Dîku​—Tshintu tshidi tshikengedibua bua bantu!

BATU bamba ne: nsangilu wa bantu utu ulua mukole anu padi mêku akola. Miyuki ya kale idi ileja ne: padi ndongoluelu wa dîku unyanguka, bukole bua binsanga ne bua matunga butu buteketa. Pavua dinyanguka dia malu a tshitembu dibutule mêku mu ditunga dia Grèce wa kale, nshidimukilu wadi wakanyanguka pende, kuvuija ditunga edi tshintu tshipepele tshivua bena Roma ne bua kutshimuna. Ampire wa Roma wakashala mukole anu pavua mêku mikale makole. Kadi pakapita siekele mivule, nsombelu wa mu dîku wakateketa, ne bukole bua ampire eu buakakepela. Charles W. Eliot, mulombodi wa kale wa Université wa Harvard, wakela nseka ne: “Bukubi ne lumu bia dîku ne bia nsombelu wadi ke bipatshila bia kumpala bia nshidimukilu, ne bipatshila binene bia mudimu wonso.”

Eyowa, dîku ntshintu tshidi tshikengedibua bua bantu. Didi ne buenzeji bua buludiludi pa dishindama dia nsangilu wa bantu ne pa diakalenga dia bana ne bipungu bitshilualua. Kakuyi mpata, kudi bamamu bajike bavulavulayi badi badienzeja bikole bua kukolesha bana ba tshitembu, ne tudi ne bua kubela ka-lumbandi bua mudimu wabu mukole. Kadi, makebulula adi aleja ne: pa tshibidilu bana batu batamba kuikala ne nsombelu mulenga bikalabu basombele mu dîku didi ne baledi bonso babidi.

Dikebulula dienza mu ditunga dia Australie bua bansonga bapite pa 2 100 diakaleja ne: “bana ba mu mêku matapuluke bavua batambe kusama, bavua pamu’apa batamba kuleja bimanyinu bia ntatu ya mu mpampakenu, ne bavua pamu’apa batamba kuditua ne lukasa mu malu a bitupa bia lulelu kupita bana ba mu mêku atshidi katakata.” Dikebulula dilombola kudi ndongoluelu wa Institut américain des statistiques de santé diakasokolola ne: bana ba mu mêku makosoloke “20-30 pa lukama bavua pamu’apa batamba kupeta njiwu, bana 40-75 pa lukama bavua pamu’apa batamba kuambulula kalasa, ne bana 70 pa lukama bavua pamu’apa batamba kuipatshibua mu kalasa.” Ne mukonkononyi kampanda wa malu a tshididi udi wamba ne: “bana ba mu mêku a muledi umue badi pamu’apa batamba kubuelakana mu dibunda bibawu kupita aba badi bakolela mu mêku a pa tshibidilu.”

Dîku mmuaba wa tshisokomenu

Ndongoluelu wa dîku udi upetesha tshisombelu tshia disanka, tshidi tshikolesha ne tshisanguluja bantu bonso. Mukokeshi kampanda muena Suède udi wamba ne: “Mpokolo mutambe mushinga wa disanka ne diakalenga ki mmudimu, bintu, bia dijikija nabi lutetuku anyi balunda kadi ndîku.”

Bible udi uleja ne: dîku dionso dia pa buloba didi dipetela dîna diadi kudi Yehowa Nzambi, Mufuki Munene wa mêku, mu ngumvuilu wa se: yeye ke wakajadika ndongoluelu wa dîku. (Genese 1:27, 28; 2:23, 24; Efeso 3:14, 15) Kadi, mu Mifundu mifundisha ku spiritu, mupostolo Paulo wakadianjila kuamba bua dibunda dîku ne tshikisu, didi difikisha ku dinyanguka dia nsombelu wa tshitembu ne dia nsangilu wa bantu pambelu pa tshisumbu tshia bena nkristo. Wakamba ne: “matuku a ku nshikidilu” avua ne bua kumuenekela ku dipanga bulamatshi, dipangika dia “disuangana dia ku tshilelelu,” ne dibenga kutumikila baledi, nansha munkatshi mua “badi ne tshimuenekelu tshia bulamate kudi Nzambi.” Wakabela bena nkristo bua kumbuka kudi bantu ba mushindu’eu. Yezu wakadianjila kuamba ne: diluisha bulelela bua Nzambi divua ne bua kukosolola mêku.​—2 Timote 3:1-5, NW; Matayo 10:32-37.

Kadi Nzambi ki mmutulekele katuyi ne dikuatshisha. Mu Dîyi diende mudi malongesha a bungi adi atangila malanda a mu dîku. Didi dituambila mutudi mua kuvuija dîku tshintu tshidi tshipatula bipeta bimpe ne kuvuija nzubu muaba wa musangelu udi muena mu dîku yonso muikale ne malu a dikumbajila bakuabu.a​—Efeso 5:33; 6:1-4.

