Busambi bua badi bafinakaja
UKADIKU mubambishe ne: mu matuku ebe a muoyo bikandakanda bitu biambulula anu kuambulula imue miaku anyi? Udi mupungile ne dibala dia miaku bu mudi mvita, dibunda bibawu, tshipupu, nzala, ne lutatu anyi? Kadi muaku umue mmumueneke mupangike mu ngumu. Pabi, mmuaku udi uleja tshintu tshidi bukua-bantu bukengela bikole. Muaku eu “mbusambi.”
“Kusamba” kudi kumvuija “kupetesha bukole ne ditekemena” ne “kutekesha kanyinganyinga anyi lunsuya lua” muntu kampanda. Bua tshimvundu tshionso tshidi bulongolodi ebu bumone mu siekele wa 20, ditekemena ne ditekesha kanyinganyinga bidi bikengedibua bikole menemene. Bushuwa, bamue ba kutudi lelu’eu badi ne bidibu bakengela ku mubidi bivule kupita bivua bankambua betu mua kutshinka. Bidi nunku nangananga bua dilubuluka dia malu a sianse. Kadi malu a sianse ne teknoloji ki mbitusambe mu ngumvuilu wa diumbusha bikebeshi bionso bia lutatu mu bantu. Mbikebeshi kayi abi?
Kukadi siekele mivule muntu muena meji Solomo wakakula bua tshikebeshi tshimue tshia nshindamenu tshia lutatu pakambaye ne: ‘Muntu mmukokeshe muntu bua dikenga diende.’ (Muambi 8:9, NW) Malu a sianse ne teknoloji kabiena bifike ku dishintulula tshinyikilu tshia muntu tshia kujinga kukokesha muinende. Mu siekele wa 20 eu, tshinyikilu etshi ntshifikishe ku bu-tshikokesha-nkaya bufinakaji mu matunga ne ku mvita mikuate buôwa pankatshi pa matunga.
Biangatshile ku 1914 bantu bapite pa miliyo lukama mbashipibue bu tshipeta tshia mvita. Ela meji ku kanyinganyinga kadi naku bantu bilondeshile tshishiferi etshi—miliyo ya mêku àdì mu tshinyongopelu adi akengela busambi. Ne mvita idi ifikisha ku mikuabu ntatu kabidi ne ku lufu lua tshikisu. Ku ndekelu kua mvita mibidi ya buloba bujima, kuvua bena tshimuangi bapite pa miliyo 12 ku Mputu. Mu bidimu bidi panshi ebi, bantu bapite pa muliyo umue ne tshitupa mbanyeme miaba idi mvita ku Azi wa ku Sud-Est. Mvita mu matunga a Balkan mmienzeje bantu bapite pa miliyo ibidi bua kunyema ku mabu—misangu mivule bua kuepuka “dikezula dia bisa.”
Bena tshimuangi badi bushuwa bakengela busambi, nangananga aba badi benzejibue bua kumbuka ku mabu bikale anu ne bintu bidibu mua kuambula, kabayi bamanye kua kuya anyi tshidi tshibindile buobu ne mêku abu mu matuku atshilualua. Bantu ba mushindu’eu badi munkatshi mua aba bàdì bafinakaja bikole bitambe bikuatshibue ne luse; badi bakengela busambi.
Mu bitupa bia buloba bidiku ne ditalala, miliyo ya bantu idi bu mu bupika bua ndongoluelu wa bungenda wa pa buloba bujima. Bushuwa, bamue badi ne bintu bia ku mubidi bibodiame. Nansha nanku, bavule badi mu diluangana dia ku dituku dionso bua kupeta bidibu bakengela. Bavule badi mu dikeba dia nzubu muakane. Bantu bungi budi buenda buvula kabena ne mudimu. Tshikandakanda kampanda tshia mu Afrike ntshidianjile kumanyisha ne: “Bukua-bantu mbutangile ku dipangika dia midimu ditu kadiyi dianji kuenzeka, dikale ne bantu basakidila bapite pa 1,3 miliyare bakeba midimu mu tshidimu tshia 2020.” Bushuwa bantu bàdì bafinakaja kudi malu a lupetu badi bakengela “bukole ne ditekemena”—busambi.
