TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE tshia Watchtower
TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE
tshia Watchtower
Tshiluba
  • BIBLE
  • MIKANDA
  • BISANGILU
  • w96 15/6 dib. 23-28
  • Bantemu too ne mu bitupa bia kule kule bia buloba

Kakuena filme nansha umue mu tshitupa etshi to.

Tshilema ntshienzeke mu diambula dia filme.

  • Bantemu too ne mu bitupa bia kule kule bia buloba
  • Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1996
  • Tumitu tua bualu
  • ‘Ndîba kayi ditudi mua kuya ku Thule?’
  • Diya ku Thule
  • Lutatu lukole
  • Diakidibua dietu
  • Dijikija luendu
Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1996
w96 15/6 dib. 23-28

Bantemu too ne mu bitupa bia kule kule bia buloba

ETAH

THULE

GODHAVN

GODTHÅB

JULIANEHÅB

ANGMAGSSALIK

THULE ntshitupa tshia dîna ditumika nadi katshia ku bikondo bia kale bua kumvuija tshipatshila tshia ndekelu, tshia pa muaba kampanda anyi tshia mushindu mukuabu. Lelu’eu Thule ndîna dia musoko mukese kampanda kule ku nord wa Groënland, tshidiila tshialabale kupita bikuabu bionso bia pa buloba. Musoko eu wakabikidibua nunku mu 1910, pavua mukebuludi muena Danemark Knud Rasmussen mutumike nawu bu tshitudilu bua ngendu ya dikebulula mu tshitupa tshia ku mfudilu wa buloba. Nansha mpindieu, diya ku Thule ki nditambe kuikala luendu lua milowo, kadi didi luendu lua dikebulula.

Nansha nanku, kudi dikengela dia kuenza lukasa ngendu ya dikebulula ku Thule. Bua kuandamuna ku dîyi-dituma dia Yezu: “Nuikale bantemu banyi . . . too ne mu bitupa bia kule kule bia buloba,” Bantemu ba Yehowa badi ne dijinga dikole dia kutuala lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi ku muaba eu, umue wa ku misoko mudi bantu basombele pa buloba udi kule menemene ku nord.​—Bienzedi 1:8, NW; Matayo 24:14.

‘Ndîba kayi ditudi mua kuya ku Thule?’

Mu 1955 Bantemu babidi bena Danemark bavua basue bua kudifila mu buambi “too ne mu bitupa bia kule kule bia buloba” bakafika mu Groënland. Bakuabu bakalua pashishe, ne ku kakese ku kakese mudimu wabu wa buambi wakalabala ku muelelu wa ku sud ne wa ku ouest too ne ku diapa dia mbuu dia Melville ne ku tshitupa tshia muelelu wa ku est. Kadi bitupa bikuabu bia kule kule bia ditunga bu mudi Thule biakapeta bumanyishi anu ku mikanda mifundila bantu peshi ku telefone.

Dimue dituku mu 1991, Bo ne mukajende Helen, ba-ministre babidi ba ku dîba ne ku dîba, bavua bimane pa lubuebue kampanda babandila diapa dia mbuu dia Melville. Batangile ku nord bakela meji ne: ‘Ndituku kayi dituakumbana bua kufika ku Thule bua kutuadila bantu badi ku muaba au lumu luimpe lua Bukalenge?’

Mu 1993, Werner, ministre mukuabu wa ku dîba ne ku dîba, wakateta ne njiwu yonso bua kusabuka diapa dia mbuu dia Melville mu buâtu buende bua lubilu bubikila Qaamaneq (Bupepele) bua metre 5 ne tshitupa. Ukavua mumane kuenda kilometre 1 200 pa mâyi kumbukila ku Godthåb too ne ku rejon wa Upernavik. Kadi, disabuka diapa dia mbuu dia Melville​—kilometre 400 ya mâyi malabale a Arktike—​ki mmuanda mupepele. Tshitupa tshinene tshia tshidimu, diapa edi dia mbuu didi ne mabue a mashika. Werner wakakumbana bua kusabuka diapa edi dia mbuu, nansha muakanyanguka motere wende bua mabue a mashika. Ne wakakumbana bua kuenza ndambu wa mudimu wa buambi kumpala kua kupinganaye.

