Kulumbulula kuakane—Dîba kayi ne munyi?
MUNTU udi kayi ne bualu kêna ne tshidiye ne bua kutshinyina kulumbulula kuakane nansha. Bushuwa, pabuipi ne miaba yonso bena-muabu badi ne kabingila bua kuikala ne dianyisha bikala ditunga diabu ne ndongoluelu wa mikenji udi uteta bua kujadika kulumbulula kuakane. Ndongoluelu wa mushindu’eu udi ulomba ndongoluelu wa mikenji, bampulushi bua kuyitumikisha ne tubadi bua kukumbaja mudimu wa kulumbuluisha. Bena nkristo balelela badi banemeka ndongoluelu wa dilumbuluisha wa muaba udibu basombe, mu diumvuangana ne mubelu wa mu Bible wa ‘kukokela bakokeshi badi ku mutu.’—Lomo 13:1-7, NW.
Nansha nanku, mu matunga a bungi ndongoluelu ya dilumbuluisha mmienze bilema bidi bituadilangana ntatu ne bidi bibungamija.a Pamutu pa kunyoka muena tshibawu ne kukuba udi kayi ne bualu, ku misangu batu banyoka bantu badi kabayi ne bualu bua bibawu bivuabu kabayi babunde. Bantu bakuabu mbenze bidimu bivule mu buloko, babalekela pashishe kumpala kua tshibawu tshibakosela kujikatshi ne dielakana dia bungi bua kumanya bikalabu bavua ne tshibawu anyi bikala dipishibua diabu dikale dijadika. Nenku, bantu ba bungi badi badikonka ne: Nekuikaleku kulumbulula kuakane bua muntu yonso anyi? Bikalabi nanku, ndîba kayi ne munyi? Nnganyi utudi mua kueyemena bua kukuba muntu udi kayi ne bualu? Ne nditekemena kayi didiku bua bantu badibu balumbuluishe bibi?
Dilumbuluisha dibi
Mu bidimu bia 1980, bena Allemagne bakadimuena “tshimue tshia ku bilumbu ku tubadi bitambe bukole bia mu tshikondo tshia panyima pa mvita.” Munkatshi mua tshilumbu etshi bakela mamu kampanda mu buloko bua kashidi bua dishipa dia bana bende babidi ba bakaji. Kadi bidimu bivule pashishe, bakakonkonona kabidi bijadiki bivuabu bamubande nabi, ne bakamulekela mu dindila dilumbuluisha dipiadipia. Mu 1995 tshibejibeji tshia Die Zeit tshiakamanyisha ne: dikosa dia tshilumbu dia kumpala “diakamueneka dikale tshilema tshia mu dilumbuluisha.” Too ne dîba divua tshiena-bualu etshi tshifundibua, mukaji eu ukavua muenze bidimu tshitema mu buloko belakana pa bidi bitangila dipila anyi dipanga kupila diende.
Dilolo kampanda mu Kasuabanga 1974, bombe ibidi yakatayikila munkatshinkatshi mua tshimenga tshia Birmingham, mu Angleterre ne yakashipa bantu 21. Chris Mullen, muikale muena mu tshimamuende wa bukalenge, wakafunda ne: uvua muanda udi “muntu nansha umue wa mu Birmingham kayi mua kupua muoyo.” Panyima, “bakapisha balume basambombo bua dishipangana ditamba bunene mu miyuki ya mu Grande-Bretagne.” Kadi pashishe bakumbusha dipila diabu—anu panyima pa bantu aba bamane kuenza bidimu 16 mu buloko!
