Kudi dipunga pankatshi pa “ntempelo wa Nzambi” ne mpingu ya mu Grèce anyi?
MU DITUKU edi dia munya mukole mu muvu wa printemps, dîba didi ditua nsese pa mabue adi akenka. Nansha nanku, munya wa lufiondola mbua makoba kawena bu udi utekesha lukunukunu ne dipangadika dia tshisumi bia musumba wa bakumbudi ba miaba ya tshijila bena Ortodokse wa bena Greke badi batangile ku muaba wa ntendelelu ku lusongo lua mukuna mukese.
Udi umona mukaji mukulakaje kampanda mupungile, udi ufumina ku dimue ditengu dia ditunga, uluangana bua kutungunuka ne luendu nansha mudiye mutshioke. Kakese kumpala kuende, muntu mukuabu mupate matshi, mmubole bolabola ne bisululu bualu udi ukeba ne disumpakana dionso mua kupita munkatshi mua musumba eu udi wenda usakilangana. Ne nsongakaji mukuabu, umueneka patoke mu lutatu ne kayi ne ditekemena, udi ukalaba ku binu biende bikunze tshididii ne mashi. Mbua tshipatshila kayi? Mbua kufika pa dîba, kusambila kumpala kua lupingu lua “munsantu” udibu basekelela ne, pikalaku mushindu, kululenga ne kulutua mishiku.
Malu mafuanangane ne ebu adi enzeka misangu mivule pa buloba bujima mu miaba idi midifile mu dinemekela “bansantu.” Mbimueneke se: bakumbudi bonso aba mbatuishibue ne: mu mushindu’eu badi balonda njila wa Nzambi bua kusemena kudiye, nunku baleja bulamate ne ditabuja biabu. Mukanda kampanda udi wamba ne: “Tudi tuvuluka [“bansantu”], ne tudi tupesha bumuntu buabu bunsantu butumbi ne lumu . . . , ne tudi tulomba masambila abu kumpala kua Nzambi bua bualu buetu ne milombo ne diambuluisha biabu mu makengela mavule a mioyo yetu. . . . Tudi batangile kudi Bansantu benji ba midimu ya kukema . . . bua makengela etu a mu nyuma ne a ku mubidi.” Kabidi, bilondeshile mikenji mianyisha ya tshipangu tshia bamfumu ba Ekleziya Katolike wa bena Roma, bantu badi ne bua kubila “bansantu” bu batuangaji ne Nzambi, ne bishadile ne badi ne bua kunemekela bimfuanyi bia “bansantu.”—Our Orthodox Christian Faith.
Diditatshisha dia kumpala dia muena nkristo mulelela didi ne bua kuikala dia kutendelela Nzambi “ne spiritu ne bulelela.” (Yone 4:24, NW) Bua kabingila aka, tuanjayi kukonkonona amue malu pa mushindu uvua dinemekela “bansantu” dibuejibue bu tshitupa tshia bilele bia Bukua-buena-nkristo. Dikonkonona dia nunku didi ne bua kuikala menemene difidi dia butoke bua eu yonso udi ujinga kusemena kudi Nzambi mu mushindu udi umusankisha.
Mushindu wakabuejibua “bansantu”
Mifundu ya tshiena-Greke ya Buena-nkristo idi ifunkuna “bàdì ba tshijila,” anyi “bansantu,” bena nkristo aba bonso ba kumpala bavua bakezula kudi mashi a Kristo ne bavua batekibue ku luseke bua mudimu wa Nzambi bu bàvuà ne bua kulua bapianyi pamue ne Kristo. (Bienzedi 9:32; 2 Kolinto 1:1; 13:13)a Balume ne bakaji, bantu ba lumu ne bapuekele mu tshisumbu, bonso bavua bangatshibue bu “bàdì ba tshijila” pavuabu pa buloba apa. Mbimueneke patoke se: dijingulula dia dikala diabu bansantu bilondeshile Mifundu kadivua diladikija too ne panyima pa lufu luabu nansha.
Kadi, panyima pa siekele muibidi B.B., pavua Bukua-buena-nkristo butontolodi buenda budiunda, dijinga divua dia se: Bukua-buena-nkristo buikale bua bantu bonso, tshitendelelu tshivua mua kukoka bampangano ne kuanyishibua bipepele kudibu. Bampangano aba bavua batendelela nzambi mivule, ne ntendelelu eu mupiamupia uvua muimanyine anu pa Nzambi umue. Nenku, diumvuangana divua mua kuenzeka ku dibueja dia “bansantu,” bàvuà ne bua kuangata muaba wa nzambi ya kale, wa bàvuà bu ba-nzambi, ne wa bilòbo bia mu mianu. Mu diela nseka pa muanda eu, mukanda kampanda udi wamba ne: “Bua aba bàvuà bakudimuna mutshima bumbuka ku bumpangano babuela mu Buena-nkristo, bivua bipepele bua kumanyina bilòbo biabu bilekela ku bantu bafuile ditabuja ne bua kutuadija dibapesha lumu luvuabu bapesha bilòbo kumpala. . . . Kadi, misangu ya bungi difila lumu bu edi kudi bansantu diakalua ditendelela dia mpingu dia kalanda musenga.”—Ekklisiastiki Istoria (Malu a kale a Ekleziya).