Bua kuandamuna ku nsombelu ikena ditekemena, bamue mbalue babundi ba bibawu. Kakuyi mpata, ebi bidi amu bikebela badibu benzela bibi ntatu, ne divulangana dia dibunda bibawu didi divudija difinakaja. Tshiena-bualu tshia matuku adi panshi aa tshia mu tshikandakanda tshia The Star tshia mu Johannesburg, ku Afrique du Sud, tshidi tshiamba ne: “Dituku dia pa buadi mu nsombelu wa ‘mu ditunga mudi dishipangana dipite pa buloba bujima.’” Tshiena-bualu etshi tshiakakula bua dituku dia pa buadi munda ne kumpenga kua Johannesburg. Mu dituku dimue adi, bakashipa bantu banayi ne bakiimanyika ne kuiba mu mashinyi a bantu muanda-mukulu. Bakamanyisha ne: bivi bakabuela mu nzubu dikumi ne muanda-mutekete mu tshijengu tshia bena lumonu lua nkatshinkatshi kumpenga kua tshimenga. Kabidi, kuvua diiba ne bingoma divule. Bilondeshile tshikandakanda etshi, bampulushi bakabikila dituku edi bu dituku “ditalale kakese.” Mu mushindu mumvuike, balela ba aba badibu bashipe ne aba badibu babuelele mu nzubu yabu ne bena mashinyi adibu bimanyike bua kuiba badi badiumvua bafinakaja bikole menemene. Badi bakengela dikankamija ne ditekemena—busambi.
Mu amue matunga, kudi baledi badi bapanyisha bana babu bua tshindumba. Mu dimue ditunga dia ku Azi mudi bena ngendu bakumbudi batshimukila mu “diendakana bua masandi,” badi bamba ne: ditunga edi didi ne miliyo ibidi ya bandumba, bavule ba kudibu bavua basumbibue anyi baya nabu ku bukole batshidi bana. Kudiku bantu bàdì bafinakajibua kupita bana aba bakuate ne luse anyi? Tshikandakanda tshia Time mu dikonkonona diatshi dia bungenda ebu bubiabubi tshiakakula bua tshisangilu tshia mu 1991 tshia malongolodi a bakaji ba ku Azi wa ku Sud-Est. Mu tshisangilu etshi bakatshinka ne: “bakaji miliyo 30 bavua basumbishibue pa buloba bujima biangatshile munkatshi mua bidimu bia 1970.”
Bushuwa, bana kabena ne bua kupanyishibua bua tshindumba bua kukengeshibua. Bungi bua bana badi banyanga ku mubidi anyi babambidika bua masandi kumbelu kuabu kuine kudi baledi ne balela budi buenda buvula. Bana ba mushindu’eu badi mua kushala ne bibangu mu mpampakenu bua mutantshi mule. Kakuyi mpata, ne bia dibungama, bu mudibu bafinakaja, badi bakengela busambi.
Mukonkononyi wa kale wa difinakaja
Mukalenge Solomo uvua mutekesha ku muoyo bua bualabale bua difinakajibua dia bantu. Wakafunda ne: ‘Ngakatangila kabidi makenga onso adibo bakengesha nau bantu muinshi mua dîba; monayi binsonji bia bakadi bakengeshibua kabayi ne musambi! Bakabakengesha bakadi ne bukole, bobo kabakadi ne musambi.’—Muambi 4:1.
Bikala mukalenge muena meji wakajingulula kukadi bidimu 3 000 ne: bàvuà bafinakaja bavua mu dikengela dikole ditambe dia musambi, ntshinyi tshivuaye mua kuamba lelu’eu? Tshidibi, Solomo uvua mumanye ne: muntu mupange bupuangane nansha umue, nansha yeye muine Solomo, kavua mua kupetesha busambi budi bukua-bantu bukengela. Bivua bikengela muntu mutambe bunene bua kumbusha bukokeshi bua bafinakajanganyi. Kudiku muntu wa nunku anyi?
Mu Bible, Musambu wa 72 udi wakula bua musambi munene wa bantu bonso. Musambu eu uvua mufundibue kudi tatuende wa Solomo, Mukalenge Davidi. Mêyi a ku mutu kua nshapita eu adi amba ne: “Pa bidi bitangila Solomo.” Kabiyi mpata, uvua mufundibue kudi Mukalenge mukulakaje Davidi bua Eu uvua ne tshia kupiana nkuasa wende. Muine Eu, bilondeshile musambu eu, uvua ne tshia kutuala disulakana dia kashidi ku difinakajibua. “Mu matuku ende muakane neatante, ne divulangana dia ditalala too ne pikala ngondo katshiyiku. Ne neikale ne bakokedi ku mbuu ne ku mbuu ne . . . too ne ku mfudilu ya buloba.”—Musambu wa 72:7, 8, NW.
Pamu’apa, pakafunda Davidi mêyi aa, uvua wela meji bua muanende wa balume Solomo. Kadi Solomo wakajingulula se: bivua bimupite makanda bua kusadila bukua-bantu mu mushindu mumvuija mu musambu eu. Uvua mua kukumbaja mêyi a musambu eu anu mu mushindu mukese ne bua tshisamba tshia Izalele, kabiyi bua diakalenga dia buloba bujima nansha. Kakuyi mpata, musambu eu wa tshiprofete mufunda ku spiritu wakafunkuna muntu kampanda udi mutambe bunene kupita Solomo. Uvua nganyi au? Uvua amu mua kuikala Yezu Kristo.