Diya ku Thule

Kunyima kua luendu alu, Werner wakatuadija kudilongolola tshiakabidi. Wakayukila ne Arne ne Karin​—bavua pabu ne buâtu, bua metre 7 ne malalu anayi ne, kupita bionso, buvua kabidi ne biamu bia mudimu bua luendu lua pa mâyi bia buena-lelu—​bua kuya bonso pamue ku Thule. Mâtu avua mua kupetesha bivuabu mua kukengela, ne pa kuenda ne mâtu abidi pamue, disabuka diapa dia mbuu dia Melville kadiakuikala ne njiwu ya bungi. Bua kufila bumanyishi mu tshimenga tshinene tshia bantu 600 ne mu misoko isambombo mu tshitupa atshi, bavua bakengela diambuluisha dia pa mutu. Nunku bakabikila Bo ne Helen ne Jørgen ne Inge​—bonso bikale ba-ministre bapiluke ne bibidilangane ne dienda mu ditunga edi—​bua kuyabu pamue. Batanu ba ku kasumbu aka badi kabidi bakula tshiena-Groënland.

Bakatuma kumpala mikanda miumvuiji ya Bible. Mâtu pawu avua muuja ne mikanda, pamue ne bintu bikuabu bivua bikengedibua bu mudi biakudia ne mâyi, kasolonyi, motere wa kushintulula, ne ka-buâtu kakese ka ndundu. Pashishe, mu dia 5 Tshimungu 1994, kunyima kua ngondo mivule ya didilongolola, kasumbu aka kakadisangisha pamue ne mâtu wonso akavua malongolola ne muuja ku dibungu dia Ilulissat. Luendu lua ku nord luakatuadija. Werner, Bo, ne Helen bavua mu buâtu bukese bua ku mâtu abidi au. “Tshionso tshiuvua mua kuenza tshivua kusomba anyi kulala pa bulalu buebe ne kukuata bikole ku tshintu kampanda,” ke mudi Bo ufunda. Tuanjayi kulonda luendu lua mazuwa aa.

“Kuvua mitantshi mile mile ya mbuu mubatame. Bimuenekelu bia bipapu bilengele bivua bienda bisokolodibua ku mêsu kuetu​—mbuu udi ubalakana, mabungi makutakane, munya mukenke ne diulu difiikuluke, mabue manene a mashika makuatakane a kukatshila ne a mekala mashilashilangane, nyama wa morse mudianyike ku munya pa dibue dia mâyi dilelame, muelelu ùdì ne mpulumuku mifiikuluke ya mikuna ne mpata mikese​—dishintuluka dia bimuenekelu kadivua ne ndekelu.

“Bushuwa, tshitupa tshidi tshitambe kukoka ntema tshivua dikumbula misoko mu luendu luetu. Pa tshibidilu kuvua bantu, nangananga bana, kuinshi ku dibungu bua kumanya bakumbudi ne bua kubakidila. Tuvua tuabanya mikanda miumvuiji ya Bible ne tusombesha bantu kasete ka video ka malu a bulongolodi buetu. Bavule bavua bakamona kumpala kua tuetu kumbuka. Ku Upernavik wa ku Sud, bantu bavule bavua balua ku mâtu etu katuyi banji kufika mene. Nunku bua dilolo dijima, tuakakidila bantu ne kuandamuna ku nkonko mivule pa Bible.”

Mpindieu, kunyima kua kilometre 700 ya kumpala ya luendu elu, mâtu abidi aa akadilongolola bua kusabuka diapa dia mbuu dia Melville.

Lutatu lukole

“Etshi ke tshitupa tshia luendu tshivua tshitambe kuikala tshia njiwu menemene. Ne tuvua ne bua kusabuka diakamue kakuyi diimana bualu njila wa kuya ku musoko wa Savissivik (muaba udi teritware utuadijila ne utuvua mua kupeta muaba wa kutudila) utshivua amu mujika kudi mabue a mashika.

“Nunku tuakatuadija disabuka. Bu muvuaku mabue a mashika a bungi, tuakendela kule munkatshi mua mbuu. Diakalenga, mâyi avua mabatame. Mêba mavule a kumpala kaavua ne bualu​—tuenda kilometre mivule mu mâyi a mbuu. Ku dilolo tuakamona Cape York ne tuetu kubenda bitekete batangile ku nord, pabuipi menemene ne buloba. Mpindieu kuvua kabidi mabue a mashika​—mabue malelame a kale, a mupimbu, ne enda adiabulula too ne kule menemene. Tuakalonda muelelu wa mabue a mashika aa mutantshi mule, imue misangu tupitshila mu miaba mibulakane pankatshi pawu. Pashishe kuvua dibungi, dienza amu bu nsupù mukuatakane mufiikuluke, dilengele mu wadi mushindu mu butoke bua dîba dia tshipata ngulungu. Ne mavuala! Dibungi, mavuala, ne mabue a mashika bionso musangu umue​—tshionso tshia kudibi tshitu pa tshibidilu lutatu lunene.”

