Théophile wa ku Antiokia uvua nganyi?

“WEWE udi umbikila meme ne: muena nkristo, bienza amu bu dîna dinyika muntu mufundila dinyoka, meme ku luanyi luseke, ndi ntonda ne: ndi muena nkristo, ne ndi ngitaba dîna edi bua kulua munangibue wa Nzambi, pa kutekemena bua kuikala wa dikuatshisha kudi Nzambi.”

Ke mushindu wakatuadija Théophile mukanda wende wa bitupa bisatu udi ne mutu wa bualu wa Theophilus to Autolycus. Udi mbangilu wa didilumbuluila diende ku butontolodi bua mu siekele muibidi. Théophile wakadileja yeye muine ne dikima dionso bu mulondi wa Kristo. Udi umueneka bu mupangadije bua kulombola malu ende bua kulua “munangibue wa Nzambi,” mu diumvuangana ne diumvuija dia dîna diende mu tshiena-Greke. Kadi Théophile uvua nganyi? Uvua wa mu tshikondo kayi? Ne ntshinyi tshiakenzaye?

Malu a nsombelu wende

Bikese mbimanyike pa malu a nsombelu wa Théophile. Uvua mukoleshibue kudi baledi bakena bena nkristo. Pashishe Théophile wakalua kukudimuna mutshima ku Buena-nkristo kadi bivua amu kunyima kua dilonga dia Mifundu ne ntema. Wakavua muepiskopo wa tshisumbu ku Antiokia wa bena Syrie, udi mumanyike lelu’eu bu Antakya, mu Turquie.

Mu diumvuangana ne dîyi-dituma dia Yezu, bena nkristo ba mu siekele wa kumpala bakayisha munkatshi mua bantu ba tshianana bena Antiokia. Luka wakafunda muyuki wa dilubuluka diabu, pa kuamba ne: ‘Tshianza tshia Nzambi tshivua nabu; bantu ba bungi bakitabuja, bakakudimuna mitshima yabu kudi Mukalenge.’ (Bienzedi 11:20, 21) Bu muvuabu baludikibue kudi Nzambi, balondi ba Yezu Kristo bakalua kumanyibua bu bena nkristo. Bakatumika ne mbikidilu eu bua musangu wa kumpala ku Antiokia wa bena Syrie. (Bienzedi 11:26) Mu siekele wa kumpala B.B., mupostolo Paulo wakenza luendu ku Antiokia wa bena Syrie, ne ke kuakaluaye kusombela. Barnabase ne Paulo, bashindikija kudi Yone Mâko, bakenza luendu luabu lua kumpala lua bu-misionere mu mazuwa kumbukila ku Antiokia.

Bena nkristo ba kumpala ba ku Antiokia bavua ne bua kuikala bakankamijibue bikole kudi makumbula a bapostolo mu tshimenga tshiabu. Diandamuna diabu dia musangelu ku bulelela bua Dîyi dia Nzambi divua kabiyi mpata disuikakaja ndambu ku makumbula makoleshi a ditabuja a baleji-mpala ba mu siekele wa kumpala ba kasumbu kaludiki. (Bienzedi 11:22, 23) Mmunyipu muvuabi ne bua kuikala bibakankamija pa kumona basombi bungi nunku ba mu Antiokia batshipa mioyo yabu kudi Yehowa Nzambi! Kadi, bivua kunyima kua bidimu bipite pa 100 kuakasombela Théophile ku Antiokia.

Mushikuluji wa malu a kale Eusèbe wakamba ne: Théophile uvua muepiskopo muisambombo wa Antiokia, biangatshile ku tshikondo tshia bapostolo ba Kristo. Théophile wakafunda bungi buvulavulayi bua mayukidilangana a mukana ne mpata miela pa butontolodi. Mmubadibue munkatshi mua babingishi ba ditabuja bena nkristo batue ku dikumi ne babidi ba mu matuku ende.

