TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE tshia Watchtower
TSHIBUTSHILU TSHIA MIKANDA TSHIA KU ENTERNETE
tshia Watchtower
Tshiluba
  • BIBLE
  • MIKANDA
  • BISANGILU
  • w96 15/8 dib. 4-8
  • Malongesha a mushinga ku Buloba Bulaya

Kakuena filme nansha umue mu tshitupa etshi to.

Tshilema ntshienzeke mu diambula dia filme.

  • Malongesha a mushinga ku Buloba Bulaya
  • Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1996
  • Tumitu tua bualu
  • Shefelah
  • Buloba bua mikuna bua Yuda
  • Maloba a tshipela
  • Mikuna ya Karmele
  • ‘Bu budimi bua Yehowa’
Tshibumba tshia Nsentedi tshidi tshimanyisha Bukalenge bua Yehowa—1996
w96 15/8 dib. 4-8

Malongesha a mushinga ku Buloba Bulaya

BULOBA BULAYA bu mudibu buleja mu Bible, buvua bushuwa bua pa buabu. Mu tshitupa etshi tshikese mu bualabale kampanda, tudi tusangana ngikadilu mivulavulayi ya buloba. Ku Nord, kudi mikuna mibuikila kudi neje; ku Sud, rejon idi pa tshibidilu ne luya. Mudi bibatabata bia bufuke, bitupa biatuke bia maloba a tukunakuna bua dikuna mitshi ya bimuma ne didishila bimuna.

Dishilangana mu butumbuke bua miaba ne mâyi, luya anyi mashika ne buloba didi dipetesha mishindu kabukabu ya mitshi, bipuka, ne bikuabu bikunyibua pamue ne ebi bidi bikolela mu bitupa bia mikuna ya mashika, bikuabu mu tshipela tshiatuke ne bikuabu kabidi bidi bikolela bimpe mu mpata wa buloba bunguija kudi misulu peshi mu bibanda bia mabue. Mumanyi kampanda wa malu a bikunyibua wakatshinka se: mishindu mishilangane bu 2 600 ya bikunyibua idi mua kusanganyibua mu tshitupa etshi tshia buloba! Bena Izalele ba kumpala bakatentekela buloba ebu, bakamona diakamue tshijadiki tshia makokeshi abu. Bakalukila ne ditamba dinene dia tumuma tua mvinyo dikosa mu tshibandabanda, divua dikengela kuambuibua kudi bantu babidi pa mutshi! Tshibandabanda etshi tshiakinyikibua dîna ne: Eshekole, mbuena kuamba ne: “Ditamba dia [Tumuma tua mvinyo].”a​—Dibadika 13:21-24, MMM.

Kadi tuanjayi kutangila mpindieu ne lubatshi luonso imue ya ku ngikadilu ya tshitupa etshi tshia Buloba bua pa buabu, nangananga ya tshitupa tshia ku Sud.

Shefelah

Mukalu wa ku Ouest wa Buloba Bulaya mmuelelu wabu ne Mbuu Munene. Tudi tusangana Shefelah munda mua ditunga kilometre mitue bu ku 40. Muaku “Shefelah” udi umvuija “Tshibandabanda,” kadi bulelela mbuloba bua tukunakuna, ne tshidi mua kubikidibua tshibanda paditshi tshifuanyikija ne mikuna ya Yuda ku Est.

Tangila karte kadi kaleja tshitupa etshi tshia buloba ne bambisha malanda a Shefelah ne teritware idi mimunyunguluke. Ku Est kudi mikuna ya Yuda; ku Ouest, mpata wa Peleshete ku muelelu wa mbuu. Nenku, Shefelah uvua muaba uvua utapulula biluilu bibidi, tshijikilu tshivua tshitapulula mu bikondo bifundilebu Bible tshisamba tshia Nzambi ne baluishi batshi mu bikondo bia kale. Tshiluilu kayi tshionso tshivua tshibuelela ku Ouest tshivua ne tshia bua kupitshila ku Shefelah kumpala kua kufikatshi ku Yeruzaleme, tshimamuende wa bukalenge tshia Izalele.