Ken Crispin, mufidi wa mibelu mu malu a mikenji, wakumvuija bua tshilumbu kampanda “tshiakeleshisha bantu meji mu mushindu wa pa buawu mu mikanda ya malu a mikenji ya ditunga dia Australie.” Dîku kansanga divua diya kuendakana pabuipi ne Ayers Rock pakajimina muanabu utshivua mutekete, kabayi mua kumumona kabidi. Bakafunda mamu bu mushipianganyi, kumupishabu ne kumukosela tshibawu tshia buloko bua kashidi. Mu 1987, kunyima kua dishala mu buloko bidimu bipite pa bisatu, dikebulula dienza kudi mbulamatadi diakasangana se: bijadiki bimupisha nabi kabivua mua kushindika dipila. Bakamulekela ne kumufuilabu luse.
Mu 1986 bakashipa nsongakaji kampanda wa bidimu 18 musombele ku Sud kua États-Unis. Bakafunda muntu mulume kampanda wa bidimu bibandile, kumupishabu ne kumukosela tshibawu tshia lufu. Wakenza bidimu bisambombo mu buloko bua bantu badibu bafundile lufu kumpala kua kujadikabu ne: kavua ne bualu mu tshilumbu atshi.
Ebi mbilejilu bikese bia bilema bia mu dilumbuluisha anyi? David Rudovsky wa mu université wa Pennsylvania Law School udi wamba ne: “Ndi mu ndongoluelu wa dilumbuluisha bidimu bitue ku 25 ne ndi mumone bilumbu bia bungi. Ndi mua kuamba ne: bantu bavuabu bapishe pabu bikale kabayi ne bualu bushuwa . . . Ndi ngela meji ne: badi mua kuikala pankatshi pa batanu too ne dikumi pa lukama.” Crispin udi wela lukonko elu ludi lulubakaja: “Kudi bantu bakuabu kabayi ne bualu basombe mu tuzubu tua buloko bikale ne dibungama anyi?” Mmunyi mudi bilema binene bia mushindu’eu mua kuenzeka?
Ndongoluelu ya dilumbuluisha ya bantu—Idi ne mateketa a bantu
Mu 1991 Kabadi Kakulu ka mu Grande-Bretagne kakamba ne: “Ndongoluelu wa bantu nansha umue kêna mua kutekemena bua kuikala mupuangane.” Buakane ne dieyemenyibua bia ndongoluelu wa dilumbuluisha bidi anu mu mulongo umue ne bantu badi bamuenza ne bamulombola. Bantu mbanemenene anu ku dienza bilema, dipanga bululame ne meji mabi. Pa nanku, kabiena ne bua kukemesha bua mudi ndongoluelu ya dilumbuluisha ya bantu ileja bilema anu bia muomumue. Tangila bidi bilonda ebi.
Bilondeshile nzuji Rolf Bender wa mu Allemagne, mu bia pa lukama 95 bia bilumbu bionso bia dibunda bibawu, mêyi a bantemu adi ne mushinga anu bu bijadiki. Kadi bantemu ba mushindu’eu mba kueyemena misangu yonso ku kabadi anyi? Nzuji Bender udi wela meji ne: kabiena nanku to. Udi utshinka ne: tshia bibidi tshimue tshia bantemu badi balua ku kabadi batu bashima. Bernd Schünemann, mulongeshi munene wa malu a mikenji ya dibunda bibawu mu université wa Munich, mu Allemagne, wakenza dibambisha dia muomumue. Mu diyukilangana dipatula mu Die Zeit, Schünemann wakashindika ne: mêyi a bantemu ke mushindu munene wa bijadiki—nansha mutuwu kaayi a kueyemena. “Ndi mua kuamba ne: kabingila kanene ka bilema bia mu dilumbuluisha nka se: nzuji udi weyemena mêyi a bantemu adi kaayi a kueyemena.”