Mukanda mukuabu udi umvuija mushindu uvua “bansantu” babuejibue mu Bukua-buena-nkristo ne: “Mu dipa bansantu ba Ekleziya Ortodokse wa bena Greke lumu, tudi tupeta bijadiki bia patoke bia buenzeji bukole buvua nabu bitendelelu bia bampangano. Ngikadilu ivuabu bapesha nzambi ya mu Olympia kumpala kua [bantu] kuitabujabu Buena-nkristo ivua mpindieu ifidibua kudi bansantu. . . . Kubangila ku bidimu bia ntuadijilu wa tshitendelelu etshi tshipiatshipia, tudi tumona batshilamatshi bapingaja Muprofete Eliya pa muaba wa nzambi-dîba (Phoebus Apollo), pa kuibaka ekleziya pa bikulu, anyi pabuipi ne bikulu bia ntempelo peshi sanktiwere ya nzambi eu, nangananga pa nsongo ya mikuna mikese ne minene, muaba kayi wonso ùvuà bena Greke ba kale batendelela mufidi wa butoke Phoebus Apollo. . . . Bakafuanyikija mene Athena Virgo-nzambi-mukaji ne Mariya Virgo muine. Nenku, dipanga kua dikuatshila dikeba kudi dibumbula dia lupingu lua Athena diakumbushibua munda mua anyima wa mutendeledi wa bintu mukudimune mutshima.”—Neoteron Enkyklopaidikon Lexikon, Volime 1, mabeji 270-271.
Tshilejilu, tangila nsombelu uvuaku mu Athènes kale ku ndekelu kua siekele muinayi B.B. Tshi-bungi tshia basombi ba mu tshimenga atshi batshivua anu bampangano. Umue wa ku mikiya yabu mitambe bunsantu uvua malu masokoka a ku Éleusis, uvua muanda wa bitupa bibidi,b muenza ku tshidimu tshionso mu Luishi mu tshimenga tshia Éleusis, kilometre 23 ku Nord-Ouest kua Athènes. Bua kubuela mu malu masokoka aa, bampangano bena mu Athènes bavua ne bua kulonda Njila wa Tshijila (Hi·e·raʹ Ho·dosʹ). Mu dikeba bua kupetesha munga muaba wa ntendelelu, balombodi ba tshimenga etshi bakadileja bikale bena budimu. Mu njila umue-umue au, kilometre mitue ku 10 bela nyima ku Athènes, nzubu wa badiambike wa Daphni wakiibakibua bua kukoka bampangano ne kubapangisha bua kubuela mu malu masokoka. Ekleziya wa badiambike wakiibakibua pa tshishimikidi tshia ntempelo wa kale wakalambulabu nzambi wa bena Greke Daphnaios peshi Pythios Apollo.
Tshijadiki tshia dibuejibua dia nzambi ya bampangano mu dinemekela “bansantu” tshidi mua kupetshibua kabidi mu tshidiila tshia Kithira, mu Grèce. Pa lumue lua ku nsongo ya tshidiila atshi, padi tuzubu tubidi tua masambila tua bena Byzance—kamue ka kuditu nkalambula “Munsantu” Georges, kakuabu Mariya Virgo. Dikalula muinshi mua buloba diakasokolola ne: eu uvua muaba wa sanktiwere wa kale mu tshikondo tshia Minos pa lusongo lua mukuna wakambuluisha bu muaba wa ntendelelu kukadi bidimu bitue ku 3 500. Mu siekele muisambombo peshi wa muanda-mutekete B.B., “bena nkristo” bakiibaka kazubu kabu ka masambila bua “Munsantu” Georges mu muaba mene wa sanktiwere pa lusongo lua mukuna. Dilombola edi dia muinshi-muinshi divua menemene dia tshidingishilu; nsangilu au mulubuluke wa bitendelelu bia tshikondo tshia Minos wakatuma dîyi bua njila ya ku mâyi a Mbuu wa Égée. Ekleziya eyi ibidi yakiibakibua kuine aku bua kubombeka dianyisha dia Mamu wetu ne dia “Munsantu” Georges, yeye eu bavua bikale bamusekelela mu dituku dimuedimue ne “mukubi wa bena mâyi,” “Munsantu” Nicholas. Tshibejibeji kampanda tshìvuà tshifila luapolo pa disokolola edi tshiakamba ne: “Lelu’eu bakuidi [ba Ortodokse wa bena Greke] badi babanda ku mukuna, anu bu muvua bakuidi ba tshikondo tshia Minos benza,” bua kuenza masangisha!