Kudiku mushindu wa kupeta malanda a disanka a mushindu’eu mu matuku aa adi dîku mu njiwu mikole anyi? Eyowa! Udi mua kukokesha bua kuvuija dîku diebe muaba wa disanka ne disanguluka mu bulongolodi ebu bukole bufuane tshipela. Kadi bidi bilomba bualu kampanda kudi muntu yonso udi mu dîku. Bidi bilonda ebi ng’imue ngenyi-mifila.

Ambuluisha dîku diebe bua kulubuluka

Umue wa ku mishindu mitambe buimpe idi dîku mua kushala mu buobumue ng’wa kupitshisha dîba pamue. Ne budisuile buonso bena mu dîku bonso badi ne bua kupitshisha pamue tshikondo tshiabu tshia dijikija lutetuku. Abi bidi mua kumvuija didipangisha amue malu. Tshilejilu, nuenu bansonga nudi mua kudipangisha ndongamu kampanda wa ku televizion unutu batamba kuanyisha, manaya anyi dipatuka ne balunda. Nuenu batatu, pa tshibidilu nuenu ke bakebi banene ba biakudia, kanutumiki ne tshikondo tshia dijikija lutetuku anu bua dipitshisha dîba anyi bua bipatshila bikuabu bienu nkayenu. Nulongolole malu a kuenza ne dîku, pamu’apa mushindu wa kupitshisha pamue matuku a ku ndekelu kua lumingu anyi diikisha. Bushuwa, nulongolole tshintu kampanda tshiatekemena bantu bonso ne tshiabasankisha.

Bana badi bakengela bivule kupita tshidibu babikila ne: tshikondo tshilenga, mmumue ne: tshitupa tshia dîba tshilongolola anyi tshipitshisha ne bana ku musangu ne ku musangu. Badi bakengela dîba dia bungi. Mufundi kampanda wa tshikandakanda tshia ku dituku ku dituku tshia mu Suède udi ufunda ne: “Munkatshi mua bidimu bianyi 15 bindi muenze bu mufidi wa ngumu, ndi mupetangane ne bana ba bungi babundi ba bibawu . . . Tshimanyinu tshimue tshidibu natshi ntshia se: bavua bapitshile ku nkoleshilu wa tshikondo tshilenga ne bamba ne: ‘Baledi banyi kabavua ne dîba nansha dikese.’ ‘Kabatu banji kuteleja.’ ‘Misangu yonso tatu uvua wenza anu ngendu.’ . . . Bu muudi muledi, misangu yonso udi mua kusungula bungi bua dîba diwapesha muanebe. Umanye se: panyima pa bidimu 15 nebatshinke disungula diebe kudi nsonga wa bidimu 15 wikala kayi luse.”

Mmuenenu muakanyine wa mfranga

Bena mu dîku bonso badi ne bua kudima mmuenenu muakanyine wa mfranga. Badi ne bua kuikala badiakaje bua kusangisha pamue mfranga idibu mua kupeta bua kukumbaja bidi dîku dikengela. Bakaji ba bungi badi ne bua kuenza mudimu bua kupeta ndambu wa mfranga ya kudiambuluisha nayi, kadi nuenu bakaji nudi ne bua kuikala badimuke bua njiwu ne mateta binudi mua kutuilangana nabi. Bulongolodi ebu budi bunulomba bua “kuenza” malu bilondeshile mikalu yenu ne bua “kuenza tshionso tshinudi basue kuenza.” Bidi mua kunusaka bua kulua badikadile ne bua kubenga kuanyisha mudimu munupesha kudi Nzambi bu bamamu ne benji ba midimu ya ku nzubu.​—Tito 2:4, 5.

Nuenu bamamu binuikala ku nzubu ne bikale balombodi ne balunda ba bana benu, bushuwa nebikale ne dikuatshisha dia bungi mu dienza bisuikidi bikole biambuluisha bua kulama dîku diebe pamue nansha kuoku makenga a mushindu kayi. Mukaji udi mua kufila dikuatshisha dia pa buadi mu divuija nzubu muaba wa disanka, wa bukubi ne wa dienzela mudimu. Muena tshididi kampanda wa mu siekele wa 19 wakamba ne: “Bidi bilomba balume lukama bua kuenza tshitudilu, kadi mukaji umue udi mua kuenza nzubu.”

Bikala bena mu dîku bonso beleshangana diboko bua kuakaja nsombelu wabu bilondeshile bungi bua lupetu luonso ludibu nalu, nebiepule dîku ku ntatu mivule. Bena dibaka badi ne bua kumvuangana bua kuikala ne nsombelu mupepele ne kuteka bipatshila bia mu nyuma pa muaba wa kumpala. Bana badi ne bua kulonga mua kuikala ne disankishibua, kabayi balomba bintu bidi dîku kadiyi mua kutua tshiadi. Dimukilayi lukuka lua mêsu! Diteta dia kusumba bintu biudi kuyi mua kukokesha ne dibuela mabanza mbifikishe mêku mavule ku dipangila. Bidi mua kuikala bimpe bua buobumue bua dîku bikala bonso basangisha mpetu yabu bua bualu kampanda buenza pamue​—luendu ludi lusanguluja, bimue bintu bia mu nzubu bia mushinga ne bidi bisankisha, peshi dipa kansanga bua kuambuluisha tshisumbu tshia bena nkristo.

