunga, mivule pankatshi pa bena bisa bishilangane; bantu 90 pa lukama bakajiwuka bavua bena ditunga.”—Tshibambalu tshia Ngumu ya bantu tshia Matunga Masanga (UNDPI)
Bia-lufu: “Komité wa Nkuruse Mukunze wa bukua-matunga (CICR) udi utshinka se: bungi bua matanda bupite pa 95 mu matunga 48 adi apatula pankatshi pa miliyo 5 ne 10 ya bingoma bitu bitayika bidi bishipa bantu ku tshidimu ku tshidimu.”—Komisaria munene wa Matunga Masanga bua bena tshimuangi (UNHCR)
“Mu Afrike, mudi pamue ne miliyo 30 ya bingoma bitu bitayika bitangalaja mu matunga mapite pa 18.”—UNHCR
Bupele: “Pa buloba bujima, muntu umue pa batanu—bungi bupite pa muliare umue pa kubala buonso—badi mu nsombelu wa bupele, ne bungi butshinka bua bantu miliyo 13 too ne ku miliyo 18 badi bafua ku tshidimu tshionso bua malu adi afumina ku bupele.”—UNDPI
Dibunda bibawu: “Bibawu bidi bimanyike mbilue kubanda ne muayene wa 5 pa lukama ku tshidimu pa buloba bujima bituadijile mu bidimu bia 1980; mu Etats-Unis nkayamu, badi babundamu bibawu miliyo 35 ku tshidimu.”—UNDPI
Dibuejila: “Dibuejila mu bantu nditangalake miaba yonso. Mu amue matunga mfranga idi mbulamatadi ujimija ku diibila idi isua kuakanangana ne bia lukama 10 bia mfranga yonso ya ditunga mipatula ku tshidimu.”—UNDPI