Buôwa—Mulunda peshi muluishi?
“Ndi ngela meji pa mushindu undi musue bua kufua. Tshiena musue bua bangase tshingoma, kadi bingashibua, ndi musue bua bangase ku mutu anu pinapa, bua meme kufua diakamue.”
MUFUNDI kampanda wa malu mu tshikandakanda tshia Los Angeles Times wakabiumvua kudi muana kansanga wa bakaji wa bidimu 14. Uvua wela balongi nkonko pa dishipangana dia matuku adi panshi aa—bansonga bikale bashipa bakulumpe ne bansonga nabu. Tshiena-bualu tshia luapolo tshivua: “Miaba ya buôwa.”
Kuena mua kupanga kumanya se: bavule mbasombele mu miaba ya buôwa. Buôwa bua tshinyi? Mbikole bua kutela buôwa kampanda busunguluke. Tangila biwikala mua kupeta mu kazubu kadi kuinshi eku malu adi balunda bebe anyi bantu bavule mu muaba uudi musombele batshina. Kazubu aka nkangata mu tshikandakanda tshia Newsweek tshia dia 22 Kasuabanga 1993, ne kadi kaleja bipeta bia dikebulula dienza pa “bana 758 badi ne bidimu pankatshi pa 10 ne 17, pamue ne baledi babu.”
Bikala bansonga aba bedibue nkonko matuku adi panshi aa, bavua mua kuikala bafile tubingila tua pa mutu bua buôwa, bu mudi bikumina. Kunyima kua tshikumina tshia kabutu mu Los Angeles mu Tshiongo 1994, tshikandakanda tshia Time tshiakalonda ne: “Munkatshi mua bimanyinu bia disama dia kunyima kua tshipapu tshia buôwa mudi bivulukilu bikena bukandi, bilota bikuate buôwa, dinekesha dia budimuke ne tshiji bua dipanga bukokeshi pa nsombelu wa muntu.” Ngenda-mushinga kampanda wakangata dipangadika dia kumbuka ku muaba eu wakamba ne: “Dinyanguka dia bintu kadiena ne mushinga. Ntshipapu tshia buôwa. Udi uya kulala mu tshisasa tshia nzubu tshia muinshi ne bisabata ku makasa. Kuena ulala to. Tshiudi wenza nkusomba patupu muaba au windila tshikumina butuku buonso. Kabiena bisankisha nansha kakese.”
“Mulongolongo wa bipupu udi ulubakaja bena Japon” ke tshiena-bualu tshivuabu bapa luapolo kampanda lua dia 11 Tshisanga 1995, lufumine ku Tokyo. Luakamba ne: “Dibundangana dienza ne lubungibungi lua lufu . . . divua mu mushindu wa pa buawu mututu mukole bua tshieledi tshia lungenyi tshia bena Japon bualu diakalua bu bumue bua ku mulongolongo wa malu avua mu tshi-bungi makebeshe dipanga dinene dipiadipia dia dishindika pa bidi bitangila matuku atshilualua. . . . Bantu kabatshiena kabidi badiumvua bakubibue mu misesu ivua kale miende lumu bua dikubibua diayi butuku anyi munda-munya.” Ne ki ng’anu bakulumpe badi batshina to. “Profesere Ishikawa [wa mu Université wa Seijo] wakamba ne: kanyinganyinga . . . kavua nangananga kakole munkatshi mua bansonga, badi pa tshibidilu kabayi ne dimanya dijalame pa tshidi matuku atshilualua mabalamine.”
Bijadiki bidi bileja se: “mushindu kampanda wa tshipapu tshia buôwa tshinekesha udi mua kushintulula ndongoluelu wa buongo, pa kuenza bua se: bantu bakuatshike disama bua bungi bua adrenaline muenza kudi mubidi wabu nkayabu bua kuandamuna ku imue nsombelu nansha makumi a bidimu kunyima.” Bena sianse badi benda bateta bua kujingulula mudi buongo buandamuna ku nsombelu kampanda wa buôwa—mutudi tutshinka bualu bumue ku bumue ne tuandamuna ne buôwa. Profesere Joseph Ledoux wakafunda ne: “Pa kusokolola tujila tua mu buongo tutu ku butuangaji buatu nsombelu kampanda ufikisha tshifukibua kansanga ku diumvua buôwa, tudi batekemene se: tudi mua kumvuija mu ka-bujima ntumikilu ya mushindu wa tshivulukilu eu.”
