Dîku didi mu njiwu!
“NE PASHISHE bakapeta nsombelu wa disanka dia bungi.” Nsombelu eu mulenga mufuikakaja udi usanganyibua mu mabaka adi enda akepela anu kukepela matuku etu aa. Dilaya dia bena dibaka bua kunangangana ‘mu tshikondo tshimpe anyi tshibi mu matuku onso adibu ne muoyo bonso babidi’ ndilue misangu mivule bu dîyi dia mukana patupu. Mushindu wa kuikala ne dîku dia disanka udi umueneka bu dinaya mutudi katuyi mua kutapa.
Pankatshi pa 1960 ne 1990, bungi bua mabaka adi afua mbuvule kupita misangu ibidi mu matunga a ku Ouest adi matambe kushidimuka mu biamu. Mu amue matunga akavula misangu inayi. Tshilejilu, ku tshidimu tshionso mabaka matue ku 35 000 adi enzeka mu ditunga dia Suède, ne tshia bibidi tshimue tshia ku mabaka aa adi afua, mikale ne bana bapite pa 45 000. Aba badi basombe pamue kabayi baselangane badi batamba kuabulukangana, bidi pashishe ne buenzeji pa bana makumi a binunu. Lungenyi lua muomumue ludi luenda luasakana mu matunga mavule pa buloba bujima, mutudi mua kubimona mu kazubu kadi mu dibeji 5.
Bulelela, mêku mapanduluke ne diabuluka dia mabaka ki mbipiabipia mu miyuki ya bantu. Mu mikenji mibikila ne: Code d’Hammourabi ya mu siekele wa 18 K.B.B. muvua eyi ivua itaba dishipa dibaka mu Babilone. Nansha Mikenji ya Mozese, miela mu siekele wa 16 K.B.B., ivua itaba dishipa dibaka mu Izalele. (Dutelonome 24:1) Kadi bisuikidi bia dîku kabitu bianji kuikala bitekete bu mudibi mu siekele eu wa 20. Kukadi bidimu bipite pa dikumi, mufundi kampanda wa ngumu mu bikandakanda wakafunda ne: “Bidimu makumi atanu kumpala eku, bumue katuakuikala mene nansha ne mêku makese mu ngumvuilu wa pa tshibidilu. Badi mua kuapingana kudi mishindu mishilashilangane ya tusumbu.” Ne kubangila tshikondo atshi nsombelu udi umueneka mutangile ku dishindika lungenyi luende elu. Ndongoluelu wa dîku mmunyanguke ne lukasa luonso, ke padi lukonko lua se: “Nedipanduke anyi?” luenda lutamba kulua ne mushinga.
Bua tshinyi mbitambe kukola bua bena dibaka bavule kulamatangana ne kulama dîku disuikakane? Nnsapi kayi udi nende aba badi balamatangane pamue munkatshi mua tshikondo tshile, basekelela ne disanka dionso mifikilu yabu ya bidimu 25 ne kabidi ya bidimu 50 bia dibaka? Mu lupitapita, mu 1983 bakamanyisha ne: mulume kampanda ne mukaji kansanga mu République Soviétique d’Azerbaïdjan wa kale bakasekelela mufikilu wabu wa bidimu 100 bia dibaka—bikale eu ne bidimu 126, mukuabu ne 116.
Tshikebeshi tshia njiwu ntshinyi?
Mu matunga a bungi tumue tua ku tubingila tua dishipa dibaka dianyisha kudi mikenji mmasandi, tshikisu tshidi tshilenga lungenyi anyi tshia ku mubidi, dishiya dîku, bukuatshiki bua maluvu, butungu, dibuluka, dibuela mu mabaka abidi, ne dikala mupika wa bintu bia lulengu. Kadi, kabingila katamba kutangalaka nka se: mmuenenu wa nshindamenu bua dibaka ne nsombelu wa dîku dia pa tshibidilu mmushintuluke bikole, nangananga mu makumi a bidimu bidi panshi ebi. Kanemu ka ndongoluelu wa dibaka uvua kale muangata bu wa tshijila nkakepele. Bimbi ba mijiki bena lukuka, benji ba filme, filme ya bitupa bia bungi mileja ku TV, ne mikanda idi mitangalake mu bantu mbatumbishe tshidibu babikila ne: budikadidi bua bitupa bia lulelu, tshiendenda, bienzedi bia didilekelela, ne nsombelu wa budinangi. Mbalubuluje nshidimukilu udi munyange bieledi bia lungenyi ne mitshima ya bansonga ne ya bantu bakole.
