Mpata bua bantu badi bu mikoko mu buloba bua bena Navajo
HÓZHÓNÍ, mu muakulu wa bena Inde ba mu Navajo, udi umvuija “mulengele,” ne ke mudi bena Navajo bumvuija buloba buabu. Kubangila mu 1868, mbulamatadi wa États-Unis mmukosele bena Navajo tshipapu tshia buloba bulaminyina tshia kilometre karé 62 000 ku Nord-Est kua Arizona, kumpenga kua tshidibu babikila ne: matumba anayi, muaba udi matunga anayi a Arizona, Colorado, Nouveau-Mexique, ne dia Utah atuangena. Tshibandabanda tshia Mabue, tshiendeshila lumu kudi filme ya mu États-Unis, badi mpindieu batshikuba bu Budimi bua Tshisa tshia bena Navajo ne tshidi tshikoka bamusua-luendu ba ku miaba yonso ya pa buloba. Tshibandabanda etshi tshidi tshileja mabue manene makunze a bule bua metre 300 mu butumbuke ne maditole mu miaba idi yengelela pa mutu pa mpata mitumbuke ya bipela. Mu mushindu muakanyine, tshibikidilu tshia tshibandabanda etshi mu tshiena-Navajo tshidi tshiumvuija “mpunga pankatshi pa mbuebue.”
Bena Navajo mu tshi-bungi mbamanyike bua ngikadilu yabu ya budipuekeshi, diakidilangana dia musangelu, ne malanda masuikakane mu mêku malabale. Bantu 170 000 badi basombele mu buloba ebu bulaminyina badi nangananga mu tusoko tua palepale, balonda mishindu ya kabukulu. Bamue batshidi bamuna mikoko ne basombela mu mitanda ya mitshi mimeta idibu babikila ne: nzubu ya bimetu. Dimanya kufumba ne midimu yabu ya bianza mbiende lumu be. Bidibu batamba kuangata ne mushinga mbilamba biabu bia dibuikila panshi ne mbulankete mizola bipapu bia mekala anyi bintu bizola bia pa buabi bienza ne miosa ya mikoko. Tshidi tshimanyike kabidi bimpe mbilengejilu bia argent pamue ne mabue a turquoise ne bintu bikuabu bia mu bufuki.
Dituadila buloba bua bena Navajo lumu luimpe
Munkatshi mua bidimu bipite pa 30, Bantemu ba Yehowa mbalue mu buloba bua bena Navajo ki mbua kububandila patupu, kadi bua kutuadila bantu badi mu tshitupa etshi tshia kulekule lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi. (Matayo 24:14) Bampanda-njila ba pa buabu ne ba pa tshibidilu, ba-ministre ba Bantemu ba Yehowa, ke badi kumpala kua mulongo mu mudimu wa diyisha. Bavule ba kudibu mbalue bua kuandamuna ku dibikila bua kulua kuambuluisha dienza kudi batangidi bena ngendu ne Bantemu ba mu muaba eu bua kusadila muaba udi dijinga ditambe bunene. Bamue mbafumine mu bisumbu bia pabuipi apu, eku bakuabu, pamue ne bena bisa kabukabu bia mu Amerike, bafumina mu bitupa bishilangane bia mu États-Unis.
Balume ne bakaji aba bena lungenyi lua didipua muoyo mbafuanyikije mudimu wabu mu muaba eu ne ditumibua bu ba-misionere. Bua tshinyi? Tshia kumpala, miakulu ya muaba eu mmikole bobobo bua kuyilonga, bua bikuma biayi, nsuikilu ya miaku, ne biambilu bibuelakane. Pashishe, bantu ba muaba au pa tshibidilu mbalamate ku malu abu mapiana mu tshitendelelu, mu dîku, ne mbeyemene ku malu a buloba. Kabidi, muaba wa kulala ne mudimu mbikese bua badi kabayi bena Inde, mbabivuije bualu bukole bua aba badi bamuangale bua kusombela muaba eu. Ndekelu wa bionso, muyuki mule wa dikengeshibua dia bantu aba kudi batoke mmubapeshe bikole lungenyi lua kubenga kueyemena benyi.a
Kumpala, pakaya Bantemu benda bakumbula bantu ku nzubu ne ku nzubu, bavuale tuzaku ne bilavanda, bavua babafuanyikija ne ba-Mormon, ne bavule kabavua bunzulula tshiibi nansha. Pakashintululabu bua kubanga kuvuala bilamba bia pa tshibidilu, bavua babakidila, pa tshibidilu munkatshi mua dîba dijima anyi kupita apu. Mpindieu bantu badi bajingulula Bantemu ba Yehowa, nansha buobu bavuale kabidi kazaku ne tshilavanda mu mudimu wabu.