Mu diumvuija mu tshikoso bualabale bua buenzeji buvua nabu bitendelelu bia bampangano bia bena Greke pa Buena-nkristo butontolodi, mukebuludi kampanda wa malu a kale udi usokolola ne: “Nshindamenu wa bumpangano bua bitendelelu bia bena nkristo misangu mivule utu ushala kayi ushintuluka mu mitabuja matangalake a bantu, pa kujadika nunku ngikadilu wa bilele udi unenga.”
‘Ditendelela tshitudi bamanye’
Yezu wakambila mukaji wa mu Samariya ne: ‘Tuetu tudi tutendelela tshitudi bamanye. . . . Batendeledi balelela nebatendelele [“Tatu ne spiritu,” NW] ne bulelela, Tatu udi ukeba bantu ba nunku bamutendelele.’ (Yone 4:22, 23) Bambisha ne: kutendelela ne spiritu kudi ne mushinga! Pa nanku kabiena mua kuenzeka bua kutendelela Nzambi mu mushindu muanyishibue kakuyi dimanya dijalame ne dinanga diondoke bia bulelela. Ntendelelu mulelela wa Buena-nkristo udi ne bua kuashibua pa bulelela, ki mpa bilele ne ngenzelu biangata mu bumpangano nansha. Tudi bamanye mudi Yehowa umvua padi bantu bateta kumutendelela mu mushindu mubi. Mupostolo Paulo wakafundila bena nkristo ba mu tshimenga tshia kale tshia bena Greke tshia Kolinto ne: ‘Kristo udi ne dîyi dimue ne Beliyala kudi kunyi? . . . Ntempelo wa Nzambi udi upunga dîyi kayi ne mpingu?’ (2 Kolinto 6:15, 16) Didikija dia mushindu kayi wonso bua kuvuija ntempelo wa Nzambi mumue ne mpingu ndibengibue kudiye.
Kabidi, mu mushindu mutoke menemene, Mifundu kayena yanyisha lungenyi lua kusambila “bansantu” bua benze malu bu batuangaji ne Nzambi. Mu disambila diende dia tshilejilu, Yezu wakalongesha ne: masambila adi ne bua kutumibua kudi Tatu nkayende, bualu wakalongesha bayidi bende ne: “Kadi nuenu nusambile nunku: ‘Tatu wetu udi mu diulu, dina diebe ditumbe.’” (Matewuse 6:9, MMM) Yezu wakamba kabidi ne: ‘Meme ndi bianyi njila ne bulelela ne muoyo; kakuena muntu udi ulua kudi Tatu, kayi muanze kulua kundi diambedi. Binualomba bualu buonso mu dîna dianyi, nembuenze.’ Ne mupostolo Paulo wakamba ne: ‘Nzambi udi umue, ne mutuangaji umue udiku pankatshi pa Nzambi ne bantu, nyeye muntu mene, Kristo Yezu.’—Yone 14:6, 14; 1 Timote 2:5.
Bituasua bushuwa bua masambila etu kutelejibua kudi Nzambi, mbia mushinga bua tusemene kudiye mu mushindu udi Dîyi diende dileja. Pa kuzangika mushindu umuepele wa mushinga bua kusemena kudi Yehowa, Paulo kabidi wakafunda ne: ‘Kristo Yezu mene wakafua, E, bulelela, wakabiishibua ku lufu, udi ku tshianza tshikole tshia Nzambi, udi utuakuila kabidi.’ ‘Yeye udi ne bukole bua kusungila ne lupandu lujima badi basemena pabuipi ne Nzambi bua bualu buende, yeye muikale ne muoyo tshiendelele bualu bua kubakuila.’—Lomo 8:34; Ebelu 7:25.
‘Ditendelela ne spiritu ne bulelela’
Buena-nkristo butontolodi kabuvua nansha ne bukole bua mu nyuma peshi ne dikuatshisha dia spiritu munsantu wa Nzambi bua kusaka bampangano ku dilekela ntendelelu wabu wa dishima ne kulonda malongesha a bulelela a Yezu Kristo. Buakanyisha mitabuja a bampangano ne ngenzelu mu dikeba diabu dia badi bakudimune mutshima, bukokeshi, ne kumanyika ku bantu. Bua kabingila aku buakapatula, ki mbena nkristo bashindame, banyishibue kudi Nzambi ne kudi Kristo, kadi bena kuitabuja badingidiji, ‘lupela’ lukena lukumbane bua Bukalenge.—Matayo 13:24-30.
