Bulongolodi bukena mvita—Tshikondo kayi?
MUKANDA wa Matunga Masanga bakatuadija kutumika nau mu dia 24 Kasuamansense 1945. Nndongoluelu mutambe kukumbanyina bua difila ditalala pa buloba udi katshia bantu kabayi benze. Ne matunga 51 avuamu ku ntuadijilu wende, Matunga Masanga akalua bulongolodi bunenanenayi bua bukua-matunga mu muyuki wa bantu. Kabidi, bua musangu wa kumpala mene, bulongolodi bua bukua-matunga kampanda buakapeta bukenji bua kutumika ne tshiluilu bua kubambidika ditalala ne dikubibua ne kupetesha bulongolodi bukena mvita.
Lelu’eu, ne matunga adimu 185, Bulongolodi bua Matunga Masanga katshia ki mbuanji kuikala ne bukole nunku. Kadi, bua tshinyi bulongolodi bua bukua-matunga butambe bukole mu muyuki wa bantu mbupangile bua kukumbaja menemene bipatshila biabu bia mushinga?
Bitendelelu—Tshipumbishi tshinene
Lutatu lunene ludi lufuma ku muaba udi nau bitendelelu mu malu a mu bulongolodi ebu. Bulelela, nansha katshia ku ntuadijilu wa Matunga Masanga bitendelelu binene bia pa buloba biakalaya dikuatshisha diabi kudi bulongolodi abu. Pa kuakula bua mufikilu wau wa 50, Pape Jean Paul II wakamba bua Matunga Masanga bu “tshiamu tshia mudimu tshitambe buimpe bua kulubuluja ne kulama ditalala.” Nyanji yende idi ya mumue ne ya nsangilu wa pa buloba bujima wa bamfumu ba malu a Nzambi. Kadi diumvuangana edi dia budipope didi pankatshi pa bitendelelu ne mbulamatadi kadiena mua kusokoka bulelela bua se: bitendelelu mbilue tshipumbishi ne njiwu bua Matunga Masanga.
Munkatshi mua siekele mivule, bitendelelu bivua pa muaba wa kumpala mu dilubuluja anyi mu ditua nyama ku mikolo lukinu munkatshi mua bena ditunga, mvita, ne dibutulangana dia bisa. Bidimu bishal’ebi, muinshi mua tshidingishilu tshia dinanga dinekesha dia malu a Nzambi, bena mutumba mbashipangane umue ne mukuabu. Miaku “dikezula dia tshisa” mmitumika nayi bikole pa bidi bitangila mvita mu tshitupa tshia Balkans. Kadi, lukinu lua tshikisu ludi bavule bikale nalu umue bua mukuabu muab’eu nduashila pa malu a bitendelelu pamutu pa dikoba, bualu bavule ba kudibu mbena tshisa tshimue. Eyowa, bitendelelu bidi ne bua kuitabuja bujitu buabi bunene bua mashi mupumuna mu Yougoslavie wa kale, ne Matunga Masanga mmapangile bua kukanda diupumunyibua dia mashi edi.
Bikumbanyine menemene, profesere kampanda wa malu a Nzambi mu kalasa kabandile udi ufuma ku diamba ne: “mu bulongolodi bua panyima pa mvita ya mu musokoko mudi diluishangana mu malu a Nzambi dienda didiunda, dikonkonona bitendelelu ne dibutulangana dia bisa didi mua kuikala bumue bua ku malu etu a kuenza lukasa, nansha mudidi mua kutuala lutatu.” Dijingulula dipiadipia pa mudi bitendelelu bipumbishisha madikolela menza bua kuteka ditalala pa buloba ndimueneke patoke lelu’eu.
Dimanyisha kampanda dia O.N.U. dia mu 1981 divua diamba ne: “Tudi batatshishibue kudi dimueneka dia dibenga kuanyishangana ne kudi dikalaku dia kansungasunga mu malu a ntendelelu anyi ditabuja bidi bitungunuke ne kumueneka patoke mu bimue bitupa bia buloba, Tudi bapangadije bua kuangata mapangadika wonso adi akengedibua bua dijikija lukasa dibenga kuanyishangana dia mushindu’eu mu mishindu yadi yonso ne mu dimueneka diadi ne bua kukanda ne kuluisha kansungasunga kashindamene pa malu a Nzambi anyi ditabuja.”
Mu diumvuangana ne dimanyisha diabu edi, Matunga Masanga mmateke tshidimu tshia 1995 Tshidimu tshia Dilekelelangana. Kadi bua kuamba bulelela, nekuikalaku mushindu wa kubueja ditalala ne dikubibua mu bulongolodi buabulula kudi bitendelelu anyi?