Difika anu kudi bantu badi basombele mu buloba bulaminyina bua bena Navajo mbualu budi busankisha. Diya ne mashinyi kilometre mivule, mu njila kayiyi bimanyinu idi mua kuikala ya mabue, lusenga, ne ya bitotshi ke mukenji udiku. Pa tshibidilu, bitu bifila lutatu lukole ku mashinyi ne kudi bena luendu. Mashinyi adi kabidi mua kujama, kadi bantu badi bapitshilapu misangu ya bungi batu badiakaje bua kutua mashinyi tshianza. Kukumbula basankididi, kuya bua dilonga kampanda dia Bible ku nzubu, anyi kuangata muntu bua kuya nende mu tshisangilu kansanga tshia bena nkristo, misangu ya bungi bitu bilomba dinyunguluka munkatshi mua mêba mapite bungi. Kadi, ne budisuile buonso Bantemu badi badifila, baleja nenku dinanga diabu bua bantu ba muaba eu.—Fuanyikija ne 1 Tesalonike 2:8.
Bena Navajo badi banyisha diyukila pa Bible. Pa tshibidilu batu badisangisha pamue mu dîku—bana, baledi, ne bakakuabu—bua kuteleja ditekemena dia tshisombelu tshia bukua-bantu mu mparadizu utshilualua. Pakakonkabu muena Navajo mukuabu bua kuleja tshivuaye wela meji bua Mparadizu, wakandamuna ne: “Mpata ya bisosa, ne mikoko ya bungi,” uleja dinanga diabu dia buloba ne bisumbu biabu bia mikoko. Badi kabidi banyisha mikanda idi yumvuija Bible, imue misangu batu baleja dianyisha edi pa kufila bilengejilu, dibulu dia nsabanga, makopo a mabele, ne bintu bia muomumue bua kutua mudimu wa Bukalenge nyama ku mikolo. Mpanda-njila mukuabu wa pa buende wakapeta abonema ya bibejibeji bia Tshibumba tshia Nsentedi ne Réveillez-vous! mitue ku 200 mu tshidimu tshimuepele, kusangisha ne ibidi ya muntu mukuabu muendeshi wa kabalu.
Diasa “tshikumbi tshia mikoko”
Padi muvu wa été ulua, ke dîba didi mulami muena Navajo usaka bimuna biende mutangile nabi ku tshikumbi tshia mikoko. Tshisombedi etshi tshia mikoko mu été, tshisungula bua dikala diatshi pabuipi ne mpata ya mashinde mabishi ne mpokolo muimpe wa mâyi, udi wambuluisha tshisumbu tshia mikoko bua kukola bimpe. Mu ngumvuilu wa tshimfuanyi, tudi mua kufuanyikija Nzubu wa Bukalenge ne tshikumbi tshia nunku—mpata wa mu nyuma ne mpokolo wa mâyi a bulelela. Bantu badi baluamu badi mua kupeta biakudia bia mu nyuma bidi bibapesha bukole ne makanda mimpe a mu nyuma.
Mu tshikondo kampanda, bisangilu bivua bienzeka mu tshibambalu tshia kalasa mu Kayenta, ku Arizona. Pashishe mu Tshimungu 1992, ku diambuluisha dia nkama ya Bantemu bena budisuile ba mu matunga mavule, bakibaka Nzubu wa Bukalenge mupiamupia mu Kayenta. Nzubu eu wa Bukalenge ne mikuabu ya bungi idi mu tshitupa etshi idi ifila ngumvuilu wa mudimu wa diyisha kauyi ukoseka mu lungenyi lua bantu ba muaba eu. Nzubu ya Bukalenge mikuabu idi yambuluisha teritware eu mualabale idi ikonga eyi idi mu tshimenga tshia Tuba ne mu tshia Chinle, bubidi buabi bikale mu buloba bulaminyina, tshimue mu tshibandabanda tshia Keams mu buloba bua tshisa tshia bena-Hopi, mu buloba bulaminyina bua bena Navajo, ne mikuabu ya bungi mu bimenga bidi ku muelelu kua buloba bulaminyina. Kudi tshipeta kayi?
