“Mulume ne mukaji wakabafuka”
“Nzambi wakaditua mu difuka muntu mu tshimfuanyi tshiende, mu tshimfuanyi tshia Nzambi wakamufuka; mulume ne mukaji wakabafuka.”—GENESE 1:27, NW.
1. Mmunyi mudi bulelela buikale dibenesha kudi balume ne bakaji bena nkristo?
MMUNYIPU mudibi bia milowo bua kuikala munkatshi mua tshisamba tshia Yehowa ne kudisangisha ne balume ne bakaji, pamue ne bansonga balume ne bakaji, badi ne tshipatshila tshia kumpala mu nsombelu wabu tshia kunanga ne kutumikila Nzambi! Kabidi bulelela budi butupikula ku mmuenenu ne ngikadilu bidi bibungamija Yehowa Nzambi, ne budi butulongesha mua kuikala ne nsombelu udi bena nkristo ne bua kuikala nende. (Yone 8:32; Kolosai 3:8-10) Tshilejilu, miaba yonso bantu badi ne bilele anyi ngenyi kampanda pa bidi bitangila mushindu udi balume ne bua kuleja buntu bulume buabu, ne bakaji buntu bukaji buabu. Bidi anu bualu balume mbaledibue ne ngikadilu ya bulume, ne bakaji ne ngikadilu ya bukaji anyi? Peshi kudiku malu makuabu a mushinga atudi ne bua kutabalela?
2. (a) Ntshinyi tshidi ne bua kujadika mmuenenu wetu wa buntu bulume ne buntu bukaji? (b) Ntshinyi tshidi tshifikile mmuenenu pa buntu bulume ne buntu bukaji?
2 Bua bena nkristo, Dîyi dia Nzambi ke mukenji mukulu utudi tukokela, kakuyi ditangila mmuenenu yetu nkayetu, ya malu a nshidimukilu, anyi ya bilele bia bankambua itudi mua kuikala bapete. (Matayo 15:1-9) Bible kêna uleja mu bule ne mu butshiame tunungu tuonso tua buntu bulume ne buntu bukaji. Kadi, udi ufila budikadidi bua kuleja muanda eu mu mishindu mishilangane, anu mutudi tubimona mu nshidimukilu mishilangane. Bua kuikalabu tshivua Nzambi mubafukile, balume badi ne bua kuikala ne ngikadilu ya bulume, ne bakaji ne ngikadilu ya bukaji. Bua tshinyi? Bualu pa kusakidila ku dikala dia mulume ne mukaji bafukibue bua kukumbajangana ku mubidi, bavua ne bua kukumbajangana ku diambuluisha dia ngikadilu ya bulume ne ya bukaji. (Genese 2:18, 23, 24; Matayo 19:4, 5) Pabi, mmuenenu pa bulume anyi bukaji mmikonyangaja ne mminyanga. Bavule mbavuije buntu bulume mumue ne bukokeshi bua tshikisu, dîsu dikole, anyi dileja dinekesha dia makanda. Mu imue nshidimukilu bidi mua kuikala mpukapuka anyi bia bundu bua muntu mulume kudilaye, nansha patoke peshi mu musokoko. Pabi, munkatshi mua musumba kumpenga kua lukita lua Lazare, ‘Yezu wakadila.’ (Yone 11:35, Muanda Mulenga Lelu) Abi kabivua bipange kukumbanyina Yezu, muena buntu bulume buvua bupuangane. Lelu’eu bantu bavule mbanekeshe pa bidi bitangila buntu bukaji, babuangata bu tshilobeshi patupu tshia ku mubidi ne tshia masandi.
Buntu bulume bulelela ne buntu bukaji bulelela
3. Mmunyi mudi balume ne bakaji bashilangana?
3 Buntu bulume bulelela ne buntu bukaji bulelela ntshinyi? Tshibungu kampanda tshidi tshiamba ne: “Balume ne bakaji ba bungi badi bashilangana umue ne mukuabu ki ng’anu ku bitupa bia mubidi, kadi mu ngenzelu ne mu bidibu basue kabidi. Amue a ku mashilangana aa mmajadika bilondeshile mudi mubidi muenjibue. . . . Kadi mashilangana mavule adi kaayi a bitupa bia mubidi adi amueneka mashila pa midimu ya bitupa bia lulelu idi muntu yonso ulonga. Bantu badi baledibua balume anyi bakaji, kadi badi balonga bua kuikala ne ngikadilu ya bulume anyi ya bukaji.” (The World Book Encyclopedia) Mushindu utudi bibakibue ku tshilelelu udi mua kumvuija bintu bia bungi, kadi dilubuluka dia buntu bulume anyi dia buntu bukaji buakanyine ndishindamene pa dilonga dietu dia tshidi Nzambi ulomba ne kabidi pa tshitudi tusungula bua kuipatshila mu nsombelu.