Dikonkoloja kampanda dia mu 1996 diakaleja ne: bena Amerike 22 pa lukama badi bamba ne: kuenda masandi pambelu pa dibaka kudi mua kuikala imue misangu kuimpe bua dibaka. Nimero wa pa buende wa tshimue tshia ku bikandakanda bitambe bunene bia mu Suède, Aftonbladet, wakabela bakaji bua kushipa dibaka bualu “bidi mua kuikala anu bitambe buimpe.” Bamue bashikuluji bende lumu ba malu a ngikadilu ne ba malu a nsombelu ya bantu mbatangalaje mene lungenyi lua se: muntu “mmudianjila kulongolola” kudi didimenena bua kushintulula misangu yonso bakaji peshi balume panyima pa bidimu bikese. Mu mêyi makuabu, badi bafila lungenyi lua se: masandi pambelu pa dibaka ne dishipa dibaka mmalu a ku tshilelelu. Bamue badi mene baleja ne: dishipa dibaka dienza kudi baledi didi mua kuikala dimpe bua bana, pa kubalongolola mua kupita ne diabu dishipa dibaka dinga dituku!
Bansonga bavule kabatshiena bajinga kuikala mu nsombelu wa dîku dia pa tshibidilu, didi ne tatu, mamu ne bana. Mmuenenu mutangalake ng’wa ne: “Tshiena mua kuitaba bua kusomba ne muena dibaka umue-umue au matuku anyi onso a muoyo.” Nsonga kampanda wa bidimu 18 wa mu ditunga dia Danemark wakamba ne: “Dibaka didi bu Nowele, mmuanu tshianana. Tshiena nadi mu meji.” Noreen Byrne muena mu Tshipangu tshia Bakaji tshia Ditunga mu Irlande wakamba ne: “Nyanji idi ne: bua tshinyi kutata bua kusomba ne [balume] ne kubasukuila nsheshete. Mbimpe anu kupatuka ne kunaya nabu . . . Bakaji ba bungi badi benda bangata dipangadika dia se: kabena dijinga ne balume bua bamone mua kulubuluka.”
Mêku a muledi umue adi enda avula
Mu Mputu mujima mmuenenu eu mmufikishe ku divula dia lukasalukasa dia bamamu bajike. Bamue ba ku baledi aba bajike mbansonga badi bumvua ne: difu kadiyi dielela meji ki ntshilema. Bamue bamamu bajike mbakaji badi basue kudikoleshila bana babu. Bavule mbamamu badi basombe ne tatu bua tshikondo kampanda, kabayi ne tshipatshila nansha tshimue tshia kuselangana nende. Tshidimu tshishale tshikandakanda tshia Newsweek tshiakapatula tshiena-bualu pa lukonko lua se: “Ndufu lua dibaka anyi?” Tshiakamba ne: bungi bua bana ba panshi budi buenda buvula ne lukasa luonso ku Mputu, ne se: muntu nansha umue kêna ubitangila bu bualu. Suède udi mua kuikala wa kumpala, ne tshia bibidi tshimue tshia bana bonso balela pambelu pa dibaka. Mu ditunga dia Danemark ne dia Norvège badi bipatshila tshia bibidi tshimue, ne mu France ne mu Angleterre, pabuipi ne muana 1 pa 3.
Mu États-Unis, mêku a baledi babidi mmakepele bikole mu makumi a bidimu bikese biashadi ebi. Luapolo kampanda ludi luamba ne: “Mu 1960, . . . ku bana bonso, bana 9 pa lukama bavua mu mêku a muledi umue. Mu 1990, bungi abu buvua bubande too ne ku bana 25 pa lukama. Lelu’eu, ku bana bonso bena Amerike, bana 27,1 pa lukama mbalela mu mêku a muledi umue, bungi budi buenda bubanda. . . . Katshia mu 1970, bungi bua mêku a muledi umue mbubande kupita misangu ibidi. Dîku dia pa tshibidilu didi mu njiwu ya bungi lelu’eu mu mushindu wa se: ndifuane kujimina, ke mudi bamue bakebuludi bamba.”
