Nsombelu wanyi bu muena nsudi​—Wa disanka ne mubenesha mu nyuma

BU MUDIBI BILONDA KUDI ISAIAH ADAGBONA

Ndi mukolele mu Akure mu ditunga dia Nigeria. Dîku dietu divua didima bimene, bibote, tshiombe ne koko. Tatu kavua musue bua meme kuya mu kalasa. Wakangambila ne: “Udi tshidime. Muntu nansha umue kakukulomba bua kubala bimene.”

KADI, mvua musue kulonga mua kubala. Ku mêba onso a dilolo, mvua ngimana ne ntelejila ku dididishi dia nzubu kampanda muvua mulongeshi kansanga muikale ulongeshila bamue bana kumbelu. Bivua mu 1940 pamvua ne bidimu bitue ku 12. Pavua tatuende wa bana aba ummona, uvua umbulukila ne ungipata. Kadi mvua anu mutungunuke ne kualukila. Minga misangu mulongeshi kavua ulua, ne mvua ngibila ne ntangila pamue ne bana aba mikanda yabu. Imue misangu bavua bansombesha mikanda yabu. Au ke mushindu ungakalonga mua kubala.

Ndi ndisanga ne bantu ba Nzambi

Panyima ngakapeta Bible ne mvua mmubala pa tshibidilu kumpala kua kulala. Dimue dilolo ngakabala Matayo nshapita wa 10, udi uleja ne: bantu bavua ne bua kukina ne kukengesha bayidi ba Yezu.

Ngakavuluka ne: Bantemu ba Yehowa bavua balue ku nzubu kuetu ne kabakabaleja bulenga. Biakangelesha meji ne: aba badi mua kuikala bantu bavua Yezu muambe. Musangu wakalonda pakatukumbula Bantemu, bakampesha tshibejibeji. Pangakatuadija kudisanga nabu, ngakalua tshintu tshia kuseka. Kadi, pavua bantu batamba kuteta bua kuntekesha mu mikolo, mvua ntamba kutuishibua ne kulua muena disanka bua mumvua mupete tshitendelelu tshilelela.

Bushuwa tshiakatamba kunkemesha bua Bantemu tshivua tshia se: bashilangane ne bisumbu bikuabu bia bitendelelu mu tshitupa tshietu, kabavua babuejakaja ntendelelu wabu ne bibidilu ne bilele bia kabukulu bia mu bitendelelu bia bampangano bia muaba au. Tshilejilu, nansha muvua dîku dietu dibuela mu ekleziya Anglikane, tatu uvua mulamine Ogun, nzambi wa bena Yoruba, sanktiwere.

Panyima pa tatu mumane kufua, mvua ne bua kupiana sanktiwere au. Tshivua mumusue, bualu mvua mumanye se: Bible udi ukandika ditendelela mpingu. Ngakalubuluka mu nyuma ne diambuluisha dia Yehowa, ne mu Tshisua-munene 1954, ngakatambula.

Nsudi idi inkuata

Ku ntuadijilu kua tshidimu atshi, ngakamona ditala dia mabuba ne buzenzele munda mua makasa anyi. Tshivua mua kumvua bisama bu meme muendele pa makala a kadilu. Panyima pa tshikondo kampanda, mputa mikunzubile yakapatuka mu mpala muanyi ne ku mishiku. Meme nansha dîku dianyi katuvua bamanye tshivua tshienzeke; tuakela meji ne: divua disama dia malangu. Ngakaya kudi bangangabuka 12 bua kungondapa ne mitshi. Ndekelu umue wa kudibu wakatuambila ne: tshivua nsudi.

Tshivua bualu bua mukumu! Mvua ndubakana ne tshivua ndala bimpe. Mvua ndota bilota bikuate buôwa. Kadi dimanya dianyi dia bulelela bua mu Bible ne dieyemena Yehowa biakangambuluisha bua kutangila matuku atshivua alua ne dishindika.