Muanda bu nunku wakenzeka mu siekele wa tshitema K.B.B. Mukalenge Hazaele wa ku Syrie, ke mudi Bible wamba, ‘wakaya bua kuluangana ne bena musoko wa Gata [imue misangu ku mukalu wa Shefelah], wakaunyenga; pashishe Hazaele wakatangija mpala wende bua kuyaye ku Yeruzaleme.’ Mukalenge Yehoash wakenza muende muonso bua kuimanyika Hazaele, pa kumukosa mishiku ne bintu kabukabu bia mushinga mukole bia mu ntempelo ne bia mu nzubu wa mukalenge. Kadi, muyuki eu udi uleja ne: Shefelah uvua ne mushinga mukole bua bukubi bua Yeruzaleme.​—2 Bakelenge 12:17, 18.

Tudi mua kupetela dilongesha dia mushinga ku muanda’eu. Hazaele uvua usua kukuata Yeruzaleme, kadi bangabanga uvua ne tshia bua kupitshila ku Shefelah. Bia muomumue, Satana Diabolo udi ‘ukeba bua kudia’ basadidi ba Nzambi, kadi misangu yonso udi ne tshia bua kupitshila bangabanga mu muaba mukole udi utapulula biluilu​—dilamata diabu ku mêyi-maludiki a mu Bible, bu mudi aa adi atangila malunda mabi ne dinanga dia bintu bia ku mubidi. (1 Petelo 5:8; 1 Kolinto 15:33; 1 Timote 6:10) Ditupa ku mêyi-maludiki a mu Bible ditu misangu yonso tshidia tshia kumpala ku dienza mpekatu minene. Nenku, lamayi muaba udi utapulula biluilu au mu bukubi. Londayi mêyi-maludiki a mu Bible lelu, ne kanuakunyanga mikenji ya Nzambi makelela.

Buloba bua mikuna bua Yuda

Kule munda mua ditunga kumbukila ku Shefelah, tudi tusangana buloba bua mikuna bua Yuda. Ntshitupa tshia buloba tshidi ne mikuna mivule tshidi ne ntete mimpe, mafuta a olive, ne mvinyo. Bua ditamba kutumbuka diende, Yuda uvua kabidi muaba mutambe buimpe wa tshisokomenu. Ke bua tshinyi, mukalenge Yotame wakasamu “nzubu mikolesha ne bimana, ne tuleya.” Mu bikondo bia tshimvundu, bantu bavua mua kunyemena ku mine miaba eyi bua kukubibua.​—2 Kulondolola 27:4, MMM.

Yeruzaleme, uvua ubikidibua kabidi ne: Siona, uvua tshitupa tshibandile tshia buloba bua mikuna bua Yuda. Yeruzaleme uvua umueneka mukubibue bualu uvua muela munkatshi ku nseke isatu kudi mpongo miondoke, ne bilondeshile mumanyi wa malu a kale wa mu siekele wa kumpala Josèphe, luseke lua ku Nord luvua lukuba kudi bimanu bilondangane bisatu. Kadi tshisokomenu tshidi tshikengela bivule kupita bimanu ne bia-mvita bua kulama bukubi buatshi. Tshidi ne bua kuikala kabidi ne mâyi. Etshi mbualu bua mushinga nangananga mu tshikondo tshidi tshimenga tshinyunguluka kudi baluishi, bualu kakuyi mâyi, benamu badi mua kuenzejibua ne lukasa luonso bua kudifila.

Yeruzaleme uvua upetela ndambu wa mâyi ku dijiba dia Siloame. Kadi, mu siekele wa muanda-mukulu K.B.B., pakajingidibua tshimenga etshi kudi bena Assyrie, Mukalenge Hezikiya wakiibaka tshimanu pambelu bua kukuba dijiba dia Siloame, pa kudibueja munda mua tshimenga. Wakajibikila kabidi mpokolo ya mâyi pambelu pa tshimenga, bua se: baluishi bena Assyrie abu bakenge bikole bua kupeta mâyi. (2 Kulondolola 32:2-5; Yeshaya 22:11) Ki mbionso biakenza Hezikiya nansha. Wakapeta mushindu mukuabu uvua ukemesha wa kutuma mâyi mu Yeruzaleme!