Bitendelelu mu matuku atshilualua
Mulayi kampanda mu mukanda wa mu Bible wa Buakabuluibua udi ufila diandamuna. Udi wakula bua “ndumba munene” kampanda wa mu tshimfuanyi udi musombe bu “mukalenge-mukaji” muikale ne “bukokeshi pa bakalenge ba pa buloba.” Ndumba eu mmusombe mu “bunême bukuate bundu” ne mmushemeshe malanda ne makalenge a pa buloba. Makalenge aa mmaleja bu “nyama wa luonji wa dikala dikunze,” udi ndumba mubande bilenga panyima pende. (Buakabuluibua 17:1-5, 18; 18:7, NW) Mumanyibue bu “Babilone Munene,” mukaji eu wa bukole ne muena masandi mmuinyikibue dîna dia Babilone wa kale, muaba wa ntuadijilu wa bitendelelu bia mpingu. Biakanyine menemene, lelu’eu ndumba eu udi uleja bitendelelu bionso bia mu bulongolodi ebu, bidi bidibuejakaje mu malu adi atangila mbulamatadi.
Muyuki udi utungunuka pa kuamba ne: kunyima, Nzambi neateke lungenyi kampanda mu mitshima ya misumba ya masalayi ya nyama wa luonji bua yenze bualu. Yoyi eyi “neyikine ndumba ne neyimubutule ne kumushiya butaka, ne neyidie mubidi wende ne neyimuoshe butubutu mu kapia.” (Buakabuluibua 17:16, NW)a Nunku Yehowa Nzambi neadianjile nkayende kuela tshiidia pa kusaka matunga a bukole ku kampanye ka diumbusha bitendelelu bia dishima. Ndongoluelu wa malu a Nzambi wa pa buloba bujima, pamue ne ntempelu ne nzubu ya Nzambi yende ya bunême, nebibutudibue bionso nkong. Tshipumbishi tshia bitendelelu ku dibuejibua dia ditalala ne dikubibua katshiakuikalaku kabidi tshikondo atshi. Kadi nansha pinapu, nekuikala ditalala ne dikubibua bilelela pa buloba anyi?
Bu-muntu bukena bupuangane
Kudiku tshijadiki kampanda tshia se: diumbushibua dia bitendelelu nedifikishe bushuwa ku bulongolodi bukena mvita anyi? Tòo. Bulongolodi bua Matunga Masanga nebutungunuke ne kuakama nsombelu musendeki. Ku luseke lumue, bantu mbasue ditalala ne dikubibua. Kadi, ku luseke lukuabu, amu bantu ke badi bateka ditalala ne dikubibua mu njiwu mitambe bunene. Lukinu, didiamba, didiangata ne mushinga, budisunkaya, ne dipanga-kumanya ke ngikadilu ya bantu idi ilela matandu wonso ne mvita.—Yakobo 4:1-4.
Bible wakadianjila kumanyisha ne: mu matuku etu aa bantu nebikale ‘badisui, banangi ba biuma, baditumbishi, badileji, bapendi ba Nzambi, kabai batumikila mei a baledi babo, kabai ne kusakidila, kabai ne tshijila, kabai banangi ba bana babo, bashipi ba bipungidi, bena bunsonge, kabai mua kudikanda, bena luonji, kabai basue malu mimpe, nebikale batungidianganyi, bena lukuluku, buujibue ne diamba.’—2 Timote 3:1-4.
Sekretere jenerale Boutros Boutros-Ghali wakanyisha ne: “bantu pa buloba bujima badi bakenga bua dibipa dia malu a nsangilu wa bantu ne a tshitembu didi, mu nsangilu mivule ya bantu, dikala dinene ditambe.” Ki mbungi bua madikolela a pa buawu menza kudi matunga bua kumvuangana adi mua kujikija ngikadilu mibi ya bu-muntu bukena bupuangane.—Fuanyikija ne Genese 8:21; Yelemiya 17:9.
Yezu Kristo—Mukalenge wa Ditalala
Mbimueneke patoke se: Bulongolodi bua Matunga Masanga kabuena mua kutuala ditalala bua buloba bujima. Benamu ne babukuatshishi badi buonso buabu bantu bakena bapuangane, nansha buobu badifundile bipatshila kayi bineme. Bible udi wamba ne: “muntu mupatula ku buloba kêna ne bukenji bua kuludika njila wende. Muntu udi wenda kêna ne bukokeshi bua kulombola dikasa diende.” (Yelemiya 10:23, NW) Kupita apu, Nzambi udi udimuija ne: “Kanuteki ditekemena dienu kudi banene, peshi kudi muana wa muntu, mupatuila ku buloba, udi kayi mua kupandisha.”—Musambu wa 146:3, NW.