Bantu bakambila Mamu ne: meme muye kudi muena lubuku bua kufila milambu, mvua mua kumvua bimpe. Ngakabenga bua kuya, mumanye se: tshienzedi bu etshi tshivua ne bua kubungamija Yehowa. Bajingulule ne: mvua muangate dipangadija pa bualu ebu, balunda ba Mamu bakafila lungenyi bua yeye kuangata musa wa kola ne kuumfita mu mpala. Pashishe uvua mua kufila musa wa kola eu kudi muena lubuku bua kutumika nawu bu milambu bua diakalenga dianyi. Tshivua musue kubuelakana mu bualu abu ne ngakamuambila nanku. Ndekelu wa bionso wakalekela madikolela avuaye wenza bua kumbueja mu tshitendelelu tshia bampangano.

Tshikondo tshingakaya mu lupitadi, nsudi ikavua midie tshitupa tshinene. Mvua ne mputa pa mubidi wanyi mujima. Mu lupitadi, bakampesha manga, ne ku kakese ku kakese dikoba dianyi diakalengela.

Bakela meji ne: mvua mufue

Kadi ntatu yanyi kayivua mimanyine apu. Dikasa dianyi dia balume diakanyanguka bikole ne disama, ne mu 1962 bavua ne bua kudikosa. Kunyima kua bamane kudikosa, kuvua ntatu ya luondapu. Ba-doktere kabavua batekemene se: nengikale ne muoyo. Munga nsaserdose mutoke uvua misionere wakalua bua kuenza mikiya ya ndekelu. Tshivua ne bukole bua kuakula, kadi munganga mukuabu wakamuambila ne: mvua Ntemu wa Yehowa.

Nsaserdose eu wakangambila ne: “Udi musue kushintuluka ne kulua muena Katolike bua umone mua kuya mu diulu anyi?” Muanda eu wakansekesha mundamunda. Ngakasambila Yehowa bua meme kupeta bukole bua kuandamuna. Ne madikolela a bungi ngakamba ne: “Tòo!” Nsaserdose eu wakela nyima e kuyaye.

Nsombelu wanyi wakatamba kunyanguka too ne pakela bena mu lupitadi meji ne: mvua mufue. Bakambuikila dra mu mpala. Kadi, kabakaya nanyi ku kazubu ka dilamina bafue, bualu bangabanga doktere anyi munganga uvua ne bua kujadika ne: mvua mufue. Kakuvua doktere nansha umue ku mudimu, ne baminganga bavua baye bonso mu difesto. Nenku bakanshiya mu tshibambalu atshi butuku bujima. Pavua doktere wenda ukumbula babedi mu dinda diakalonda, muntu nansha umue kakalua ku bulalu buanyi bualu batshivua anu bambuikile ne bele meji ne: mvua mufue. Ndekelu wa bionso, munga muntu wakamona se: “tshitalu” tshivua tshibuikila dra tshivua tshinyunga!

Ee, ngakasangala, ne mu Tshisua-munene 1963 bakantuma mu musoko udi ne lupitadi lua bena nsudi mu Abeokuta ku Sud-Ouest kua Nigeria. Ke muaba undi musombele katshia dîba adi.

Badi baluisha diyisha dianyi

Kuvua bena nsudi batue ku 400 mu musoko au pangakafika, ne meme nkayanyi ke uvua Ntemu. Ngakafundila Société, ne bakandamuna ne lukasa pa kulomba Tshisumbu tshia Akomoje bua kumonangana nanyi. Nenku tshituku muanji kupanga bua kumonangana ne bana betu.

Diakamue pangakafika mu musoko eu, ngakatuadija kuyisha. Mpasata wa muaba au kavua ne disanka bua bualu abu, ne wakamfunda kudi munene wa malu a nsombelu muimpe uvua utangila kamponya aka. Munene eu uvua muntu mukulakaje mufume mu ditunga dia Allemagne. Wakangambila ne: tshivua ne bukenji bua kulongesha Bible bualu tshivua mulonge kalasa anyi tshivua ne mukanda wa dianyisha bua kuenza nanku; bu mumvua tshiyi mukumbaje malu-malomba, mvua mua kulongesha bantu bintu bibi. Bu meme mutungunuke, bavua mua kungipata mu musoko ne kumpala luondapu. Kakitaba bua meme kuandamuna bualu nansha bumue.