4. Ntshinyi tshidi Bible usokolola bua midimu ya mulume ne mukaji?
4 Muyuki wa mu Bible udi usokolola ne: mudimu wa Adama uvua wa kulombola bu mfumu wa mukajende ne bana bende. Uvua kabidi ne bua kukumbaja disua dia Nzambi dia kuuja buloba, kubukokesha pamue ne bifukibua bikuabu bionso bishadile bia pa buloba. (Genese 1:28) Mudimu wa mu dîku wa buntu bukaji bua Eva uvua wa kuikala “muambuluishi” ne “mukumbaji” wa Adama, kukokela ku bumfumu buende, kueleshangana nende diboko mu dikumbaja dia dilongolola divua Nzambi mumanyishe bua bualu buabu.—Genese 2:18; 1 Kolinto 11:3.
5. Mmunyi muakanyanguka malanda pankatshi pa mulume ne mukaji?
5 Kadi Adama kakakumbaja bujitu buende nansha, ne Eva wakatumika ne buntu bukaji buende mu mushindu muitabijijanganyi bua kulobesha Adama bua kudisangisha kudiye mu dibenga kutumikila Nzambi. (Genese 3:6) Mu didipesha bukenji bua kuenza tshivuaye mumanye ne: ntshibi, Adama wakapangila bua kuleja buntu bulume bulelela. Ne dibubakana dionso wakasungula bua kuitaba dîyi dia muena kuende mupambuke pamutu pa tshivua Tatuende ne Mufuki wende muambe. (Genese 2:16, 17) Katupa kîpi bena dibaka aba ba kumpala bakabanga kudimuena tshivua Nzambi mudianjile kumona tshivua mua kuikala tshipeta tshia bupidia. Adama, eu uvua mufunkune mukajende kumpala mu miaku ya musangelu ne ya kasala, mpindieu ne mashika onso wakamufunkuna bu ‘mukaji uwakumpa.’ Mpindieu dipanga bupuangane diende diakanyanga ne diakapambuisha buntu bulume buende, pa kumufikisha ku ‘dikala ne bukokeshi ku mutu kua mukajende.’ Ku luende luseke, Eva uvua mua kuikala ne “dijinga dikole” (NW) bua bayende, pamu’apa mu mushindu munekesha ne ukena nkatshinkatshi.—Genese 3:12, 16.
6, 7. (a) Ndinyanguka kayi dia buntu bulume diakadiunda kumpala kua Mvula munene? (b) Ntshinyi tshitudi mua kulongela ku nsombelu wa kumpala kua Mvula munene?
6 Ditumika bibi ne buntu bulume ne buntu bukaji diakamueneka bikole menemene kumpala kua Mvula munene. Banjelu bakashiya muaba wabu wa ku ntuadijilu mu diulu ne bakavuala mibidi ya bantu bua kuenda masandi ne bakaji. (Genese 6:1, 2) Muyuki eu udi uleja anu balume bavua bikale baledibue ku diangatangana edi dikena dia ku tshifukilu. Ne bidi bimueneka se: ndelanganyi eyi ivua ya mashi masanga, kayivua mua kulelangana. Yakalua kumanyika bu bantu ba bukole, ba-Nefilime, anyi Baponeshanganyi, bualu bavua benzeja bantu bakuabu bua kupona panshi. (Note kuinshi kua Genese 6:4, NW) Bushuwa bavua bena tshinyangu, babundianganyi, kabayi bumvuilangana luse nansha lukese.
7 Bulelela, bulengele bua mubidi, tshimuenekelu tshiawu, bunene, peshi bukole kabiena biobi nkayabi bipetesha buntu bulume anyi buntu bukaji buanyishibue. Banjelu bakavuala mibidi ya bantu bavua pamu’apa bimpe kumona. Ne ba-Nefilime bavua banene ne ba mukitshi, kadi ngenyi yabu ivua minyanguke. Banjelu aba ba bupidia ne ndelanganyi yabu bakuuja buloba ne tshiendenda tshia masandi ne tshinyangu. Pa nanku, Yehowa wakatuisha bulongolodi abu ku nkomenu. (Genese 6:5-7) Kadi, Mvula munene kakajikija buenzeji bua ba-demon, peshi kakajimija bipeta bia mpekatu wa Adama. Dileja dikena dikumbane dia buntu bulume ne buntu bukaji diakamueneka tshiakabidi kunyima kua Mvula wa kabutu, ne kudi bilejilu mu Bible, bimpe ne bibi, bitudi mua kulongelaku.