Diakidibua dietu

“Tuakabuela mu mâyi mabatame patuakafika pabuipi ne Pituffik. Bintu bifuka biakatuakidila bimpe: dîba ditumbuke mu diulu difiikuluke; kumpala kuetu, mâyi malabale ne abalakana a mbuu munkatshi mua mikuna, matobakaja ne mikuna milelame ya mabue a mashika; ne kule kumpala kuetu kuvua tshimfuanyi tshia pa buatshi tshia dibue dinene ku Dundas​—muaba uvua Thule ku kale!” Pamue ne kilometre 100 kule ku nord, bena luendu aba bakafika ku Thule wa lelu.

Bavua mpindieu bajinga bikole bua kutuadija mudimu wa ku nzubu ne ku nzubu. Babidi ba kudibu bakapeta diandamuna disasuke ku tshiibi tshiabu tshia kumpala. “Tuakipatshibua diakamue bienza amu bu bavua mu Danemark,” ke muakambabu. “Kadi bavule ba kudibu bakatuakidila ne musangelu. Bantu bavua bedi ba meji ne bamanye malu a bungi. Bamue bakamba ne: bakavua bamane kumvua bualu buetu ne bakasanka mutuakafika ndekelu wa bionso. Tuakapeta bamue bantu ba dikema, bu mudi bakuatshi ba nyama ya phoque bakavua benze ngendu ya dikebulula ku Pole Nord, ne bena musoko, basankishibue kudi nsombelu wabu ne bakonkoto, bikale ne mmuenenu kampanda wa diela mpata pa nshidimukilu wa buena-lelu.”

Matuku makese akalonda akatuala mianda mimpe kudi bonso. Mikanda miumvuiji ya Bible yakangatshibua ne disanka miaba yonso. Mu nzubu ya bungi Bantemu bakatuadija diakamue malonga a Bible. Inge udi ulonda bualu buakapita mu nzubu kampanda muakapetaye disankidila: “Uvua nzubu muimpe mulama ne mankenda wa tshibambalu tshimuepele. Mu matuku asatu malondangane, tuakakumbula muntu mupole-malu uvua musombelemu ne tuakalua kumunanga bikole. Uvua mukuatshi wa phoque wa bushuwa, ne buâtu buende bukese pambelu pa nzubu. Ukavua mushipe nyama ya bungi ya ourse, ya morse, ne phoque mene. Mu dikumbula dietu dia ndekelu, tuakasambila nende pamue, ne mêsu ende akuula ne binsonji. Mpindieu, tuvua ne bua kushiya bionso mu bianza bia Yehowa ne kutekemena tshikondo ne mushindu wa kupingana.”

Thule mmupete makumbula mavule a ba-Eskimo bena Canada. Inge udi ulonda ne: “Helen ne meme tuakapeta ba-Eskimo bavule ba ku Canada. Bidi bisankisha pa kumanya se: badi mua kuyukidilangana ne bena Groënland; mbimueneke se: bantu mu tshitupa atshi tshia Arktike badi ne miakulu mifuanangane. Nansha mudi ba-Eskimo bena Canada ne wabu muakulu mufunda, bavua mua kubala mikanda yetu mifunda mu tshiena-Groënland. Ebi bidi mua kupetesha mishindu mimpe bua kuyukila nabu.”

Misoko ivua ku mutantshi wa kilometre 50 too ne ku 60 pa kuenda ku buâtu yakakumbudibua payi. “Mu diya dietu batangile ku musoko wa Qeqertat, tuakalonda pabuipi menemene muelelu wa mbuu, ne ditekemena dia kupeta bantu bikala bakuata nyama minene ya mu mâyi ya narval. Anu bu mutuvua batekemene, pa lubuebue pa mâyi, tuakasangana tshitudilu tshienza kudi mêku asatu anyi anayi, mavuale biseba, ne ntenta yabu ne mâtu abu makese. Ne mafuma a kabende ku bianza, balume bavua bashintakana pa dibue kampanda bua kualamina nyama mitambe kujinga ya narval. Bu mukavuabu bamane kuindila matuku a bungi amu tshianana, kabakasanka pa kutumona bualu tuvua mua kuikala banyemeshe nyama ya balene! Bakamueneka baditue bikole mu midimu yabu. Bakaji bakangata imue mikanda, kadi kabivua tshikondo tshiakanyine bua kuyukila mutantshi mule. Ndekelu wa bionso tuetu kufika ku Qeqertat pa dîba 11:00 ku dilolo ne kujikija dikumbula dietu dia ndekelu mu musoko pa dîba 2:00 mu dinda!”