Pashishe wakatuma dîyi ne: muntu nansha umue kavua ne bua kulonga nanyi Bible. Bu tshipeta, aba bavua baleje disankidila bakalekela dilua kundi.

Ngakatuadila Yehowa muanda eu mu disambila, ndomba meji ne bulombodi. Dia lumingu divua dilonda, ngakaya mu ekleziya wa ba-Baptiste mu musoko amu, nansha mumvua tshiyi mubuele mu masangisha abu. Kuvua tshikondo kampanda munkatshi mua disangisha tshivua bantu bavuamu bela nkonko. Ngakela tshianza muulu ne kuebeja ne: “Bikala bantu bimpe bonso baya mu diulu ne bantu babi bonso baya munga muaba, bua tshinyi Yeshaya 45:18 udi wamba ne: Nzambi wakafuka buloba bua bantu bashikamepu?”

Kuvua manunganyi mavule mu tshisumbu. Ndekelu, misionere eu mpasata wakamba ne: katuena mua kujingulula njila ya Nzambi. Nanku, ngakadiandamuina lukonko luanyi pa kubala mvese idi ileja ne: bantu 144 000 nebaye mu diulu, ne se: bantu babi nebajimine, ne se: bantu bakane nebikale ne muoyo kashidi pa buloba.​—Musambu 37:10, 11; Buakabuluibua 14:1, 4.

Muntu yonso wakatuta bikashi bua kuanyisha diandamuna dianyi. Pashishe mpasata eu kuambaye ne: “Kumayi bikashi bua musangu muibidi bualu muntu eu mmumanye Bible bushuwa.” Panyima pa disangisha, bamue bakalua kundi e kuamba ne: “Udi mumanye bia bungi kupita mpasata!”

Dikana bua kungipata didi ditungunuka

Bualu abu buakakepesha bikole buluishi, ne bantu bakalamata kabidi kundi bua kulonga Bible. Kadi, kuvua kushale baluishi bavua benzeja munene wa malu a nsombelu muimpe bua kungipata. Pabuipi ne ngondo mujima panyima pa disangisha dia ekleziya adi, wakambikila e kuamba ne: “Bua tshinyi udi utungunuka ne kuyisha? Mu ditunga dietu, bantu kabatu basue Bantemu ba Yehowa, ne mbia muomumue ne muaba eu. Bua tshinyi udi unkebela bilumbu? Kuena mumanye ne: ndi mua kukuipata anyi?”

Ngakandamuna ne: “Tatu, ndi nkunemeka bua tubingila tusatu. Ka kumpala, bualu udi muntu mukulumpe kundi, ne Bible udi wamba ne: tudi ne bua kunemeka nsuki mitoke. Kabingila kibidi kandi nkunemekela nka se: udi mushiye ditunga dienu bua kulua kutuambuluisha munu. Kabingila kisatu nka se: udi muntu muimpe, muena kalolo, ne udi ukuatshisha badi mu dikenga. Kadi mbukenji kayi buudi nabu bua wewe kuela meji ne: udi mua kungipata? Mfumu wa ditunga edi katu wipata Bantemu ba Yehowa to. Mukokeshi wa kabukulu wa rejon eu katu utuipata. Nansha wewe mungipate mu kamponya aka, Yehowa neatungunuke ne kuntabalela.”

Kumpala tshivuaku muanji kuakula nende buludiludi nunku, ne ngakamona se: bivua bimulenge ku muoyo. Wakaya kayi muambe dîyi. Pashishe, pavua muntu udilakana bua bualu buanyi, uvua wandamuna ne dibungama ne: “Tshiena mbuelakana kabidi mu bualu ebu. Biwikala tshilumbu ne diyisha diende, muambiletshi!”