Bible mmudianjile kumanyisha tshikala Yehowa mua kuenza ku butuangaji bua Muanende, “Mukalenge wa Ditalala.” Yeshaya 9:6, 7 udi wamba ne: ‘Bualu bua bakutulelela muana, bakutupa muana mulume; bukokeshi nebuikale pa diapa diende. Nebamuidike dîna ne: Mubakemeshi, Muena meji, Nzambi Mukole, Tatu wa Tshiendelele, Mukalenge wa Ditalala. Kuvudija kua bukokeshi buende ne kua ditalala kakuena kuikala ne nshikidilu.’
Matunga a mu bulongolodi ebu mmapungijibue kudi bidimu 50 bia madikolela a patupu. Mu katupa kîpi emu, neabutule malongolodi a malu a Nzambi mafuanangane ne ndumba. Pashishe Yezu Kristo, “Mukalenge wa bakalenge ne Mfumu wa bamfumu,” ne tshiluilu tshiende tshia bena mvita ba mu diulu nebasunsule makalenge wonso a bantu ne kushipa buonso badi bimansha bumfumu bukena mikalu bua Nzambi. (Buakabuluibua 19:11-21, NW; fuanyikija ne Danyele 2:44.) Ku butuangaji buabu Yehowa Nzambi neavuije bulongolodi bukena mvita.
[Mêyi adi kuinshi]
a Bua dilonga diondoke dia mulayi wa mu Buakabuluibua udi utangila Babilone Munene, tangila nshapita 33 too ne 37 mu mukanda wa Buakabuluibua—Nkomenu wabu munene ukadi pabuipi!, mupatula mu 1995 kudi Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
[Kazubu mu dibeji 7]
MMUENENU WA BENA NKRISTO PA MATUNGA MASANGA
Mu mulayi wa mu Bible, makalenge a bantu mmalejibue misangu mivule kudi nyama ya luonji. (Danyele 7:6, 12, 23; 8:20-22) Ke bua tshinyi, munkatshi mua makumi a bidimu a bungi tshibejibeji tshia Tshibumba tshia Nsentedi ntshifunkune nyama ya luonji ya mu Buakabuluibua nshapita 13 ne 17 bu makalenge a lelu a mu bulongolodi ebu. Ebi bidi bikonga Bulongolodi bua Matunga Masanga, budi bulejibue mu Buakabuluibua nshapita wa 17 bu nyama wa dikala dikunze udi ne mitu muanda-mutekete ne nsengu dikumi.
Kadi, mmuenenu eu mushindamene pa Mifundu kêna wanyisha ngikadilu kayi yonso wa dipanga kanemu bua makalenge anyi baludiki bawu. Bible udi wamba patoke ne: “Anyima wonso akokele bakokeshi badi ku mutu, bualu kakuena bukokeshi budiku pikalabi kabiyi ku dilekelela dia Nzambi; ne makokeshi adiku mmalondangane amue ne makuabu mu mianzu yawu ku dilekelela dia Nzambi. Ke bualu kayi, eu udi utantamena bukokeshi udi utombokela ndongoluelu wa Nzambi; aba badi babunundukila nebapete dilumbuluisha buabu bobo nkayabu.”—Lomo 13:1, 2, NW.
Mu diumvuangana ne bualu ebu, Bantemu ba Yehowa, badi balama ndubidilu mukole mu malu a tshididi, kabena bafuilakana ne mbulamatadi ya bantu. Kabatu bajula ditomboka anyi kudifila mu bienzedi bia buntomboji bia bena ditunga nansha kakese. Bishilangane, mbanyishe se: bidi bikengela mushindu kampanda wa mbulamatadi bua kukuba mikenji ne bulongame mu nsangilu wa bantu.—Lomo 13:1-7; Tito 3:1.
Bantemu ba Yehowa badi bangata Bulongolodi bua Matunga Masanga anu bu mudibu bangata ndongoluelu mikuabu yonso ya mbulamatadi ya pa buloba. Badi banyisha ne: Bulongolodi bua Matunga Masanga budi butungunuka ne kuikalaku ku dilekelela dia Nzambi. Mu diumvuangana ne Bible, Bantemu ba Yehowa badi baleja kanemu kakanyine kudi mbulamatadi yonso ne batungunuka ne kuyitumikila amu pikala butumike bua mushindu’eu kabuyi bulomba bua se: benzele Nzambi mpekatu.—Bienzedi 5:29.