“Ndekelu tuakafika mu Siorapaluk, musoko wa kule menemene ku nord mu Groënland. Udi usanganyibua ku dibungu dia lusenga kuinshi kua bimue bibuebue bia mâyi a matamba bibuikidija kudi bisosa mu muaba ukena ukuama bintu.” Bantemu mbafike mu ngakuilu wa ku dîna ku bitupa bia kule kule bia buloba, nangananga ku luseke lua ku nord, mu mudimu wabu wa buambi.

Dijikija luendu

Bantemu aba mbajikije mudimu wabu. Mbayishe ku nzubu ne ku nzubu, ku ntenta ne ku ntenta, babanye mikanda, bapete ma-abonema, baleje tusete tua video, bayukile ne bena Groënland bavule, ne balombole malonga a Bible. Dîba diakanyi mpindieu bua kupingana ku mbelu. “Patuakabuela mu ka-buâtu ketu dilolo adi bua kuita kumbuka ku musoko wa Moriusaq, bungi kampanda bua bantu bavua ku dibungu bua kutujingila luendu lulenga, bakupa mikanda anyi broshire ivuabu bapete.”

Pashishe, mu tshitupa kampanda tshikena tshiasa tshia ku muelelu, Bantemu bakakema bikole pa kumona mulume kansanga ukupa tshianza muimane pa lubuebue​—kule menemene! “Bushuwa, tuakaya dishiya bua kusambakena nende. Uvua nsongalume kampanda wa ku Berlin, mu Allemagne, uvua wenda mu buâtu buende bukese ne ukavua muenze ngondo mujima mu luendu. Mu Allemagne Bantemu ba Yehowa bavua bamukumbula pa tshibidilu ne ukavua mupete mikanda yabu mivule. Tuakapitshisha nende amue mêba pamue, ne wakakema bikole pa kupetangana ne Bantemu mu muaba wa mushindu’eu.”

Mu musoko wa Savissivik, uvuabu bashiye mu dipita diabu dia kumpala, bakakidila ba-ministre bena ngendu aba ne musangelu. Bamue muaba au bakavua bapete mikanda ne bayibale tshidimu tshishale, ne bavua ne dijinga dikole dia biakudia bia mu nyuma.

Dipingana bua kusabuka diapa dia mbuu dia Melville diakanenga mêba 14. “Tuakadimuenena dibuela dia dîba, dìdì muaba eu dinenga mêba a bungi, ne dishintuluka dilondangane dia mekala adi akemesha. Dipatuka dia dîba, dìdì dilonda diakamue dibuela diadi, diakanenga padi mutantshi mule. Pavua eku mekala makunze ne makunzubile a dibuela dia dîba matshikale mabuikidije diulu ku luseke lua ku nord-est, dîba diakapatuka diakamue ku sud. Ntshimuenekelu tshikena kumvuija​—anyi mene kukuata foto—​mu mushindu mujalame.” Kasumbu kajima kakashala muaba au butuku bujima.

“Patuakafika ku Kullorsuaq, tuvua batshioke bikole. Kadi tuvua ne disanka ne basankishibue. Tuvua bajikije luendu mu mushindu muimpe! Mu tshitupa tshiakashala tshia luendu elu, tuakasangana dijinga dinene dia kumanya bivule mu bimenga ne misoko bia ku muelelu. Misangu mivule bavua batukonka ne: ‘Bua tshinyi bamue ba kunudi kabena mua kushala netu? Tudi tubungama pa kunumona nuya amu lukasa nunku!’”

Mu Qaarsut dîku kampanda dia bulunda diakabikila batanu ba ku benyi aba bua kudia pamue. “Bena dîku edi bavua basua bua tuetu kushala nabu butuku bujima. Kadi bu muvuaku miaba mimpe ya kutudila ne mazuwa ku kilometre 40, tuakabenga bua kushala ne tuetu kutungunuka ne luendu. Pashishe tuakumvua ne: dibue dimue dinene dia mashika diakashala kupanduluka mu dinda diakalonda, ne divuala divua dikudimike mâtu makese 14 ku muaba utuvua kumpala!”

Ndekelu, kasumbu aka kakapingana ku Ilulissat, pa kujikija luendu luabu lule ku Thule. Pabuipi ne tshine tshikondo atshi, bamanyishi bakuabu babidi bavua benze luendu mu bitupa biditole ku muelelu wa ku Est wa Groënland. Mu ngendu yonso ibidi ayi, bamanyishi bakabanya bungi busanga bua mikanda 1 200, broshire 2 199 ne bibejibeji 4 224, ne bakapeta ma-abonema 152. Dipetangana ne bantu bavule bàdì ne disankidila mpindieu ndishale dienzekela ku telefone ne ku difundilangana mikanda.