Kalasa ka dilonga kubala ne kufunda

Aba bavua babuela mu ekleziya wa ba-Baptiste mu kamponya aka bakatungunuka ne kuluisha diyisha dianyi. Nenku ngakapeta lungenyi. Ngakaya kudi munene wa malu a nsombelu muimpe ne kuebeja né mvua mua kuenza kalasa ka dilonga kubala ne kufunda. Pakangebejaye bungi bua difutu dimvua nkeba, ngakamuambila ne: mvua mua kulongesha tshianana.

Bakafila tshibambalu tshia kalasa, tablo ne lupemba, nenku ngakatuadija kulongesha bamue bena mu kamponya mushindu wa kubala. Tuvua tulonga dituku dionso. Bua minute 30 ya kumpala, mvua ndongesha dibala, pashishe mvua ndonda ne ngumvuija muyuki wa mu Bible. Kunyima, tuvua tubala muyuki eu mu Bible.

Mulongi umue uvua muntu mukaji dîna diende Nimota. Uvua usankidila malu a mu nyuma bikole ne uvua wela nkonko mu ekleziya ne mu moské. Muine amu kavua upeta mandamuna a nkonko yende, nenku uvua ulua kungebeja. Ndekelu wa bionso, wakalambula muoyo wende kudi Yehowa ne wakatambula. Mu 1966 tuakaselangana.

Bantu ba bungi badi mu tshisumbu tshietu lelu bakalonga mua kubala ne kufunda mu kalasa aku. Tshivua ne meji a kufila lungenyi bua kalasa aku. Bushuwa dibenesha dia Yehowa diakamueneka patoke. Panyima pa muanda au muntu nansha umue kavua mua kumbengela bua kuyisha.

Nzubu wa Bukalenge mu kamponya

Mu tshikondo tshituakaselangana ne Nimota, banayi ba kutudi bavua badisangisha pa tshibidilu bua kulonga pamue Tshibumba tshia Nsentedi. Pabuipi ne tshidimu tshijima, tuvua tusangila mu tshibambalu tshivuabu basukuila mputa ya bena nsudi. Pashishe munene wa malu a nsombelu muimpe, ukavua mpindieu mulue mulunda wanyi, wakangambila ne: “Ki mbimpe bua nuenu kutendelela Nzambi wenu mu tshibambalu tshidibu bondapila.”

Wakamba ne: tuvua mua kudisangishila mu ditanda dia mabaya divua munda mutupu. Panyima, tuakandamuna ditanda adi Nzubu wa Bukalenge. Mu 1992, ne diambuluisha dia bana betu bavua mu tshimenga, tuakajikija mudimu eu. Anu bu muudi mua kumona pa foto mu dibeji dia 24, nzubu wetu mmulenga​—mushinguila ne mulaba mukubu, muela beton panshi ne tshisasa tshikole.

Diyisha bena nsudi

Munda mua bidimu 33 teritware wanyi uvua musoko uvua ne bena nsudi. Kuyisha bena nsudi kutu mushindu kayi? Munu mu Afrike bantu bavule batu bitaba ne: bintu bionso mbifume kudi Nzambi. Nenku padi nsudi ibakuata, badi bela meji ne: mu mushindu kampanda Nzambi ke udi muyikebeshe. Bamue badi ne kanyinganyinga ka bungi bua nsombelu wabu. Bakuabu badi ne tshiji ne bamba ne: “Kutuambidi bua Nzambi udi ne dinanga ne luse. Bu biobi bilelela, disama edi divua ne bua kujika!” Pashishe tudi tubala ne tuelangana meji pa Yakobo 1:13, udi wamba ne: ‘Nzambi kêna uteya muntu ne malu mabi.’ Kunyima tudi tumvuija bua tshinyi Yehowa mmulekele masama akengesha bantu, ne tudi tuleja dilaya diende dia buloba bua mparadizu muaba wikala muntu nansha umue kayi usama.​—Yeshaya 33:24.

