TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE tshia Watchtower
TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE
tshia Watchtower
Tshiluba
  • BIBLE
  • MIKANDA
  • BISANGILU
  • w95 15/10 dib. 5-8
  • Buôwa—Mbutangalake kuonso mpindieu kadi ki mbua kashidi to!

Kakuena filme nansha umue mu tshitupa etshi to.

Tshilema ntshienzeke mu diambula dia filme.

  • Buôwa—Mbutangalake kuonso mpindieu kadi ki mbua kashidi to!
  • Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1995
  • Tumitu tua bualu
  • Bintu bia muomumue
  • Buôwa bua mvita budi ne tubingila
  • Dinyanguka dikole dia buloba ne bintu biabu bidi ne muoyo
  • Nsombelu neakane peshi neabipe?
  • “Utuambile: malu aa neenzeke dîba kayi?”
    Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1994
  • “Ntshinyi tshikala tshimanyinu tshia dikalaku diebe?”
    Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1994
  • Longesha mutshima webe bua kutshina Yehowa
    Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—2001
Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1995
w95 15/10 dib. 5-8

Buôwa​—Mbutangalake kuonso mpindieu kadi ki mbua kashidi to!

BALONGI ba Dîyi dia Nzambi kabena bakemeshibue bu mudi buôwa butangalake. Anu bu mudi Bantemu ba Yehowa bamanyishe patoke mu mushindu mualabale mu mudimu wabu, kudi bujadiki buvule bua se: tudi mu tshikondo tshitua tshimanyinu mu miyuki ya bantu. Udi mumanye se: ntshituibue tshimanyinu kudi ditangalaka dia buôwa. Kadi kukadi tshikondo tshile katshia Yezu watua tshikondo tshietu etshi tshimanyinu, anyi watshifunkuna. Uvua wandamuna ku nkonko ya bapostolo pa bidi bitangila dikalaku diende ne nkomenu wa ndongoluelu eu wa malu, anyi ‘nshikidilu wa bulongolodi ebu.’​—Matayo 24:3, NW.

Tangila tshitupa tshia malu akadianjila kumanyisha Yezu:

‘Tshisamba tshikuabo netshiluangane ne tshinga, bukalenge bukuabo nebuluangane ne bunga, buloba nebutambe kutaka, biole ne bipupu nebikale ku nseke ne ku nseke, malu a buôwa ne bimanyinu binene nebikale mulu.’​—Luka 21:10, 11.

Ukavuaku mumane kumona diumvuija edi pa bidi bitangila “malu a buôwa” anyi? Kunyima mu diandamuna dimue dimue adi, Yezu wakaleja bualu bukuabu bua mushinga pa bidi bitangila buôwa budi mua kuikala ne buenzeji bua buludiludi ne bua kashidi kuudi ne kudi banangibue bebe. Kadi kumpala kua kuteya ntema ku bualu abu, tuanjibi kukonkonona tshimue tshijadiki tshia pa mutu bua se: tudi mu tshikondo tshia matuku a ku nshikidilu.​—2 Timote 3:1.

Buôwa bua mvita budi ne tubingila

Mvita pankatshi pa basalayi mmishiye miaba mivule ya pa buloba mibutula. Tshilejilu, tshikandakanda tshia Geo tshiakabikila biina bia kasolonyi biakashiyabu bikuate kapia ku ndekelu kua mvita ya matuku adi panshi aa mu Moyen-Orient bu “kabutu katambe bunene mu kapepe kadi katshia ne katshia kakayi kanji kuenjibua kudi bianza bia bantu.” Mvita mmishipe ne mmivuije miliyo ya bantu bena bilema. Kusakidila ku miliyo ya basalayi ne bena ditunga bakafua mu Mvita ya Kumpala ya buloba bujima, bantu miliyo 55 bakashipibua mu Mvita Mibidi ya buloba bujima. Vuluka se: bu tshitupa tshia tshimanyinu tshia se: nshikidilu wa bulongolodi ebu ukavua pabuipi, Yezu wakamba ne: ‘tshisamba tshikuabo [tshivua ne bua kuluangana] ne tshinga, ne bukalenge bukuabo ne bunga.’