Mu tshidi tshibikidibue bu tshimue tshia ku bienzedi binene bia bukole bia dimanya-kuenza bia mu tshikondo tshia kale, Hezikiya wakumbula njila wa mâyi muinshi mua buloba kumbukila ku mutu kua Gihona too ne ku dijiba dia Siloame.b Muikale ne desimetre 18 mu butumbuke, njila eu wa muinshi mua buloba uvua ne metre 533 mu bule. Anji kubifuanyikija​—njila wa muinshi mua buloba wa bule bupite pa tshitupa tshia kilometre mujima, mukosela munkatshi mua mabue! Lelu’eu, kunyima kua bidimu bu 2 700, bakumbudi ba Yeruzaleme badi mua kupitshila mu tshintu etshi tshia mpatshi tshia dimanya-kuenza tshidi tshimanyike bu njila wa muinshi mua buloba wa Hezikiya.​—2 Bakelenge 20:20; 2 Kulondolola 32:30.

Madikolela a Hezikiya bua kukuba ne kuvudija mâyi mu Yeruzaleme adi mua kutupetesha dilongesha dia mushinga. Yehowa udi ‘mpokolo wa mâyi a muoyo.’ (Yelemiya 2:13) Meji ende, àdì asanganyibua mu Bible, adi akuatshisha muoyo. Ke bualu kayi, dilonga dia Bible dia muntu pa nkayende didi ne mushinga. Kadi tshikondo tshia kudilongela, ne dimanya diafuminaku, kabiakudiluila nkayabi kuudi to. Udi ne bua ‘kumbula njila ya mâyi,’ mu midimu yebe mikole ya dituku dionso bua kudipetela tshikondo. (Nsumuinu 2:1-5; Efeso 5:15, 16) Wewe mumane kubanga, shala mulamate ku programe webe, pa kuzanjika dilonga diebe dia pa nkaya pa mutu pa bionso. Utabalele bua muntu​—anyi tshintu kayi tshikuabu tshionso—​kakupangishi mâyi aa a muoyo.​—Filipoi 1:9, 10.

Maloba a tshipela

Ku Est kua mikuna ya Yuda kudi kusanganyibua tshipela tshia Yuda, tshidi tshibikidibua kabidi ne: Jeshimon, mbuena kuamba ne: “Tshipela.” (Note kuinshi kua 1 Samuele 23:19, NW) Buloba ebu bûme bùdì ne njila miumbula pankatshi pa mikuna ya mabue ne ya matelu makole budi ku Mbuu wa Luepu. Tshipulumuka ne metre 1 200 mu bule bua kilometre 24 patupu, tshipela tshia Yuda ntshikubibue ku mpepele mituadi ya mvula ya ku Ouest, ne nenku tshidi tshipeta anu mvula mikese. Kabiyi mpata, etshi ntshipela muvua mbuji wa Azazele utumibua mu Dituku dia Dibuikidila dia ku tshidimu. Mmuaba uvua kabidi Davidi munyemene Shaula. Muab’eu Yezu wakenzelapu tshijila mu matuku 40 ne pashishe wakatetshibua kudi Diabolo.​—Lewitiki 16:21, 22; miaku ku mutu kua Musambu wa 63; Matayo 4:1-11.

Kilometre mitue ku 160 ku Sud-Ouest wa tshipela tshia Yuda, kudi tshipela tshia Paran. Bivule bia ku bitudilu bia bena Izalele mu bidimu 40 bia tshimuangi tshiabu tshia mu Ejipitu batangile ku Buloba Bulaya bivua bisanganyibua mu muaba eu. (Nomba 33:1-49) Mozese wakafunda pa bidi bitangila “tshipela tshialabale ne tshia dikema, mu ditunga dia nyoka ya lulengu, dia tuminyiminyi . . . dia buloba buume, kadiyi mayi.” (Diyi Dielulula 8:15, MMM) Tshivua bualu bua tshishima bua miliyo ya bena Izalele kupandukayi mu muaba eu. Kadi, Yehowa wakabakuatshisha.

Ebi bidi mua kutuambuluisha bu tshivuluiji tshia se: Yehowa udi mua kutukuatshisha petu, nansha mutudi mu buloba ebu bûme mu malu a mu nyuma. Ee, tuetu petu tudi tuendela munkatshi mua nyoka ne tuminyiminyi, mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi. Tudi mua kuikala tutuilangana ku dituku ku dituku ne bantu badi kabayi ne dinyingalala nansha dikese bua kulekela ngakuilu wa lulengu udi mua kunyanga mu mushindu mupepele ngelelu wetu wa lungenyi. (Efeso 5:3, 4; 1 Timote 6:20) Aba bonso badi benza madikolela bua kusadila Nzambi nansha mudiku bipumbishi ebi mbakanyine ka-lumbandi. Lulamatu luabu ntshijadiki tshinene tshia se: Yehowa udi bushuwa ubakuatshisha.