Ba bungi mbitabe lumu luimpe. Katshia ngalua mu kamponya aka, Yehowa mmutumike nanyi bua kufikisha bantu bapite pa 30 ku didilambula ne batismo, bonso buabu bikale bena nsudi. Bavule mbalukile ku mabu panyima pa bamane kumvua bimpe, ne bakese mbafue. Mpindieu tudi ne bamanyishi ba Bukalenge 18, ne bantu batue ku 25 badi babuela mu bisangilu pa tshibidilu. Babidi ba kutudi badi basadila bu bakulu, ne tudi ne musadidi wa mudimu umue ne mpanda-njila wa pa tshibidilu umue. Ndi ne disanka dia kumona bantu bavulavulayi mpindieu basadila Yehowa ne lulamatu luonso mu kamponya aka! Pangakalua muaba eu, mvua ne buôwa bua se: mvua mua kuikala nkayanyi, kadi Yehowa mmumbeneshe mu mushindu wa dikema.

Disanka dia kusadila bana betu

Ngakangata manga a nsudi kubangila mu 1960, ne ndi mulekele kuangata kukadi kupite bidimu bitanu. Mpindieu ndi mumvue bimpe menemene, anu bu mudi bakuabu mu tshisumbu. Nsudi yakashiya tshimanyinu tshiayi​—ndi mujimije tshitupa tshia mukolo wanyi, ne tshiena mua kuolola bianza bianyi—​kadi disama ndijike.

Bu mundi mumvue bimpe, bamue bakebeja bua tshinyi tshiena ngumbuka mu kamponya aka ne mpingana kumbelu. Kudi tubingila kabukabu tundi mushadile, kadi kabingila kanene nka se: ndi musue kutungunuka ne kuambuluisha bana betu muaba eu. Disanka dia kukuba mikoko ya Yehowa ndipite tshintu kayi tshionso tshidi dîku dianyi mua kumpesha bu meme mua kupingana kudibu.

Ndi ne dianyisha divule bua mumvua mumanye Yehowa kumpala kua meme kujingulula se: mvua ne nsudi. Tshianana, mvua mua kuikala mudishipe. Kuvua makenga ne ntatu bia bungi munkatshi mua bidimu bivule, kadi ki mmanga avua mankuatshishe​—Yehowa ke uvua munkuatshishe. Pandi mvuluka malu a kale, ndi ne disanka; ne pandi ngela meji bua matuku atshilualua mu Bukalenge bua Nzambi, ndi mene ne disanka divule.

[Kazubu mu dibeji 25]

Dibeji dia mamanyisha a mushinga mukole bua nsudi

Nsudi ntshinyi?

Nsudi ya matuku etu aa ndisama dilela kudi kîshi ka bacille kasokolola mu 1873 kudi Armauer Hansen. Bua kuanyisha mudimu wende, ba-doktere badi kabidi bakula bua nsudi bu disama dia Hansen.

Kîshi aka kadi kanyanga mijilu, mifuba, mêsu ne bimue bitupa bia mubidi. Tshilengelu tshidi tshijimina, misangu mivule mu bianza ne mu makasa. Kadiyi dikontolola, disama edi didi mua kulela dinyanguka dinene dia kuisu ne bidimba. Ditu dishipa mu mpukapuka.

Kudiku luondapu anyi?

Bantu badi ne nsudi itshidi mikese badi bumvua bimpe kakuyi luondapu kayi luonso. Babedi badi basama bikole badi mua kubondopa ne manga.

Buanga bua kumpala budi buluisha nsudi, buenza mu bidimu bia 1950, buvua buondopa ne majetete ne ku kakese ku kakese kabutshivua ne bukole bualu kîshi ka nsudi kakatuadija kukandamana. Bakapatula manga mapiamapia, ne ku ntuadijilu kua bidimu bia 1980, Luondapu lua Manga Mavule (LMM) luakalua ngondapilu munene pa buloba bujima. Ngondapilu eu udi wangata mishindu isatu ya manga​—Dapsone, Rifampicine, ne Clofazimine. Nansha mudi LMM ushipa kîshi aka, kêna ulongolola tshikadi disama dinyange.