Kabidi katuena ne bua kupua muoyo madikolela a muntu bua kushidisha bantu bakuabu​—dibutudibua dia bisa bijima anyi bisamba. Lufu lua miliyo ya bena Arménie, bena Cambodge, bena Yuda, bena Rwanda, bena Ukraine, ne bakuabu ndulue kudisakidila ku dipia dia tshibawu tshia dipongolola mashi dikuate buôwa dia bukua-bantu mu siekele eu wa 20. Dishipangana edi nditungunuke mu matunga mudi nkinu ya bisa mikankamijibue kudi bena malu a Nzambi banekeshi. Eyowa, mvita itshidi anu ibolesha buloba ne mashi a bantu.

Mvita ya buena-lelu idi ijiwula ne ishipa bantu nansha kunyima kua diluangana dimane kujika. Tshilejilu, anjibi kuangata tshilejilu tshia dijiikibua dikena busungudi dia mine (bia lufu bitayiki) muinshi mua buloba. Bilondeshile luapolo kampanda luenza kudi bulongolodi bua makebulula pa Manême a Muntu, “mine mitue ku miliyo 100 pa buloba bujima idi iteka bena ditunga mu njiwu.” Mine ya mushindu’eu mmitungunuke ne kuikala njiwu bua balume, bakaji, ne bana bakena bualu tshikondo tshile kunyima kua dijika dia mvita muvuabu bakuate nayi mudimu. Badi bamba ne: ngondo wonso binunu bia bantu badi bavuijibua bena bulema anyi bashipibua kudi mine mijiika muinshi mua buloba mu matunga mapite pa 60. Bua tshinyi njiwu eyi bua muoyo ne mubidi ki mmiumbushibue mu mushindu mulongolola? Tshikandakanda tshia The New York Times tshiakaleja ne: “Mine mikuabu ya pa mutu idi yenda ijiikibua dituku dionso pamutu pa kubutudibuayi mu midimu ya dijudibua dia mine, ke bua tshinyi bungi bua badi bafua budi anu buenda buvula.”

Tshikandakanda atshi tshia mu 1993 tshiakamanyisha ne: disumbisha dia mine eyi ndilue bungenda-mushinga budi “bupatula miliyo ya dolare mitue ku 200 tshidimu tshionso.” Mbuenza kudi “kumpanyi mitue ku 100 ne ajanse ya mbulamatadi mu matunga 48” idi “miditue mu disumbisha ku matunga menyi mishindu kabukabu 340” ya mine. Kakuyi luse, imue mine mmienza bua kumuenekayi bu bintu bia dinaya bua kulobesha bana! Anjibi kufuanyikija, kulumbila ku budisuile bana bakena bualu bua kubavuija bena bulema ne kubabutula! Tshikandakanda kampanda tshiakáfunda tshiena-bualu etshi: “Bia lufu bisokoka miliyo 100” tshiakamba ne: mine “mmishipe ne mmivuije bantu bavule bena bulema kupita mvita ya nikleere ne eyi mienza ku diambuluisha dia mbungibungi ya lufu, ne lulengu lua bifukibua bidi ne muoyo.”