8. Ntshilejilu kayi tshilenga tshia buntu bulume buakanyine tshiakashiya Yozefe?
8 Yozefe ne mukaji wa Potifare badi baleja dishilangana dikole pa bidi bitangila buntu bulume buakanyine budi bubengangana ne buntu bukaji bua mu bulongolodi ebu. Mukaji wa Potifare, mumane kualakana Yozefe uvua muikale muimpe kumona, wakateta bua kumuambisha. Mu tshikondo atshi, kakuvua mukenji wa Nzambi mufunda muikale ukandika masandi a bajike anyi a basele. Pabi, Yozefe wakanyema mukaji au muena buenzavi ne wakadileja muikale muntu mulelela wa Nzambi, eu wakaleja buntu bulume buvua buanyishibue kudi Nzambi.—Genese 39:7-9, 12.
9, 10. (a) Mmunyi muvua Mukalenge-mukaji Vasti mutumike bibi ne buntu bukaji buende? (b) Ntshilejilu kayi tshilenga tshia buntu bukaji tshivua Estere mutupeshe?
9 Estere ne Mukalenge-mukaji Vasti bakaleja dishilangana dia patoke bua bakaji. Bushuwa Vasti wakela meji ne: uvua mulengele be, ke pavua Mukalenge Asuweruse mua kuitaba misangu yonso majinga ende onso. Kadi bulengele buende buvua bua pa mutu pa mutu. Kavua ne budipope ne buntu bukaji nansha, bualu wakapanga kuleja dikokela kudi bayende ne mukalenge. Mukalenge wakamubenga ne wakasungula mukaji uvua ne ngikadilu ya bukaji bulelela, bushuwa, eu uvua utshina Yehowa bua kuikala mukalenge-mukaji wende.—Esetê 1:10-12; 2:15-17.
10 Estere udi wambuluisha bu tshilejilu tshia mpatshi bua bakaji bena nkristo. Uvua “mulengele muakane ku mesu,” kadi wakaleja didilengeja dia ‘muntu musokome wa mu mutshima, mu bivualu bidi kabiyi binyanguka bia mutshima wa kalolo ne ditalala.’ (Esetê 2:7; 1 Petelo 3:4) Kakamona bulengele bu tshintu tshia kumpala. Estere wakaleja mbabi ne didikanda, pa kukokela bayende, Asuweruse, nansha pavua mioyo ya bena tshisamba tshiende mikale mu njiwu. Estere wakapuwa pavuabi bia meji bua kuenza nanku, kadi wakakula ne dikima dionso pavuabi bikengedibua ne mu tshikondo tshiakanyine. (Esetê 2:10; 7:3-6) Wakitaba mibelu ya kudi muanabu Mordekayi, muntu mupie. (Esetê 4:12-16) Wakaleja dinanga ne bulamatshi kudi tshisamba tshiende.
Tshimuenekelu tshia pambelu
11. Ntshinyi tshitudi ne bua kuvuluka pa bidi bitangila tshimuenekelu tshia pambelu?
11 Ntshinyi tshidi nsapi wa buntu bukaji buakanyine? Mamu kampanda wakamba ne: “Bulenga bua mpala budi bushima. Buimpe bua kuisu budi tshianana. Mukaji udi utshina [“Yehowa,” NW] ke wa kutumbisha!” (Nsumuinu 31:30, MMM) Nenku ditshina dia kanemu dia Nzambi didi ne mushinga, ne bulenga-bunangi, bulenga, budipope, ne ludimi lupole bidi biambuluisha buntu bukaji bikole kupita mudi bulengele bua ku mubidi mua kuenza.—Nsumuinu 31:26.
12, 13. (a) Bia dibungama, ntshinyi tshidi tshimueneka mu ngakuilu ya bantu bavule? (b) Nsumuinu 11:22 udi umvuija tshinyi?