Dianyisha ditambe bunene bua mukenji wa Bukalenge
Mu Kayenta, bantu bapite pa dikumi ne babidi ba muaba eu mbatambule katshia bibaka Nzubu wa Bukalenge, ebi bidi bileja dibenesha dia Yehowa mu muaba eu wa ntendelelu mulelela. Nzubu eu udi ufila tshijadiki tshia se: Bantemu ba Yehowa badi muaba eu bua kusombapu ne udi ufila dieyemena mu lumu luimpe lua Bukalenge ludibu bayisha. Matuku mashale aa, bavua benzelamu muyuki wa kumpala wa mu Bible muenza patoke mu muakulu wa Navajo. Bantu 40 bena mu tshisumbu bavua ne disanka dia kuakidila bantu 245 mu muyuki uvua wakula bua majitu a buledi. Ne mitshima ya dianyisha, dîku dikuabu dia bantu muanda-mukulu diakenza luendu munkatshi mua mêba asatu mu diya ne mu dipingana bua kuteleja muyuki eu—divua difika diabu dia kumpala ku Nzubu wa Bukalenge.
Tshia-mudimu tshikuabu tshiambuluishi tshidi Yehowa mufile ke broshire wa Ikalayi ne muoyo wa kashidi ne disanka pa buloba! mu muakulu wa Navajo. Dikudimuna broshire eu mu tshiena-Navajo, muakulu mukondakane bikole menemene, diakafila lutatu lua bushuwa. Bakudimunyi bonso basanga bakenza mêba mapite pa 1 000 bua kushindika ne: broshire udi umvuija mukenji wa Bukalenge mu mushindu muakanyine. Katshia wapatuka ku ndekelu kua 1995, Bantemu ba muaba eu mbabanye binunu bivule bia kopi yende, ebi mbifikishe ku dituadija malonga a Bible mapite bungi ne bakebi ba bulelela.
Badi batamba kutumika ne muakulu wa Navajo mu mudimu wa Bukalenge bualu bamanyishi ba Bukalenge badi baulonga. Bisumbu bia mu tshitupa etshi mbibange kutumika ne tshiena-Navajo mu Kalasa ka Mudimu wa Bukalenge, ne tulasa tua muakulu eu tudi tuenzeka bua kulongesha bamanyishi. Kabidi, batu bakudimuna programe wa mpuilu ya muaba eu mu tshiena-Navajo. Madikolela aa onso neafikishe bushuwa ku dianyisha ditambe bunene mu buloba ebu bulaminyina.
Munkatshi mua mamuma a Bukalenge adi mu buloba ebu bulaminyina bua bena Inde, katuena mua kulengulula ngikadilu ya mu nyuma ya kutemba ku bantu mileja kudi bana betu bena Navajo. Munkatshi mua bidimu muanda-mutekete, Jimmy ne Sandra bavua baya ne bana babu batanu mutantshi wa kilometre 120 mu diya ne mu dipingana bua kubuela mu bisangilu bia ku lumingu ku lumingu. Dîku edi didi divuluka malu mimpe a dimba misambu ya Bukalenge ne dilonga Bible pamue mu ngendu yabu mile. Dinanga ne lukunukunu bidi nabi baledi bua bulelela mbisake bana bua kulonda tshilejilu tshiabu mu dilua basamunyi baditshipe ba Yehowa. Banayi ba kudibu badi basadila mpindieu bu bampanda-njila ba pa tshibidilu, ne Jimmy udi mukulu. Bua kuvudija disanka dia dîku edi, Elsie, yayende wa Jimmy, mmulue muntu wa kumpala udi mutambule matuku adi panshi aa muikale wakula anu tshiena-Navajo.
Balami ba muaba eu ne bisumbu biabu bia mikoko badi benza tshiabu tshitupa tshimpe mu bupole bua bulami ku mabue manene adi alengeja buloba ebu bulaminyina bua bena Navajo. Muprofete Yeshaya kale kuonso aku wakadianjila kuamba bua Yehowa ne: ‘Neadishe tshisumbu tshiende tshia mikoko bu mudi mulami wa mikoko uyidisha, neambule bana ba mikoko mu maboko ende, neabatuale mu tshiadi tshiende, nealombole mikoko idi imuamushila bana bitulu bitulu.’ (Yeshaya 40:11) Ku butuangaji bua Yezu Kristo, Mulami wende Mulenga, Yehowa udi usangisha mu mpata wende wa mu nyuma aba bonso badi mu buloba bulaminyina bua bena Navajo, badi bajinga bua kuteleja lumu luimpe lua Bukalenge ne bua kuikala ne diakalenga dia kupeta dibenesha diende dia kashidi.
[Mêyi adi kuinshi]
a Tangila nimero ya Réveillez-vous! ya dia 8 Lumungulu 1948; dia 22 Luishi 1952; dia 22 Kabalashipu 1954 (Angl.); ne dia 8 Kabitende 1996.
[Tshimfuanyi mu dibeji 24]
Mukaji mulami wa mikoko muena Navajo udi umvua lumu luimpe