Mikuna ya Karmele

Dîna Karmele didi diumvuija “Budimi bua mitshi ya bimuma.” Tshitupa etshi tshia bufuke tshia ku Nord, tshidi ne bule bua kilometre bu 50, ntshilengeja ne madimi a mvinyo, ne a olive, ne mitshi ya bimuma. Buloba butumbuke bua mulongo wa mikuna eyi kabuena kupua muoyo bua dibotakana ne ku bulenga buayi. Yeshaya 35:2 udi wakula bua ‘bulengele bua Karmele’ bu tshimanyinu tshia butumbi bua biakudia mu ditunga diasulula dia Izalele.

Malu mavule a mushinga mukole akenzeka mu Karmele. Mmuaba ùvuà Eliya mutuilangane mpala ne mpala ne baprofete ba Baala ne mmuaba ùvuà ‘kapia ka Yehowa kapuekele’ bu tshijadiki tshia dikala Diende ku mutu kua bionso. Ne kabidi, bivua ku lusongo lua mukuna wa Karmele kuvua Eliya mukokele ntema pa divuba dikese diakandamuka mvula mukole, pa kujikija nunku mu tshishima mushipu uvua muenzeke mu Izalele. (1 Bakelenge 18:17-46) Elisha, mupinganyi wa Eliya, uvua ku mukuna eu wa Karmele pakalua mukaji wa ku Shunema ukeba diambuluisha bua muanende mufue, wakabiishibua pashishe kudi Elisha.​—2 Bakelenge 4:8, 20, 25-37.

Bibandabanda bia Karmele bitshidi ne madimi a mitshi ya bimuma, ya olive, ne ya mvinyo. Mu muvu wa printemps, bibandabanda ebi mbibuikidija kudi bilongo bipite bulengele. Solomo wakambila nsongakaji muena Shunema ne: ‘Mutu webe udi ufuanangana ne mukuna wa Karmele’ pa kutuma lungenyi pamu’apa ku bungi buvulavulayi bua nsuki yende anyi ku mushindu uvua mutu wende musongibue bimpe bitambe kumbukila ku nshingu.​—Musambu wa Solomo 7:5.

Bulengele ebu buvua tshimanyinu tshia pa buatshi tshia mikuna ya Karmele budi butuvuluija bulengele bua mu nyuma budi Yehowa mupeshe bulongolodi buende bua lelu bua bamutendeledi. (Yeshaya 35:1, 2) Bushuwa Bantemu ba Yehowa badi mu mparadizu wa mu nyuma, ne badi bitaba pamue didiumvua dia Mukalenge Davidi, wakafunda ne: ‘Mionji ya luidi yakapona mu miaba mimpe bua bualu buanyi; bulelela, ndi ne bumpianyi bulengele.’​—Musambu wa 16:6.

Bushuwa, kudi ntatu mikole lelu’eu idi tshisamba tshia Nzambi tshia mu nyuma ne bua kutantamena amu bu muvua bena Izalele ba kale batuilangane ne buluishi bua munanunanu bua kudi baluishi ba Nzambi. Kadi, bena nkristo balelela katshia ki mbapange kumona mabenesha adi Yehowa mupeteshe​—adi akonga butoke bua bulelela bua mu Bible, budi buenda anu budiunda, buena-muntu bua pa buloba bujima, ne mushindu wa kupeta muoyo wa kashidi pa buloba bua mparadizu.​—Nsumuinu 4:18; Yone 3:16; 13:35.