Kadi bintu bia dishipangana nabi bidi bisumbishibua mu bisalu pa buloba kabien’anu mine ya dijiika to. Bangenda-mushinga ba bia lufu bena lukuka badi bapeta miliyo mivulavulayi mu bungenda buabu pa buloba bujima. Tshikandakanda tshia The Defense Monitor, tshipatula kudi Center for Defense Information, tshidi tshilonda ne: “Mu kupita kua makumi mashale a bidimu [ditunga kampanda dinême] diakasumbisha ku matunga menyi bia lufu bia mushinga wa miliyare 135 ya dolare.” Ditunga edi dia bukole “diakafila dianyisha bua disumbisha dia bia lufu, dienjibua dia bintu bia basalayi, ne dibidijibua bia mushinga mukuate buôwa wa miliyare 63 ya dolare kudi matunga 142.” Nunku mamiinu adi enda akunyibua bua mvita ne dikenga dia bantu bua matuku atshilualua. Bilondeshile The Defense Monitor, mu “1990 nkayamu, mvita yakibidija bantu miliyo 5 bua kutumika ne bia lufu, kutudisha miliyare mipite pa 50 ya dolare, ne kushipa tshia binayi tshia muliyo wa bantu, nangananga bena ditunga.” Kakuyi mpata udi mua kuvuluka mvita mivule idi mibudike katshia tshidimu atshi, yakakebesha buôwa ne lufu bua miliyo mivule ya bantu ya pa mutu!

Dinyanguka dikole dia buloba ne bintu biabu bidi ne muoyo

Profesere Barry Commoner udi udimuija ne: “Ndi ngela meji ne: dinyanguka dilunguluke dia mâyi ne kapepe ka buloba, bikaladi kadiyi dikanda, nedivuije ndekelu wa bionso buloba muaba ukena muakanyine bua muoyo wa muntu.” Udi utungunuka pa kuamba ne: lutatu ki ndipanga kumanya kadi ndukuka lua ku bukole. Udiku wela meji ne: Nzambi wetu muakane ne wa dinanga nealekelele nsombelu eu kashidi, pa kutuanyika ku buôwa budi buenda budiunda bua dinyanguka dia kapepe anyi? Dinyanguka dia buloba didi dilomba disombodibua kudi babunyangi ne pashishe diakajiludibua dia kudi Nzambi dia dibulunge-buloba edi. Atshi ntshitupa tshia tshivua Yezu muambe mu diandamuna diende kudi bapostolo pa bidi bitangila ‘nshikidilu wa bulongolodi ebu.’

Kumpala kua tuetu kukonkonona mushindu wakumbaja Nzambi disombola adi, tuanjibi kukonkonona mu buondoke malu a bantu. Nansha liste mukese wa dinyanga dienza kudi bantu udi ubungamija: mvula wa acide ne dikosa dia mitshi dienza ne lukuka didi dibutula mêtu majima; bimanshilu bia bukoya bua bintu bia nikleere bikena bikuba; bintu bia lulengu, ne bukoya bukena bujika lulengu; dibutula dia mupimbu mukubianganyi wa ozone; ne ditumika dikena dikontolola ne manga a dibutula bisosa ne tuîshi.

Bipatshila bia bungenda-mushinga bidi bivuija buloba ne bukoya [anu] bua kutapa makasa. Tone ya bukoya bua bintu idi dituku dionso imanshibua mu misulu, mbuu, lupepele, ne buloba. Bena sianse badi bavuija diulu ne bukoya ne bishadile bia biamu bia mu tshibuashibuashi bishiya binyunguluka, bualu kabena badisukula, mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi. Ne lukasa luonso buloba budi buenda bunyunguludibua kudi mushiki wa bukoya bua mu tshibuashibuashi. Bu kabiyi bua ntumikilu wa bintu bifuka muenza kudi Nzambi wa se: buloba bupete mushindu wa kudivuija bupiabupia, tshisombelu tshietu etshi buloba katshivua mua kukuba muoyo, ne muntu uvua pamu’apa mua kuikala mumane kufua tshipuidiji mu bukoya buende nkayende.

Muntu udi mene udinyanga yeye nkayende. Anjibi kuangata tshilejilu, ditumika bibi ne mfuanka ne bintu bikuabu bia lulengu. Mu Etats-Unis, ditumika bibi ne bintu dia mushindu’eu ndibikidibue bu “tshikebeshi tshia nzanzanza tshia masama mu ditunga.” Didi ditudisha ditunga adi miliyare 238 ya dolare tshidimu tshionso, miliyare 34 ya kudiyi idi itudibua bua “diondapibua dia masama madikebela [mbuena kuamba ne: adi mua kuepukibua].” Udi wela meji kayi pa bungi bua mfranga ne mioyo bidi mfuanka mujimijije muaba uudi musombele?