LMM udi ne bukole bua bungi mu diondopa disama edi. Ke bua tshinyi, bungi bua bantu badi ne nsudi mbukepele ne lukasa luonso kumbuka ku bantu miliyo 12 mu 1985 too ne ku bantu batue ku muliyo 1,3 munkatshi mua 1996.

Mmunyi mudiyi yambulukilangana?

Nsudi kayitu itamba kuambulukilangana; bantu bavule badi ne mashi makole makumbane bua kuyikandamena. Padiyi yambulukilangana, pa tshibidilu bitu nanku munkatshi mua bantu badi basombe pamue mutantshi mule ne aba badi ne disama edi.

Ba-doktere ki mbamanye bimpe mudi kîshi aka kabuela mu mubidi wa muntu, kadi badi bafuikakaja ne: kadi kabuelela pa dikoba anyi mu diûlu.

Matekemena a matuku atshilualua

Badi bipatshila bua “kujikija [nsudi] bu disama didi dikuata bantu bavule” pabuipi ne tshidimu tshia 2000. Ebi bidi biumvuija ne: bungi bua bena nsudi mu tshinsanga tshionso kabuakupita pa muntu 1 mu bantu 10 000. Mu Bukalenge bua Nzambi nedijike kashidi.​—Yeshaya 33:24.

(Mpokolo: Bulongolodi bua Makanda a mubidi bua Buloba bujima; Tshikongo tshia Bukua-matunga tshia Nsangilu miluishi ya Nsudi; ne mukanda wa Manson’s Tropical Diseases, Mpatuidi wa mu 1996.)

[Kazubu mu dibeji 27]

Lelu’eu nsudi idi mumue ne ya mu bikondo bifundilebu Bible anyi?

Lelu’eu mikanda ya malu a luondapu idi yumvuija nsudi ne miaku mijalame; dîna dia kîshi ka disama edi mu malu a sianse didi ne: Mycobacterium leprae. Bushuwa, Bible ki mmukanda wa malu a manga. Miaku ya tshiena-Ebelu ne tshiena-Greke mikudimuna ne: “nsudi” mu nkudimuinu mivule ya Bible idi ne mumvuija matambe kualabala. Tshilejilu, nsudi ya mu Bible ivua ipatula bimanyinu bidibu mua kumona ki ng’anu kudi bantu kadi ku bilamba ne ku nzubu kabidi, tshintu tshidi kîshi aka kakayi kenza.​—Lewitiki 13:2, 47; 14:34.

Kusakidila apu, bimanyinu bidi bimueneka kudi bantu bidi bijadika nsudi lelu’eu kabiena bikumbanangana menemene ne diumvuija dia nsudi dia mu bikondo bifundilebu Bible. Bamue badi bafila lungenyi lua se: diumvuija didi mua kuikala disuikakaja ku se: ngikadilu wa masama udi ushintuluka mu bule bua tshikondo. Bakuabu badi bitaba ne: nsudi idibu batele mu Bible idi yumvuija mulongolongo wa masama, udi mua kuangata anyi kubenga kuangata disama dikebesha kudi M. leprae.

Mukanda kampanda udi wamba ne: miaku ya tshiena-Greke ne ya tshiena-Ebelu mikudimuna pa tshibidilu ne: nsudi “idi ifunkuna bubedi bua muomumue, anyi kasumbu ka mabedi . . . Bua disama edi kuikaladi tshitudi tubikila mpindieu ne: nsudi, bidi mua kuelesha mpata. Kadi dijingulula dijalame dia mu malu a luondapu kadiena ne buenzeji pa dianyisha dietu dia miyuki ya diondopa [dia bena nsudi dienza kudi Yezu ne bayidi bende].”​—Theological Dictionary of the New Testament.

[Tshimfuanyi mu dibeji 24]

Tshisumbu pambelu pa Nzubu wa Bukalenge mu kamponya ka bena nsudi

[Tshimfuanyi mu dibeji 26]

Isaiah Adagbona ne mukajende Nimota