Nansha mudibi bilomba dîba, madikolela, ne ditula mfranga, Bantemu ba Yehowa badi bapeta disanka dia bungi pa kukumbaja dîyi-dituma dia Mfumuabu dia ‘kuikala bantemu bende . . . too ne ku bitupa bia kule kule bia buloba.’​—Bienzedi 1:8, NW.

[Kazubu mu dibeji 28]

Ku muelelu wa ku est wa Groënland

PABUIPI ne tshikondo tshimue tshimue tshivua kasumbu ka bamanyishi bafike ku Thule, bena dibaka babidi Bantemu, Viggo ne Sonja, bakenza luendu mu teritware mukuabu uvua kayi muanji kutumika​—Ittoqqortoormiit (Scoresbysund) ku muelelu wa ku est wa Groënland. Bua kukufika bavua ne bua kuenza luendu ku Islande, kuangata ndeke udi upingana ku Constable Point ku muelelu wa Groënland, ne pashishe kuya mu elikoptere.

“Eu uvua musangu wa kumpala uvua Bantemu ba Yehowa bafike muaba eu,” ke mudi bampanda-njila babidi aba balonda, bakudi ba tshiena-Groënland. “Nansha mudibu baditole, bantu aba bavua bamanye malu a bungi mu mushindu udi ukemesha. Nansha nanku, bavua kabidi ne disanka dia kulonga malu mapiamapia. Bu mudibu ne tshipedi tshia dilondela bantu miyuki, bakatulondela ne dizukila dionso malu pa dikuata diabu dia phoque ne makuabu malu mamona mu bifukibua.” Mmunyi muakandamunabu ku mudimu wa buambi?

“Mu diyisha ku nzubu ne ku nzubu, tuakapeta J——, udi mulongeshi wa kateshisme. ‘Tuasakidilayi munudi balue kunkumbula,’ ke muakambaye. Tuakamuleja mikanda yetu ne mushindu wa kutumika nayi. Dituku diakalonda wakalua kutudi ne wakasua bua kulonga bivule pa bidi bitangila dîna dia Yehowa. Tuakamuleja diumvuija difunda mu note kuinshi kua dibeji mu Bible wende wa tshiena-Groënland. Patuakumbuka, wakabikila balunda betu ku Nuuk ku telefone bua kumvuija dianyisha diende bua dikumbula dietu. Tudi ne bua kutungunuka ne kuambuluisha muntu eu.

“Tuakapeta kabidi O——, mulongeshi kampanda udi mumanye Bantemu ba Yehowa. Wakatupa mêba abidi bua kuakula ne balongi ba mu kalasa kende kenza ne bana ba bidimu 14 too ne ku 16. Nunku tuakabaleja kasete ka video ketu ne kuandamuna ku nkonko yabu. Mukanda wa Les jeunes s’interrogent​—Réponses pratiquesa ne mikuabu yakangatshibua lukasa lukasa anu bu tu-mampa. Tuakapeta basatu ba ku bana ba bakaji ba mu kalasa aku kunyima. Bavua ne nkonko ya bungi, umue wa kudibu muikale ne dijinga dia pa buadi dia kumanya bivule. Wakakonka ne: ‘Mmunyi mudi muntu mua kulua Ntemu? Bushuwa mbimpe kuikala bu nuenu. Tatuanyi udi pende utua ku tshienu.’ Tuakalaya bua kumufundila.

“Mu umue wa ku misoko, tuakapeta mulongeshi mukuabu wa kateshisme, M——, ne tuetu kuyukila nende bimpe bitambe. Wakatulaya bua kushala kuenza madikolela bua se: bantu bavua baye mu dikuata nyama bapete mikanda yetu lukasa mu dipingana diabu. Nunku mpindieu udi ‘mumanyishi’ wetu mu muaba au wa kule kule.”

Nansha muvua luendu alu lujingakane lulomba disuminyina, bampanda-njila babidi aba bakumvua se: madikolela abu akafutshibua bia bungi.

[Mêyi adi kuinshi]

a Mupatula kudi Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.

    Mikanda ya mu Tshiluba (1982-2024)
    Patuka
    Buela
    • Tshiluba
    • Tumina bakuabu
    • Biudi musue
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malu a kulonda
    • Mikenji ya mua kulama malu masokoka
    • Biudi witaba bua kuenzekabi mu tshiamu
    • JW.ORG
    • Buela
    Tumina bakuabu