Nsombelu ya dilengulula bubi ne dipambuka, idi bavule bafiatutukila bu manême abu, mmipatule dinowa dikuate buôwa dia masama a lufu a mu tshindumba, adi afikisha bavule ku lukita kumpala kua dîba. Mbilejibue se: bikoso bia malu a bafue mu bikandakanda binene bia bimenga bidi bileja divula dia bungi bua badi bafua ne bidimu 30 anyi 40 ne bia mu njila. Mbua tshinyi? Pa tshibidilu mbualu bakatshimunyibua ndekelu wa bionso kudi bipeta bia kabutu bia bibidilu biabu. Divula dikuate buôwa dia mushindu’eu dia masama makuabu a mu tshindumba didi kabidi mu diumvuangana ne mulayi wa Yezu, bualu wakamba ne: nekuikale “bipupu ku muaba umue kunyima kua mukuabu.”

Pabi, dinyanguka ditambe bubi, ng’edi dia tshieledi tshia lungenyi ne tshikadilu, anyi mmuenenu bia muntu. Biwakonkonona mishindu yonso ya dinyanguka itudi batele too ne ku mpindieu, ki mbilelela se: mivule ya kudiyi ntshipeta tshia bieledi bia lungenyi binyanguke anyi? Anjibi kutangila ndululu idi bieledi binyanguke bia lungenyi bikebesha bu mudi dishipangana, masandi a ku bukole, buivi, ne mishindu mikuabu ya tshikisu idi bantu benzelangana umue ne mukuabu. Kabidi, bavule badi banyisha ne: miliyo ya mafu matuula tshidimu tshionso ntshimanyinu tshia dinyanguka dia tshieledi tshia lungenyi ne tshikadilu.

Tudi tumona bivule mu mmuenenu wa bansonga. Dipanga kanemu bua bumfumu bua baledi ne bua muntu nabu didi ne tshitupa kampanda mu dinyanguka dia dîku ne dipetula mikenji ne bulongame. Dipanga dia ditshina diakane dia bumfumu ndisuikakaja buludiludi ku dipanga kuleja ngikadilu ya mu nyuma kudi bansonga. Nunku, aba badi balongesha didimenena dia bintu, divila dikalaku dia Nzambi, ne malongesha makuabu manyangi a ditabuja mbapie tshibawu tshinene. Bakuabu badi bapie tshibawu mbalongeshi bavule ba malu a Nzambi badi, mu madikolela abu bua kuanyishibua bu bena-lelu ne bu “batumikidi ba bilele bianyisha,” bela Dîyi dia Nzambi nyima. Buobu ne bakuabu badi bapiluke mu meji a mu bulongolodi ebu badi balongesha nkindi ya bantu mibengangane.

Bipeta bidi bimueneka patoke. Bantu mbasaka, ki nkudi dinanga dia Nzambi ne bantu nabu, kadi kudi lukuka ne lukinu. Bu dimuma dibi kudi ditangalaka dia malu akena a tshitembu, tshikisu, ne dipanga dia ditekemena. Bia dibungama, ebi bidi bishiya bantu bena bululame mu buôwa, pa kusangisha ne buôwa bua se: muntu udi mua kudibutula nkayende ne kubutula dibulunge-buloba.

Nsombelu neakane peshi neabipe?

Ntshinyi tshidi matuku makese atshilualua matulamine pa bidi bitangila buôwa? Buôwa nebuikale butungunuke ne kuvula, peshi nebutshimunyibue? Tuanjibi kutangila tshiakabidi tshivua Yezu muambile bapostolo bende.

Wakafunkuna tshintu kampanda tshienzeka mu matuku makese atshilualua​—dikenga dinene. Tangila mêyi ende: “Kunyima kua dikenga dia matuku awu, diba nedibuitshidile, ngondo kakukenka kabidi, mitoto neituke kulu, imate panshi, makole a mulu neanyukuke. Tshimanyinu tshia Muana wa muntu netshimueneke mu diulu. Bisamba bionso bia pa buloba nebiditute bianza pa tshiadi, nebimone Muana wa muntu ufuma mu mavuba a kulu, muikale ne bukole ne lumu lua bungi.”​—Matewuse 24:29, 30, MMM.