12 Bia dibungama, balume ne bakaji ba bungi kabena bunzulula mukana muabu ne meji, nansha bulenga-bunangi kabuena pa ndimi yabu. Ngakuilu wabu mmunyanguke, wa nsenda, mubole, ne wa butshimbakane. Bamue balume batu bela meji ne: ngakuilu mubole udi tshimanyinu tshia buntu bulume, ne bamue bakaji ne dikutakana dionso badi babidikija. Kadi, bikala mukaji mulengele eku mubule ngelelu wa meji muakane ne muikale muena milandu, muedianganyi wa nsenda, peshi mudiambi, udi bushuwa mua kuikala mulengele mu ngumvuilu mutambe buimpe, muikale bulelela ne ngikadilu ya bukaji anyi? ‘Bu mudi lukanu lua or mu diûlu dia ngulube mbu mudi mukaji wa mpala mulengele udi kayi ne lungenyi.’—Nsumuinu 11:22.
13 Buimpe bua kuîsu pamue ne ngakuilu ukena mukezuke, wa dielangana nsenda, anyi dipanga ngelelu wa meji muakane kabiakumvuangana nansha kakese ne tshimuenekelu tshia bukaji tshidi muntu kampanda mua kuleja. Bushuwa, ngikadilu bu eu udi kayi wa buena Nzambi udi mua kuvuija muntu udi muimpe mpala kumuenekaye bu mubi kuisu. Tudi mua kujingulula bipepele ne: tshimuenekelu tshia mubidi tshia mulume anyi mukaji katshiena tshiotshi nkayatshi mua kumbusha anyi kubingisha biji bikole, lutoyitoyi, peshi ngakuilu mubole. Bena nkristo bonso badi mua ne badi ne bua kulengelela Nzambi ne bantu nabu ku diambuluisha dia ngakuilu ne ngikadilu biabu biashila pa Bible.—Efeso 4:31.
14. Ndidilengeja dia mushindu kayi didibu batua makumbu mu 1 Petelo 3:3-5, ne mmunyi muudi umvua bua bualu abu?
14 Nansha mudi buntu bukaji ne buntu bulume bia mushinga bikale biashila pa ngikadilu ya mu nyuma, tshikadilu ne tshimuenekelu bia mubidi, kusangisha ne bilamba bitudi tuvuala ne mushindu utudi tubivuala, bidi bileja tshitudi. Kakuyi mpata mupostolo Petelo uvua mutume meji ku imue mishindu ya mvuadilu ne ndengejilu wa mubidi bia mu siekele wa kumpala, pakabelaye bakaji bena nkristo ne: ‘Didilengeja [dienu] kadikadi dia pambidi dia kuluka kua nsuki, anyi dia kuela kua bilenge bia ngolo, anyi dia kuluata kua bivualu [“bia pa mutu,” NW]; kadi dikale dia muntu musokome wa mu mutshima, mu bivualu bidi kabiyi binyanguka bia mutshima wa kalolo ne ditalala, bidi bia mushinga mukole ku mêsu kua Nzambi. Muomumue kabidi, bakaji ba tshijila ba kale bakadi batekemena Nzambi, bakadi badilengeja, bakadi bakokela babayabu.’—1 Petelo 3:3-5.
15. Ntshinyi tshidi bakaji bena nkristo ne bua kudienzeja bua kuleja mu mvuadilu wabu?
15 Mu 1 Timote 2:9, 10 (NW), tudi tusanganamu mumvuija a Paulo bua mvuadilu wa bakaji ne: “Ndi njinga bua bakaji badilengeje mu mvuadilu muakaja bimpe, ne budipope ne meji malenga . . . mu mushindu udi muakanyine bakaji badi bamba mudibu banemeka Nzambi, mbuena kuamba ne: mu midimu mimpe.” Mu mvese eu wakela kashonyi pa dikengedibua dia budipope ne mvuadilu muakaja bimpe bidi bileja meji malenga.
16, 17. (a) Mmunyi mudi balume ne bakaji ba bungi batumike bibi ne mvuadilu lelu’eu? (b) Ntshinyi tshitudi mua kukomesha bilondeshile mubelu udi mu Dutelonome 22:5?
