Nnganyi udi mu nyima mua bionso ebi?
PAVUAYE upanda njila munkatshi mua dîtu mu ditunga dia Cambodge, Henri Mouhot, mukebuludi muena France wa mu siekele wa 19, wakafika ku mukidi munene wa bukubi munyunguluke ntempelo. Pabuipi ne kilometre mujima ne muaba uvuaye muimanyine, bibumba bitanu bia ntempelo bivua bitumbuke muulu bule bua metre mapite pa 60. Tshivua Angkor Vat, tshibumba tshia ntendelelu tshitambe bunene pa buloba. Pakatshisokolola Mouhot, tshikavua tshikandamane ku munya ne mvula munkatshi mua siekele muanda-mutekete.
Diakamue Mouhot wakamba ne: bibumba ebi bibuikila kudi bungu bivua mudimu wa ku bianza bia bantu. Wakafunda ne: “Tshiasa kudi muibaki kampanda wa kale muikale ne dimanya bu dia Michel-Ange, tshibumba etshi ntshinene tshipita tshintu kayi tshionso tshitushila kudi Grèce anyi Roma.” Nansha muvuabi bilekela munkatshi mua siekele mivule, kavua ne mpata bua se: mu nyima mua bibumba ebi bia mpolondo muvua mufumbi kampanda.
Tshidi tshikoka ntema ntshia se: mukanda wa meji mufunda kukadi siekele mivule wakatumika ne ngelelu wa meji wa muomumue bua kumvuija bua tshinyi bintu bidi bitunyunguluke bidi ne bua kuikala bintu bienza kudi Mufumbi. Bidi ne bua kuikala bifuka. Mupostolo Paulo wakafunda ne: ‘Bualu bua nzubu yonso udi muibakibue kudi [muntu] mukuabu, kadi wakibaka bintu bionso n’Nzambi.’ (Ebelu 3:4) Bamue badi mua kubenga difuanyikija edi, bamba ne: ‘Ntumikilu ya bintu bionso bia mu bukua panu mmishilangane ne bintu bienza kudi muntu.’ Kadi, ki mbena sianse bonso badi bitaba tshijadikilu atshi. Panyima pa mumane kuitaba ne: “ndongoluelu ya bintu bia muoyo kayena bintu bidi kabiyi ne muoyo,” Michael Behe, profesere mulondoluele wa bioshimi mu Université wa Lehigh, udi webeja ne: “Ndongoluelu ya bintu bia muoyo idi mua kuikala mienza ne lungenyi luonso anyi?” Udi utungunuka ne kuleja ne: bena sianse badi mpindieu benza mashintuluka a nshindamenu mu mibidi idi ne muoyo ku diambuluisha dia ngenzelu bu mudi dishintulula ngikadilu misambulujila ku selile (Manipulation génétique). Bushuwa, badi mua kuenza ne kushintulula bintu bikena bia muoyo ne bia muoyo! Muikale wenza makebulula mu selile ya muoyo mitambe bukese, Behe udi uleja ndongoluelu mikodiakane idi ikemesha mienza kudi bitupa bia mubidi bidi bienda anu mu diumvuangana tshimue ne tshikuabu bua kushisha kutumika. Mmufike ku nkomenu kayi? “Tshipeta tshia madikolela aa masanga bua kulonga selile—bua kukonkonona muoyo kubangila ku tutupa tutambe bukese—ndubila lukole ne lutokesha lua ‘difumba!’”
Bashikuluji ba malu a bukua-mabulunge ne ba malu a fizike mbenze dikebulula dia muomumue pa buloba ne mu bukua-mabulunge ne mbafike ku amue malu adi akemesha. Tshilejilu, mbamanye mpindieu ne: bu kuoku dishintuluka nansha dikese menemene mu bungi bua bishiferi bijadika bia mu bukua-mabulunge, kamuvua mua kushala muoyo.a Brandon Carter, mushikuluji wa malu a bukua-mabulunge wakabikila malu aa ne: mpukapuka idi ikemesha. Kadi biwatuilangana ne mulongolongo wa mpukapuka idi ikemesha ne milamakane, kuenaku mua kuela meji ne: kudi muntu kampanda mu nyima muayi anyi?
Bushuwa, kudi Mufumbi kampanda mu nyima mua ndongoluelu eyi mikodiakane ne miakaja bimpe menemene mibikila ne: “mpukapuka.” Nnganyi au? “Bidi mua kuikala bikole menemene bua kujadika mufumbi eu ku diambuluisha dia ngenzelu ya malu a sianse,” ke mudi Profesere Behe wamba, ne udi ushila bena “nkindi ne teoloji” lukonko elu bua batete kuandamuna. Wewe nkayebe udi mua kumona se: lukonko elu kaluena ne mushinga kuudi. Kadi, biwikala mupete dibuki dikuta bilenga diûja anu ne bintu biuvua ukeba, kuakuanyisha bua kumanya uvua mukutuminadi anyi?
Mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi, tudi bapete dibuki dia mushindu’eu—dibuki diûja ne mapa a mpatshi adi enzeja bua tuetu kutungunuka ne kuikala ne muoyo ne kusanka nawu. Dibuki adi mbuloba, ne ndongoluelu yabu yonso ya pa buayi idi ikuatshisha muoyo. Katuenaku tujinga bua kumanya udi mutupeshe mapa aa anyi?
Diakalenga, Mutumi wa dibuki adi wakalamikapu kabeji kafunda. “Kabeji kafunda” aku mmukanda au wa meji wa kale mumana kutela—Bible. Mu mêyi ende a mbangilu, Bible udi wandamuna mu mushindu mupepele ne mutoke wa pa buawu lukonko lua kumanya udi mutupeshe dibuki edi: “Ku tshibangidilu Nzambi wakafuka diulu ne buloba.”—Genese 1:1.
Mu “kabeji kafunda” kende Mufuki udi udimanyisha ku dîna edi: “Etshi ke tshidi Nzambi mulelela, Yehowa, muambe, Mufuki wa diulu . . . , Eu udi mualabaje buloba ne bintu biabu, Eu udi upesha bantu badipu mueyelu.” (Yeshaya 42:5, NW) Eyowa, Yehowa ndîna dia Nzambi wakenza bukua-mabulunge ne wakenza balume ne bakaji badi pa buloba. Kadi Yehowa nnganyi? Udi Nzambi wa mushindu kayi? Ne bua tshinyi bantu bonso ba pa buloba badi ne bua kumuteleja?
[Mêyi adi kuinshi]
a “Constantes” mbishiferi bidi bimueneka kabiyi bishintuluka mu bukua-mabulunge bujima. Bilejilu bibidi ke lubilu lua bukenke ne diumvuangana dia bukole bua dikokangana bua tshintu tshionso (force gravitationnelle) ne bunene buatshi.
[Tshimfuanyi mu dibeji 3]
Angkor Vat uvua muibaka kudi bantu
[Tshimfuanyi mu dibeji 4]
Paudi upeta dipa, kutuku wanyisha bua kumanya udi muditume anyi?