Pakamanyisha muanjelu diledibua dia Yezu, wakamba ne: ‘Mukalenge Nzambi neamupe nkuasa wa butumbi wa tatuende Davidi.’ (Luka 1:32) Kabidi, Yezu wakaditela yeye muine bu “udi mutambe Solomo.” (Luka 11:31) Bituadijile ku dibiishibua diende bua kuikala ku diboko dia balume dia Nzambi, Yezu udi mu diulu, mu muaba udiye mua kukumbajila mêyi a Musambu wa 72. Kusakidila apa, mmupete bukokeshi ne bumfumu bua kudi Nzambi bua kukosa tshikokedi tshia bantu bafinakajanganyi. (Musambu 2:7-9; Danyele 2:44) Nunku Yezu ke eu udi ne bua kukumbaja mêyi a Musambu wa 72.
Difinakajangana dikadi pa kujika
Ebi bidi biumvuija tshinyi? Bidi biumvuija ne: budikadidi ku mishindu yonso ya difinakaja dia kudi bantu nebulue bualu bulelela mu katupa kîpi emu. Ntatu ne difinakaja bitu kabiyi bianji kuenzeka bìdì bimueneka mu siekele wa 20 bivua bidianjila kumanyisha kudi Yezu bu tshitupa tshia tshimanyinu tshivua ne bua kuleja “nkomenu wa ndongoluelu eu wa malu.” (Matayo 24:3, NW) Ku bivuaye mutele, wakadianjila kumanyisha ne: ‘Tshisamba tshikuabo netshiluangane ne tshinga, bukalenge bukuabo nebuluangane ne bunga.’ (Matayo 24:7) Kanungu aka ka mulayi kakatuadija dikumbana diaku bu mu tshikondo tshiakabudika mvita ya kumpala ya buloba bujima mu 1914. Yezu wakasakidila ne: ‘Dinanga dia ba bungi nedikepe, bualu bua tshishiku tshiakudiunda munda muabo.’ (Matayo 24:12) Tshishiku ne kupanga dinanga mbipatule tshipungu tshibi ne tshifinakajanganyi. Nunku, tshikondo tshidi ne bua kuikala pabuipi bua Yezu Kristo kudilejaye bu Mukalenge mupiamupia wa buloba. (Matayo 24:32-34) Abi nebiumvuije tshinyi bua bantu bàdì bafinakaja badi ne ditabuja kudi Yezu Kristo ne badi bamuangata bu Musambi wa bukua-bantu musungula kudi Nzambi?
Bua kuandamuna ku lukonko elu, tubalayi kabidi amue mêyi mu Musambu wa 72 adi akumbana mu Yezu Kristo: ‘Neapandishe mukengedi wa bintu padilaye kudiye, neapandishe muntu mupele udi kayi ne mukuatshishi. Neafuile udi mutekete ne udi ukengela dikuatshisha luse, neasungile mioyo ya bakengedi. Neapikule mioyo yabu ku tshinyangu ne malu makole, ne mashi abu neikale tshintu tshia mushinga mukole ku mêsu kuende.’ (Musambu wa 72:12-14) Nunku Mukalenge musungula kudi Nzambi, Yezu Kristo, neatabalele bua se: muntu nansha umue kikadi ne bua kutata bua difinakajibua. Udi ne bukokeshi bua kujikija dipanga buakane dia mishindu yonso.
‘Abi bidi biumvuika bilenga bitambe,’ ke mudi kampanda mua kuamba, ‘kadi mbishi bua lelu? Mbusambi kayi budiku mpindieu bua badi mu dikenga?’ Bushuwa, kudi busambi bua bàdì bafinakaja. Biena-bualu bibidi bidi bilonda mu tshibejibeji etshi nebileje mudi miliyo ya bantu mimane kupeta busambi ku diambuluisha dia dikolesha malanda mashême ne Nzambi mulelela, Yehowa, ne muanende musuibue, Yezu Kristo. Malanda a mushindu’eu adi mua kutusamba mu bikondo ebi bifinakaji ne adi mua kufikisha muntu ku muoyo wa kashidi ukena ne difinakaja. Yezu wakamba mu disambila kudi Nzambi ne: “Etshi tshidi tshiumvuija muoyo wa kashidi, diangata diabu dia dimanya diebe wewe, Nzambi umuepele mulelela, ne dia eu uwakatuma Yezu Kristo.”—Yone 17:3, NW.
[Tshimfuanyi mu mabeji 4, 5]
Muntu nansha umue kakufinakaja mukuabu mu bulongolodi bupiabupia bua Nzambi