Kadi, bavule ba kutudi kabena batamba kujinga kumanya bia bungi pa bidi bitangila nshindamenu wa ndongoluelu wa buongo anyi wa mutu bua buôwa. Tudi ne butshintshikidi buonso mua kutamba kuikala ne dijinga dia kumanya bia bungi pa mandamuna ku nkonko bu mudi: Bua tshinyi tutu tumvua buôwa? Mmunyi mutudi ne bua kuandamuna? Buôwa kayi buonso mbuimpe anyi?
Newanyishe pamu’apa ne: imue misangu buôwa budi mua kukuambuluisha. Tshilejilu, fuanyikija ne: kudi mîdima paudi usemena pabuipi ne nzubu webe. Tshiibi tshidi kampengampenga, nansha muuvua mutshishiye tshikanga. Mu didishi udi umona bu mindidimbi idi inyungakana. Ne lukasa luonso udi unyenga mpala, pa kujingulula ne: kudi kupitakana tshintu kampanda tshibiatshibi. Pamu’apa muivi kampanda anyi muena mukodi kansanga udi utumika ne kele udi munda.
Buôwa buebe bua mu tshingenyingenyi bua ku dimonamona malu a nsombelu ya mushindu’eu budi mua kukuepula ku dienda ne milowo yonso mutangile ku nsombelu kampanda wa njiwu. Buôwa budi mua kukuambuluisha bua kudimuka anyi kukeba diambuluisha kumpala kua njiwu kampanda idi mua kulua. Kudi bilejilu bivule bia mushindu’eu: tshimanyinu tshidi tshikudimuija ku nzembu mikole; dimanyisha dia tudiomba dia mvunde kampanda udi wenda upupa ne lukasa pa kupueka ku muaba uudi musombele; mutoyi mukole kumbukila ku mashinyi ebe paudi wendesha mu njila mupate.
Mu imue nsombelu nyanji ya buôwa idi mua kuikala mulunda. Idi mua kutuambuluisha bua kudikuba tuetu bine anyi kuenza malu ne meji. Kadi, udi mumanye bimpe se: buôwa bukole anyi bua munanunanu bushuwa ki mmulunda. Budi muluishi. Budi mua kufikisha ku dipidijibua dia mueyelu, diombakana dia mutshima, difua tshipuka, dizakala, diluka, ne nyanji ya didiumvua mulamuna ku bintu bidi bikunyungulule.
Udi mua kukemeshibua pa kumanya se: Bible wakaleja ne: tshikondo tshietu etshi netshikale tshisunguluja kudi malu makuate buôwa pa buloba ne kudi buôwa bukole. Bua tshinyi bidi nunku, ne bidi ne bua kuikala ne buenzeji kayi pa nsombelu ne ngelelu wa meji bietu? Kupita apu, bua tshinyi tudi mua kuamba ne: bilondeshile mmuenenu wa Bible, kudi buôwa bua dituku dionso budi mu mushindu wa pa buawu ne dikuatshisha ne budi buimpe? Tuanjibi kutangila.
[Kazubu mu dibeji 3]
Bebeja tshidi tshitamba kubatatshisha buobu ne mêku abu, bakulumpe ne bana badi bamba ne: badi ne buôwa bua:
BANA BALEDI
56% Dienzela muena mu dîku bubi ne tshikisu 73%
53% Mukulumpe udi ujimija mudimu 60%
43% Kupanga mua kusumba biakudia 47%
51% Kupanga mua kudiondapisha kudi doktere 61%
47% Kupanga mua kufutshila nzubu 50%
38% Muena mu dîku udi unua bintu bia lulengu 57%
38% Dîku diabu dikena disua kusombela pamue 33%
Mpokolo: Newsweek, 22 Kasuabanga 1993