‘Bu budimi bua Yehowa’

Buloba Bulaya bua mu tshikondo tshia kale buvua buimpe kumona. Buvua bumvuija bimpe bu “budi ne mabele ne buitshi bia bungi.” (Genese 13:10; Ekesode 3:8) Mozese wakabubikila ne: “ditunga dimpe, ditunga didi misulu ne mpokolo ya mayi ibudika mu kandondo ka buloba, mu bibandabanda ne mu mikuna; ke ditunga didi ne ntete ya bukula ne ya orje, mitshi ya mvinyo, ya mfiku ne ya ngrenade, ditunga didi ne mitshi ya olive, manyi ne buitshi, ditunga dinuikala kanuyi nubula diampa dia kudia, kanuyi nukengela tshintu; nditunga didi ne mabue a kuenga biamu bia tubanda, dinuikala numbula biamu bikunze ku mikuna.”​—Diyi Dielulula 8:7-9, MMM.

Bu Yehowa mua kupetesha tshisamba tshiende tshia kale ditunga dibanji ne dilengele bu nunku, bushuwa udi mua kupesha basadidi bende ba lulamatu ba matuku etu aa mparadizu wa butumbi mualabale pa buloba bujima​—ne mikuna, bibandabanda, misulu, ne majiba. Ee, Buloba Bulaya bua ku kale ne bintu bishilashilangane biabu buvua amu dilabuija dia mparadizu wa mu nyuma udi Bantemu bende basankila lelu’eu ne dia Mparadizu wa matuku atshilualua wa mu bulongolodi bupiabupia. Ke muakumbanyina dilaya didi difunda mu Musambu wa 37:29: “Bantu bakane neba[p]iane buloba, ne nebashikamemu tshiendelele.” Palua Yehowa kupesha bukua-bantu buena butumike tshisombedi atshi tshia Mparadizu, ndisankapu kayi dikalabu nadi bua kukenketa “bibambalu” biatshi bionso ne kuikala ne bua kuenza nunku bua kashidi!

[Mêyi adi kuinshi]

a Ditamba dia tumuma tua mvinyo dikosa mu tshitupa etshi diakafundibua bu divua ne bujitu bua kilo 12, ne dikuabu dibidi, divua ne bujitu bupite pa kilo 20.

b Mpokolo wa Gihona uvua usanganyibua pambelu pa mukalu wa ku Est wa Yeruzaleme. Uvua musokoka muinshi mua buloba; nunku, bena Assyrie kabavua mua kumanya dikalaku diawu.

[Karte mu dibeji 4]

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

NGALILEYA

Mukuna wa Karmele

Mbuu wa Ngalileya

SAMARIYA

SHEFELAH

Mikuna ya Yuda

Mbuu wa Luepu

[Mêyi a dianyisha]

NASA photo

[Karte mu dibeji 4]

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

Shefelah uvua tshijikilu pankatshi pa tshisamba tshia Nzambi ne baluishi babu

MI 0 5 10

KM 0 8 16

Mpata wa Peleshete

Shefelah

Buloba bua mikuna bua Yuda

Tshipela tshia Yuda

Tshipongo tshia Rift

Mbuu wa Luepu

Ditunga dia Amona ne Moaba

[Karte/​Tshimfuanyi mu dibeji 5]

(Bua kumona malu bimpe, tangila mu mukanda)

Njila wa muinshi mua buloba wa Hezikiya: metre 533 mu bule, mukosela mu dibue dikole

Tshibanda tshia Tyropoeon

Siloame

TSHIMENGA TSHIA DAVIDI

Tshibanda tshia Cédron

Gihona

[Bimfuanyi mu dibeji 6]

Davidi wakasokoma Shaula, mu tshipela tshia Yuda. Pashishe Yezu wakatetshibua muaba eu kudi Diabolo

[Mêyi a dianyisha]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Bimfuanyi mu dibeji 7]

Mukuna wa Karmele, kuvua Eliya mufuishishe baprofete ba Baala bundu

[Mêyi a dianyisha]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Bimfuanyi mu dibeji 8]

“[“Yehowa Nzambi,” NW] wenu udi unufila mu ditunga dimpe, ditunga didi misulu ne mpokolo ya mayi ibudika mu kandondo ka buloba, mu bibandabanda ne mu mikuna.”​—Diyi Dielulula 8:7 (MMM)

    Mikanda ya mu Tshiluba (1982-2024)
    Patuka
    Buela
    • Tshiluba
    • Tumina bakuabu
    • Biudi musue
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malu a kulonda
    • Mikenji ya mua kulama malu masokoka
    • Biudi witaba bua kuenzekabi mu tshiamu
    • JW.ORG
    • Buela
    Tumina bakuabu