Mu matunga mudi Ekleziya Katolike wa Roma mutambe kujimija bukokeshi buende mu malu a nsombelu, mêku a muledi umue adi enda avula. Mêku mashadile ku tshia bibidi tshimue a bena Italie mmenza kudi mamu, tatu ne bana, ne dîku dia pa tshibidilu didi dienda dishiya muaba wadi kudi bena dibaka badi kabayi ne bana ne mêku a muledi umue.
Mu amue matunga ndongoluelu wa diambuluisha dia bantu udi bushuwa ukankamija bantu bua kabasedianganyi. Bamamu bajike badi bapeta dikuatshisha dia mbulamatadi badi mua kudijimija bu buobu mua kusedibua. Bamamu bajike ba mu Danemark badi bapeta diambuluisha dia mfranga misakidila bua dikuba bana, ne mu bimue binsanga, bamamu ba bidimu bipuekele badi bapeta mfranga ya pa mutu ne badi babafutshila nzubu. Nenku, muanda udiku ng’wa mfranga. Alf B. Svensson udi wamba ne: dishipa dibaka mu Suède didi dilomba bafutshi ba bitadi dolare pankatshi pa binunu 250 ne binunu 375 ya dipesha ndongoluelu idi yambuluisha bantu, ya difutshila dia nzubu ne dikuatshisha dia bantu.
Ekleziya ya mu Bukua-buena-nkristo mmimueneke bu idi itobela anyi kayiyi ne tshidiyi yenza nansha tshimue bua kuteta kukudimuna lungenyi elu lubutudi munkatshi mua mêku. Ba-mpasata ne bamfumu ba bitendelelu ba bungi badi baluangana ne ntatu ya mêku abu buobu bine, nenku badiumvua kabayi ne mushindu wa kukuatshisha bakuabu. Bamue badi mene bamueneka bikala batua dishipa dibaka nyama ku mikolo. Nimero wa Aftonbladet wa mu dia 15 Tshisanga 1996, wakaleja ne: mpasata Steven Allen wa mu Bradford, mu Angleterre, wakenza mêyi a pa buawu bua dishipa dibaka, adiye wamba ne: adi ne bua kuambuluisha bua kuenza disangisha dianyisha kudi mikenji bua kushipa dibaka mu ekleziya yonso ya mu Grande-Bretagne. “Ndisangisha dia luondapu bua kuambuluisha muntu kampanda bua itabe ne adilongolole bilondeshile tshidi tshibafikile. Didi dibambuluisha bua kujingulula ne: Nzambi utshidi mubanange ne udi ubapikula ku kanyinganyinga.”
Nenku ndongoluelu wa dîku mmutangile penyi? Kudiku ditekemena bua lupandu luende anyi? Dîku ku dîku didiku mua kulama buobumue buadi eku dikale mu njiwu mikole ya mushindu’eu anyi? Suaku ukonkonone tshiena-bualu tshidi tshilonda.
[Tablo mu dibeji 5]
MABAKA A KU TSHIDIMU MAFUANYIKIJA NE MABAKA ADI AFUA MU AMUE MATUNGA
DITUNGA TSHIDIMU MABAKA MABAKA MASHIPA
Allemagne 1993 442 605 156 425
Australie 1993 113 255 48 324
Canada 1992 164 573 77 031
Cuba 1992 191 837 63 432
Danemark 1993 31 507 12 991
Estonie 1993 7 745 5 757
États-Unis 1993 2 334 000 1 187 000
Fédération Russe 1993 1 106 723 663 282
France 1991 280 175 108 086
Japon 1993 792 658 188 297
Moldavie 1991 4 065 2 659
Norvège 1993 19 464 10 943
Porto Rico 1992 34 222 14 227
République Tchèque 1993 66 033 30 227
Royaume-Uni 1992 356 013 174 717
Suède 1993 34 005 21 673
(Bishindamene pa mukanda wa Annuaire démographique 1994, Nations unies, New York 1996)