Ditapa dîsu ku mikanda ifundileye

Pa kuandamuna ku diyuki dia kumpala, Théophile udi ufundila mumpangano Autolycus ne mêyi a mbangilu aa: “Ludimi lupepele ne ngakuilu mulengeja bidi bikuatshisha milowo ne disamuna divule bu mudi butupu buenza milowo, bua bantu ba tshianana badi banyanguke mu tshieledi tshia lungenyi.” Théophile udi umvuija, pa kuamba ne: “Munangi wa bulelela kêna utuma ntema ku miyuki milengeja, kadi udi ukonkonona tshidi ne mushinga mu muyuki eu . . . Udi mumbunde ne miaku ya patupu, pa kuditambisha bua nzambi yebe ya mitshi ne mabue, mifula ne mifumba, misonga ne mibanga, idi kayiyi imona anyi yumvua mene, bualu idi mpingu, ne midimu ya ku bianza bia bantu.”​—Fuanyikija ne Musambu wa 115:4-8.

Théophile udi wela patoke didingidija dia ntendelelu wa mpingu. Mu mfundilu wende wa pa tshibidilu, mmuenze madikolela pa kufunda mu mushindu mubotakane, nansha mudiwu muambulula, bua kumvuija ngikadilu wa bushuwa wa Nzambi mulelela. Udi usapula ne: “Tshimuenekelu tshia Nzambi ntshitambe bunene bua ‘kulejibuatshi’ ne ‘kumvuijibuatshi’ ne miaku, ne katshiena mua kumuenebua ku mêsu a bantu. Bualu mu butumbi Kêna mua kumvuika, mu bunene kayi wa kufuanyikija, mu butumbuke kayi mua kufuikakajibua, mu bukole kayi kuelekejibua, mu meji kayi ne wa kufuilakanaye nende, mu buimpe kayi wa kuidikija, mu bulenga kayi wa kumvuija.”

Pa kusakidila ku diumvuija edi dia Nzambi, Théophile udi utungunuka ne: “Kadi udi Mukalenge, bualu Udi ukokesha ku mutu kua bukua-mabulunge; Tatu, bualu udi kumpala kua bintu bionso; Mufumbi ne Muenji, bualu udi mufuki ne muenji wa bukua-mabulunge; Mutambe-Butumbuke, bualu bua dikala Diende ku mutu kua bionso; ne Wa-Bukole-Buonso, bualu Udi Yeye nkayende ukokesha ne ukongoloja bionso.”

Pashishe, pa kukoka ntema ku midimu mikumbaja misunguluke ya Nzambi, Théophile udi utungunuka mu mushindu wende musunguluke wa difunda diende diondoke ne didi mu mushindu kampanda diambulula, wamba ne: “Bualu muulu adi mudimu Wende, buloba budi bufuki Buende, mbuu udi mudimu wa ku bianza Biende; muntu udi difumba Diende ne tshimfuanyi Tshiende; dîba, ngondo, ne mitoto mbifukibua Biende, bienza bua bimanyinu, ne mivu, ne matuku, ne bidimu, bua se: bikale mua kusadila muntu ne bikale bipika bia muntu; ne bintu bionso bidi Nzambi muenze ku bintu bivua kabiyiku kumpala bua kubivuija bidi bikalaku, bua se: ku diambuluisha dia midimu Yende bunene Buende buikale mua kumanyibua ne kumvuibua.”

Tshilejilu tshikuabu tshia diluisha dia Théophile dia nzambi ya dishima ya mu matuku ende tshidi tshimueneka mu mêyi adi alonda aa mafundila Autolycus: “Mêna a aba baudi wewe wamba ne: udi utendelela, mmêna a bantu bafue. . . . Ne bavua bantu ba mushindu kayi? Saturne kenaku usokolodibua muikale mudì wa bantu, unyanga ne udia bana bende yeye muine anyi? Ne biwabikila muanende ne: Jupiter, . . . mushindu wakamushibuaye dibele kudi mbuji . . . Ne bienzedi biende bikuabu,​—tshibindi tshiende, ne màkùpì, ne tshiendenda.”

Pa kufila bijadikilu bia pa mutu, Théophile udi ushindamija mmuenenu wende mu diluisha ntendelelu wa mpingu wa bampangano. Udi ufunda ne: “Ndi ne bua kutela tshiakabidi musumba wa nyama mitendelela kudi bena Ejipitu, yonso idi idikoka panshi, ne ngombe, ne nyama ya muitu, ne nyunyu, ne mishipa ya mu misulu . . . Bena Greke ne matunga makuabu, badi batendelela mabue ne mitshi, ne mikuabu mishindu ya bintu.” “Kadi Nzambi, Nzambi wa muoyo ne mulelela, ke undi ntendelela,” ke mudi Théophile wamba.​—Fuanyikija ne 2 Samuele 22:47; Bienzedi 14:15; Lomo 1:22, 23.