Mushindu mukuabu wa “dipa” bua kupeta lungenyi lua disanka mu dîku ludi bena mu dîku bonso ne bua kuikala nalu ndidifila mu mudimu wa kusukula ne kulama​—kutabalela nzubu, budimi, mashinyi ne bikuabu. Badi mua kupesha muena mu dîku yonso, nansha bana batekete, tshitupa kampanda tshia mudimu. Nuenu bana, kanutetshi kujimija dîba dienu. Kadi, nudime lungenyi lua diambuluishangana ne dieleshangana diboko; muanda eu neufikishe ku bulunda ne bunyana bua bushuwa, bidi bikolesha buobumue bua dîku.

Mushinga wa dilongesha dia mu Bible

Mu dîku dia bena nkristo didi mu buobumue, kashonyi nkela kabidi pa mushinga wa dilonga dia Bible dia pa tshibidilu. Diyukila pa mvese ya mu Bible dituku dionso ne dilonga dia Mifundu ya Tshijila ku lumingu luonso bidi bifila tshishimikidi bua dîku didi mu buobumue. Nudi ne bua kukonkonona pamue malelela a nshindamenu ne mêyi-maludiki a mu Bible mu mushindu udi ulenga mitshima ya bonso badi mu dîku.

Bikondo bia mushindu’eu mu dîku bidi ne bua kuikala bia dilongesha kadi eku bikale kabidi bisankisha ne bikankamija. Dîku kampanda ku Nord kua Suède divua ne tshibidilu tshia kulomba bana bua kufunda nkonko ivuabu bapeta munkatshi mua lumingu. Pashishe bavua bakonkonona nkonko eyi mu dilonga dia Bible dia ku lumingu luonso. Misangu mivule nkonko eyi ivua miondoke ne isaka ku diela meji ne yakamueneka mikale ileja makokeshi a tshieledi tshia lungenyi tshia bana ne dianyisha diabu dia malongesha a mu Bible. Imue nkonko ivua ne: “Yehowa utu ukolesha bintu bionso tshikondo tshionso anyi peshi wakabienza anu musangu umue?” “Bua tshinyi Bible udi wamba ne: Nzambi wakafuka muntu ‘mu tshimfuanyi tshiende’ pabi Nzambi kayi muntu wa musunyi?” “Bu muvuabu ku makasa kutupu ne kabayi ne bilamba, Adama ne Eva kabakuminyina ne mashika mu muvu wa hiver mu Mparadizu anyi?” “Bua tshinyi tudi tukengela ngondo butuku padiku ne bua kuikala mîdima?” Bana aba bakadi mpindieu bakole ne badi basadila Nzambi bu ba-ministre ba ku dîba ne ku dîba.

Panudi nujandula nshinga ya mu dîku, nuenu baledi nudi ne bua kuditatshisha bua kuikala ne mmuenenu muimpe ne bûle ne disanka. Ikalayi nuangatangana ne mushinga ne nuikale ne nkatshinkatshi, kadi bikale ne dîsu dikole, padibi bitangila kuteya ntema ku mêyi-maludiki a mushinga. Nuenze bua bana bamone se: dinanga bua Nzambi ne bua mêyi-maludiki ende makane bidi bilombola misangu yonso mapangadika enu. Kalasa katu misangu mivule muaba udi utamba kufila kanyinganyinga ne dibungama, ne bana badi bakengela dikankamija dia bungi ku nzubu bua kutshimuna buenzeji bua mushindu’eu.

Baledi, kanuedi meji ne: nudi bapuangane. Itabayi bilema ne lombayi luse kudi bana benu padibi bikengedibua. Bansonga, padi mamu ne tatu bitaba tshilema kampanda, nudiundishe dinanga dienu kudibu.​—Muambi 7:16.

Eyowa, dîku didi mu buobumue didi difila tshisombelu tshia ditalala, tshia bukubi ne disanka. Goethe, mufundi wa tusala muena Allemagne, wakamba umue musangu ne: “Eu udi mutambe kuikala ne disanka, mukalenge anyi tshidima, ng’udi upeta disanka diende kumbelu.” Bua baledi ne bana bena dianyisha, kakuena ne bua kuikala muaba mukuabu mufuanangane ne dîku.

Bulelela, lelu’eu bifinakaji bia mu bulongolodi ebu mutudi basombele mbiteke dîku mu njiwu mikole. Kadi bu mudi dîku difume kudi Nzambi, nedipanduke. Dîku diebe nedipanduke, ne wewe pebe biwalonda mêyi-malombodi makane a Nzambi bua nsombelu wa disanka mu dîku.

[Mêyi adi kuinshi]