Nansha nanku, mu tshikondo etshi tshia nshikidilu, ku bulombodi bua Yehowa kudi midimu milongolola ya mushinga bua kuasulula ntendelelu mulelela. Bantu ba Yehowa mu buloba bujima, kabiyi kutangila nshidimukilu yabu, mulongo wabu mu nsombelu wa bantu, peshi bitendelelu biabu bia kale, badi benza madikolela bua kuakaja nsombelu ne mitabuja biabu ku mêyi-makulu a mu Bible. Biwasua kulonga bivule bua mushindu wa kutendelela Nzambi “ne spiritu ne bulelela,” suaku upetangane ne Bantemu ba Yehowa mu muaba uudi musombele. Nebikale ne disanka dinene bua kukuambuluisha bua wenzele Nzambi mudimu munsantu udi umusankisha, mushindamene pa bukokeshi buebe bua lungenyi ne pa dimanya dijalame dia Dîyi diende. Paulo wakafunda ne: ‘Bana betu, ndi nnusengelela, bua luse lua Nzambi, bua nufile mibidi yenu bu mulambu udi ne muoyo, wa tshijila, udi usankisha Nzambi bimpe; bualu ebu budi kutendelela kuenu kudi ne meji. Kanudifuanyikiji ku malu a mu tshikondo etshi, kadi nuandamuke ku dikudimuna dia meji enu bu meji mapiamapia bua nuenu nujingulule mudi disua dia Nzambi didi dimpe, didi dimusankisha, ne didi diakane tshishiki.’ Ne kudi bena Kolosai wakamba ne: ‘Tuetu kabidi, katshia ku dituku dituakumvua lumu elu, katuena tulekela kutendelela Nzambi bua bualu buenu, ne kumulomba bua nuenu nûjibue tente ne kumanya kua disua diende mu meji onso ne dijingulula bia mu nyuma; ne bua nuenu nuende mu bienzedi bidi biakanangane ne Mukalenge ku dimusankisha dionso, ne bua nuenu nukuame mamuma mu mudimu wonso muimpe, ne bua nuenu nudiundadiunde mu kumanya kuenu kua Nzambi.’—Lomo 12:1, 2; Kolosai 1:9, 10.
[Mêyi adi kuinshi]
a Imue nkudimuinu ya Bible idi yandamuna muaku wa tshiena-Greke haʹgi·os ne: “udi wa tshijila,” mikuabu payi ne: “munsantu.”
b Eleusinia Munene uvua wenjibua tshidimu tshionso mu Kabitende mu Athènes ne mu Éleusis.
[Kazubu/Tshimfuanyi mu dibeji 28]
Ditumika dikena dikumbane ne ntempelo wa Parthenon
Amperere “muena nkristo” Theodosius II, ne mêyi-matuma muomekela tshimenga tshia Athènes (438 B.B.), wakashipa mikiya ne malu masokoka bia bampangano. Ivua pashishe mua kukudimunyibua ekleziya ya bena nkristo. Bualu-bulomba bumue bua dikudimuna ntempelo dia bushuwa buvua bua kumukezula pa kutekamu nkuruse!
Umue wa ku ntempelo ya kumpala bua kukudimunyibua uvua wa Parthenon. Dishintulula dinene diakenzeka bua kuvuija Parthenon mukumbane menemene bua kutumika nende bu ntempelo wa “bena nkristo.” Kutuadija mu 869 B.B., bakatumika nende bu nzubu wa masangisha wa mu Athènes. Ku ntuadijilu bakamupa lumu bu ekleziya wa “Meji Mansantu.” Edi divua mua kuikala divuluija dia kipatshila bua muanda wa se: “muena” ntempelo wa ku ntuadijilu, Athena, uvua nzambi-mukaji wa meji. Pashishe bakamulambula kudi “Mamu wetu muena mu Athènes.” Panyima pa siekele muanda-mukulu ya ditumika nende kudi bena Ortodokse, bakakudimuna ntempelo eu bu ekleziya wa Katolike wa Mariya Munsantu wa mu Athènes. “Dishintuluka” dia bitendelelu bu edi dia Parthenon diakatungunuka pavua, mu siekele wa 15, ba-Ottmane bena Turquie bamukudimune bu moské.
Lelu’eu Parthenon, ntempelo wa Athena Parthenos (“Virgo”), nzambi-mukaji wa meji wa bena Greke, muenza bilondeshile ngibakilu wa tshiena Greke wa kale wa bena ku Dôris, udi ukumbudibua kudi binunu bia bakumbudi bena ngendu anu bu mudi tshitembelu tshia mmanyinu wa luibaku wa bena Greke.
[Tshimfuanyi mu dibeji 26]
Nzubu wa badiambike wa Daphni—muaba mukuabu wa ntendelelu wa bampangano ba mu Athènes wa kale