16 Padi mulume anyi mukaji, nsonga mulume nansha mukaji, muikale ne ngikadilu peshi uvuala mu mushindu udi ujula masandi, kakulengeja buntu bulume peshi buntu bukaji bulelela, ne kabiena bushuwa bitumbisha Nzambi nansha. Bantu bavule mu bulongolodi ebu badi banekesha mu dileja ne lutambishi luonso buntu bulume anyi buntu bukaji bua dienda dia masandi mu mvuadilu ne mu ngikadilu. Bamue badi babuitshidija mashilangana pankatshi pa bulume anyi bukaji bua bipatshila bia buenzavi. Mmunyipu mutudi mua kuikala ne dianyisha tuetu bena nkristo bua mudi Bible usokolola ngelelu wa meji wa Nzambi! Yehowa wakambila Izalele wa kale ne: ‘Mukaji kaluatshi bilulu bia mulume, ne mulume kaluatshi bilulu bia bakaji: muntu yonso udi wenza malu au nunku udi bu tshintu tshibi ku mesu kua Yehowa, Nzambi wenu.’—Dutelonome 22:5.
17 Bua bualu ebu, neusanke pamu’apa bua kutangilula tshiakamba Tshibumba tshia Nsentedi tshia dia 15 Tshimungu 1988, mu dibeji dia 17, (Mfual.) ne: “Tshilumbu ki ntshia se: mvuadilu kampanda mmutumbe bikole, kadi ntshia se: mmuakanyine eu udi wamba mudiye ministre wa Nzambi. (Lomo 12:2; 2 Kolinto 6:3) Mvuadilu mutambe kudilekelela peshi bilamba bitambe kulamata pambidi bidi mua kupendesha mukenji wetu. Mvuadilu udi mumueneke patoke ne mu mushindu mulelela uvuija balume bu bakaji anyi uvuija bakaji bu balume ki mmukumbane nansha kakese. (Fuanyikija ne Dutelonome 22:5.) Bushuwa, bilele bia muaba utudi bidi mua kushilangana, bilondeshile mivu, bidi mudimu ulomba, ne bikuabu, mu mushindu wa se: tshisumbu tshia Buena-nkristo katshiena tshiela mikenji mikolakane ne miumisha bua kuyitumikisha mu bana betu bonso pa buloba bujima.”
18. Mbidia kayi bitudi mua kuela mu ditumikila mubelu wa mu Bible pa bidi bitangila mvuadilu ne ndengejilu wa mubidi?
18 Mmubelu kayipu wa nkatshinkatshi ne muakanyine! Bia dibungama, bamue bena nkristo, balume ne bakaji, bu bampofo, badi balonda tshionso tshidi bulongolodi ebu buleja mu mianda ya mvuadilu ne ndengejilu wa mubidi kakuyi dikonkonona mushindu udibi mua kuleja Yehowa ne tshisumbu tshia Buena-nkristo. Yonso wa kutudi udi mua kudikonkonona bua kumona né tudi benzejibue kudi ngelelu wa meji wa bulongolodi ebu. Peshi tudi mua kuya kudi muanetu wa balume anyi wa bakaji munemekibue, mumonamona malu, ne kumulomba ngenyi pa bidi bitangila diakaja kayi dionso ditudi mua kuenza mu mvuadilu wetu ne pashishe kukonkonona bimpe menemene ngenyi-mifila eyi.
Balume ne bakaji bena nkristo—Balume ne bakaji balelela
19. Mbuenzeji kayi bubi butudi ne bua kuluisha?
19 Satana ke nzambi wa bulongolodi ebu, ne buenzeji buende budi mua kumuenekela mu dikondakaja pa bidi bitangila bulume anyi bukaji, ne ki ndimanyine anu pa mvuadilu nansha. (2 Kolinto 4:4) Mu amue matunga bakaji bavule badi bafuilakana bumfumu ne balume, balengulula mêyi-maludiki a mu Bible. Ku lunga luseke, balume bapite bungi badi balekela patupu majitu abu a bumfumu, bu muakenza Adama. Kudi mene aba badi bateta bua kushintulula mudimu wa bitupa biabu bia lulelu mu nsombelu pa kuangatangana balume ne balume, bakaji ne bakaji. (Lomo 1:26, 27) Bible kêna umvuija nsombelu mikuabu mishilangane idi mianyishibue kudi Nzambi. Ne aba bonso bavua, kumpala kua kuluabu bena nkristo, kabayi kusunguluja pa bidi bitangila bumuntu buabu peshi masungula abu mu malu a bitupa bia lulelu badi mua kutekemena se: nebikale bua diakalenga diabu dia kashidi bua kuikala ne nsombelu mumvuangane ne dîyi-dikulu dia Nzambi, edi dikala bushuwa mua kuanyishibua kudi aba bonso badi bipatshila bupuangane bua bantu.