Nunku tudi mua kutekemena se: dikenga dinene nedituadije mu katupa kîpi emu. Milayi mikuabu ya mu Bible idi ileja se: tshitupa tshiadi tshia kumpala netshikale disombuela nsombo pa bitendelelu bia dishima pa buloba bujima. Pashishe nekulue malu makuate buôwa matela kuulu eku, adi akonga bimanyinu bia mu diulu bia mushindu kampanda. Nebikale ne buenzeji kayi pa miliyo ya bantu?

Ee, anjibi kutangila muyuki mufuanangane nawu wa diandamuna dia Yezu, mutudi tupeta mumvuija a bu-profete a pa mutu:

“Bishima nebienzeke mu diba, mu ngondo ne mu mitoto. Pa buloba, bisamba nebikengakane, bipampakane bua tshiona tshia mayi a mbu ne mavuala. Bantu nebuminyine ne buowa, pelabo meji a bidi mua kuenzeka pa buloba bujima, bualu makole a mulu neanyukuke.”​—Lukase 21:25, 26, MMM.

Abi bidi kumpala kuetu. Kadi ki mbantu buonso bikala ne buôwa buminyijanganyi bua mushindu’eu. Bishilangane, Yezu wakamba ne: “Patuadija bionso abio kuenzeka, nubanduluke, nujule mitu, bualu lupandu luenu lukadi pabuipi.”​—Lukase 21:28, MMM.

Wakambila balondi bende balelela mêyi makankamiji aa. Pamutu pa kuminyina anyi kuzembekibua ne buôwa, nebikale ne kabingila bua kujula mitu yabu kakuyi buôwa, nansha muikalabu bamanye se: nkomenu wa dikenga dinene ukadi pabuipi. Bua tshinyi kubenga kumvua buôwa?

Bualu Bible udi wamba ne: nekuikale bapanduki ku “dikenga dinene” edi dijima. (Buakabuluibua 7:14) Muyuki ùdì ulaya muand’eu udi wamba ne: bituikala munkatshi mua bapanduki aba, netuikale mua kulabula mabenesha akena kutua mushinga a ku tshianza tshia Nzambi. Udi ukomesha ne dijadika dia se: Yezu “neabadiishe ne neabalombole ku mpokolo ya mâyi a muoyo. Ne Nzambi neakupule tshinsonji tshionso ku mêsu abo.”​—Buakabuluibua 7:16, 17, NW.

Aba​—ne tuetu petu tudi mua kubadibuamu—​balabula mabenesha a mushindu’eu kabakuikala ne buôwa budi butatshisha bantu lelu’eu. Kadi, ebi kabiena biumvuija ne: kabakuikala kabidi ne buôwa nansha bukese, bualu Bible udi uleja ne: kudi buôwa buimpe ne buakane. Tshiena-bualu tshidi tshilonda netshikonkonone tshidi buôwa ebu ne mushindu udibu ne bua kuikala ne buenzeji kutudi.

[Tshimfuanyi mu dibeji 8]

Batendeledi ba Yehowa badi ne disanka dionso bindila bulongolodi bupiabupia budi buenda busemena

[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 7]

Dinyanguka dia mâyi ne kapepe: Photo: Godo-Foto; rocket: U.S. Army photo; mêtu makuate kapia: Richard Bierregaard, Smithsonian Institution

    Mikanda ya mu Tshiluba (1982-2024)
    Patuka
    Buela
    • Tshiluba
    • Tumina bakuabu
    • Biudi musue
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malu a kulonda
    • Mikenji ya mua kulama malu masokoka
    • Biudi witaba bua kuenzekabi mu tshiamu
    • JW.ORG
    • Buela
    Tumina bakuabu