Bujadiki bua mushinga mukole

Mibelu ne minangu mu mukanda wa bitupa bisatu wa Théophile ùdì utuisha Autolycus idi ne malu a bungi. Mifundu mikuabu ya Théophile ivua mifundila Hermogenes ne Marcion. Wakafunda kabidi mikanda ya dilongesha ne dikankamija, pa kusakidila mumvuija pa Evanjeliyo. Kadi, amu mikanda isatu mifundila Autolycus, maniskri umue tshianana, ke idi milamibue.

Mukanda wa kumpala ndibingisha kampanda difundila Autolycus bua kusungila ntendelelu wa Buena-nkristo. Mukanda muibidi mufundila Autolycus udi wela mpata pa ntendelelu, dielangana meji bia bampangano, bena nkindi, ne bampangano bimbi ba tusala batambe kumanyibua. Mikanda mifunda ya bampangano mmifuanyikija ne Mifundu mu mukanda muisatu wa Théophile.

Ku ntuadijilu wa mukanda muisatu wa Théophile, mbimueneke se: Autolycus utshivua amu ne mmuenenu wa se: Dîyi dia bulelela divua anu muanu wa patupu. Théophile udi utobolola Autolycus, pa kuamba ne: “Udi mutungunuke ne kuanyisha bapale ne disanka dionso. Tshianana kuvua mua kuikala musakibue kudi bantu bakena meji bua kushila mêyi a patupu muaba, ne kuitabuja lumu ludi lutangalake.”

“Lumu luvua lutangalake” alu luvua lumu kayi? Théophile udi usokolola mpokolo. Bashiminyinyanganyi “bena mishiku ikena inemeka Nzambi badi batubanda, [tuetu] badi batendeledi ba Nzambi, ne badi babikidibue bena nkristo, pa kuamba ne: bakaji betu bonso tudi tubangata mu tshinsanga ne tusomba nabu mu tshiendenda; ne se: tudi tuenza too ne tshibindi ne bana betu ba bakaji bine, ne, tshintu tshikena tshitambe kuikala ne kanemu ne tshibiipe ku bionso, ne: tutu tudia munyinyi wa bantu.” Théophile wakenza madikolela bua kuluisha mmuenenu mubiamubi eu wa bampangano ukena mujalame wa bavua badiamba muvuabu bena nkristo ba mu siekele muibidi. Wakatumika ne butoke bua bulelela budi mu Dîyi dia Nzambi difundisha ku spiritu.​—Matayo 5:11, 12.

Dijadika dia dibidilangana dia Théophile ne Dîyi dia Nzambi nditumika diende misangu mivule ne diangata mvese ya tshiena-Ebelu ne ya tshiena-Greke ya mu Bible. Uvua umue wa ku bumvuiji ba kumpala menemene ba Evanjeliyo. Mvese mivule miangata kudi Théophile mu Mifundu idi ipetesha busunguluji buvule mu ngelelu wa meji mutangalake mu tshikondo tshiende. Wakatumika ne dimanya diende diondoke dia mifundu mifundisha ku spiritu bua kuleja butumbuke buayi bunene pa mutu pa nkindi ya bampangano.

Dilongolola dia biena-bualu dia Théophile, ndongeshilu wende ne mfundilu wende wa diambulula malu bidi mua kupanga kulengelela bamue bantu. Mu bualabale muvua butontolodi budianjila kumanyisha mua kuikala bunyange bujalame bua mmuenenu yende, katuena mua kubuamba mpindieu’eu. (2 Tesalonike 2:3-12) Nansha nanku, pabuipi ne tshikondo tshia lufu luende, bu mu 182 B.B., mbimueneke se: Théophile ukavua mulue mubingishi wa ditabuja ukena utshioka, mufundi wa mikanda idi ne mushinga bua bena nkristo balelela ba mu tshikondo tshietu tshia buena-lelu etshi.

[Tshimfuanyi mu dibeji 30]

Théophile wakatuisha ne dikima dionso mpata ya Autolycus

[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 28]

Bimfuanyi mu dibeji dia 28 ne dia 30 mbitentula mu Illustrirte Pracht - Bibel/​Heilige Schrift des Alten und Neuen Testaments, nach der deutschen Uebersetzung D. Martin Luther’s