20. Mbuenzeji kayi budi Galatia 5:22, 23 ne bua kuikala nabu pa mmuenenu wetu wa buntu bulume ne buntu bukaji?
20 Mifundu idi ileja ne: bena nkristo balume ne bakaji badi bakengela bua kudiundisha ne kuleja mamuma a spiritu wa Nzambi—dinanga, disanka, ditalala, muoyo-mule, bulenga, buimpe, ditabuja, bupole-malu, ne didikanda. (Galatia 5:22, 23, NW) Nzambi, mu meji ende matumbuke, wakapesha balume mushindu wa kulengeja buntu bulume buabu, ne bakaji buntu bukaji buabu, pa kudima ngikadilu ayi. Mbipepele bua kunemeka mulume udi uleja mamuma a spiritu, ne mukaji udi wenza nenku mbipepele bua kumunanga.
21, 22. (a) Ntshilejilu kayi tshiakashiya Yezu pa bidi bitangila mishindu ya nsombelu? (b) Mmunyi muakaleja Yezu buntu bulume buende?
21 Muntu munene wa katshia ne katshia uvua Yezu Kristo, ne nsombelu wende ke udi bena nkristo ne bua kuidikija. (1 Petelo 2:21-23) Anu bu muakenza Yezu, balume ne bakaji badi ne bua kudileja bena bulamatshi kudi Nzambi ne kutumikila Dîyi Diende. Yezu wakaleja ngikadilu milenga ya dinanga, diengeleka, ne luse. Bu mutudi bena nkristo balelela, tudi balombibue bua tuetu kumuidikija bua kujadika ne: tudi bayidi bende.—Yone 13:35.
22 Yezu Kristo uvua mulume mulelela, ne tudi mua kumona ngikadilu ya bulume buende patudi tulonga muyuki wa nsombelu wende muleja mu Mifundu. Kakasela nansha, kadi Bible udi uleja ne: wakanyisha bulunda butshintshikila ne bakaji. (Luka 10:38, 39) Malanda ende ne balume ne bakaji avua misangu yonso makezuke ne a bunême. Udi tshitembelu tshipuangane tshia buntu bulume. Kakanyisha bua muntu nansha umue—mulume, mukaji, anyi muanjelu wa bupidia—amujimijile buntu bulume buende bua buena Nzambi ne lulamatu kudi Yehowa. Kakelakana bua kuitaba majitu ende, ne wakenza nanku kakuyi didiabakena.—Matayo 26:39.
23. Pa bidi bitangila midimu ya buntu bulume anyi buntu bukaji, mmunyi mudi bena nkristo babeneshibue mu mushindu musunguluke?
23 Ndisanka kayipu dia kuikala munkatshi mua tshisamba tshia Yehowa ne dia kudisangisha ne balume ne bakaji, pamue ne bansonga balume ne bakaji, badi ne tshipatshila tshia kumpala mu nsombelu wabu tshia kunanga ne kutumikila Yehowa Nzambi! Katuena batshintshimikibue mu ditumikila Dîyi dia Nzambi. Kadi, tudi bapikula ku bulongolodi ebu ne njila yabu idi ipuekesha mushinga wa bulengele, tshipatshila, ne midimu mishilangane ya bulume anyi ya bukaji. Tudi mua kupeta diakalenga dilelela didi difuma ku dikumbaja mu nsombelu mudimu wetu mutupesha kudi Nzambi, nansha bituikala balume anyi bakaji. Eyowa, mmunyipu mutudi ne dianyisha kudi Yehowa Nzambi, Mufuki, bua ndongoluelu yende eyi yonso ya dinanga bua bualu buetu ne dikala mutufuke balume ne bakaji!
Newandamune munyi?
◻ Mmidimu kayi miakanyine bua balume ne bakaji idi Bible umvuija?
◻ Mmunyi muakanyanguka buntu bulume kumpala kua Mvula munene, ne mmunyi mudibu babunyange pamue ne buntu bukaji mu tshikondo tshietu etshi?
◻ Mmibelu kayi ya mu Bible pa tshimuenekelu yiwakeba bua kutumikila?
◻ Mmunyi mudi balume ne bakaji bena nkristo mua kudileja balume ne bakaji balelela?
[Tshimfuanyi mu dibeji 17]
Nansha muvuaye mulengele, tudi tuvuluka Estere nangananga bua budipope buende ne mmuenenu wende wa lutulu ne bupole
[Tshimfuanyi mu dibeji 18]
Fila ntema miakanyine ku ndengejilu wa mubidi eku uzangika bikole bulengele bua munda