Bamonyi batu batupakana; ke mutu kabidi bampulushi. Nangananga bua tshilumbu tshidi tshijula bantu luonji, bampulushi mbenzejibue bua kukuata bantu. Mu nsombelu bu nunku, bampulushi muntu pa nkayende bakadi bamate mu diteta dia kufuikakaja bijadiki anyi kuenzeja muntu udibu belela meji bua kuitabaye dipila. Pakalekelabu bantu basambombo bavuabu bapishe bua diela bombe mu Birmingham, tshikandakanda kampanda (The Independent) tshia mu Grande-Bretagne tshivua ne mutu wa bualu eu: “Dipisha bantu babanda basambombo didi pa makaya a bampulushi babi.” Bilondeshile tshikandakanda tshia The Times: “Bampulushi bakashima, bakapunga dîyi mu musokoko ne bakadinga.”
Mu imue nsombelu, ngenyi mibi idi mua kufikisha bampulushi ne bantu ku diela meji mabi bua bantu ba dikoba kampanda, tshitendelelu anyi ditunga kansanga. Anu mudi tshikandakanda kampanda (U.S.News & World Report) tshiumvuija, kukosa tshilumbu kudi mua kunyanguka ne kuandamuka “tshilumbu tshia kansungasunga ka dikoba pamutu pa lungenyi luimpe.”
Diakamue padi tshilumbu tshifika ku kabadi, ki ng’anu bidi bantemu bamba bidi mua kuikala ne buenzeji pa mapangadika kadi bijadiki bia sianse bidi kabidi ne buenzeji. Mu nsombelu udi wenda ukolakana bikole mu malu a ba-minganga ne banzuji, badi mua kubikila nzuji anyi tshipangu tshia bantu ba patupu badi balumbuluisha bua kuangata dipangadika dia dipila anyi dibinga dishindamene pa bimanyinu bia tshingoma ne masashi anyi dijadika dia mishonyi ya minu, mfundilu, mashi, mubidi wa nsuki, manda a tshilamba, anyi ngikadilu wa ADN. Mulumbuluidianganyi kampanda wakamba ne: tubadi tudi tutuilangana ne “bena sianse tshisumbu tshinene badi bumvuija malu makodiakane adi apambuisha.”
Kabidi, tshibejibeji tshia Nature tshidi tshiamba ne: ki mbena sianse bonso badi bitaba dikonkonona dia bijadiki bia ba-minganga. “Kudi mua kuikala dibenga kupetangana ku mêyi dia bushuwa pankatshi pa bena sianse bikale ba-minganga ne banzuji.” Bibungamija mua kubiamba, “bijadiki bia dishima bia ba-minganga ke bikadi bikebeshe dipishangana dipite bungi.”
Nansha tuetu basombele muaba kayi, ndongoluelu yonso ya dilumbuluisha idi itumika lelu’eu idi ileja mapanga a bantu. Nenku, nnganyi utudi mua kueyemena bua kukuba muntu udi kayi ne bualu? Tudiku mua kutekemena bua kupeta kulumbulula kuakane anyi? Ne nditekemena kayi didiku bua bantu badibu balumbuluishe bibi?
“Meme Yehowa ndi musue kulumbulula kuakane”
Biakuenzelabu wewe anyi muena mu dîku diebe tshilema mu dilumbuluisha, Yehowa Nzambi ne Muanende Yezu mbamanye bualu buudi nabu. Dilumbuluisha dibiadibi dikuate buôwa dia katshia ne katshia divua dienzeke pavuabu bashipe Yezu pa mutshi wa tshinyongopelu. Mupostolo Petelo udi utuambila ne: Yezu “kakenza bualu bubi.” Pabi, uvua mubanda kudi bantemu ba dishima, mupisha ne mushipa.—1 Petelo 2:22; Matayo 26:3, 4, 59-62.
Ela meji muvua Yehowa ne bua kuikala mumvue bua dikengesha dia Muanende mushindu’eu! Buakane ng’umue wa ku ngikadilu minene ya Yehowa. Bible udi utuambila ne: ‘Njila yende yonso idi [“buakane,” NW].’—Dutelonome 32:4; Musambu 33:5.
Yehowa wakapesha Izalele ndongoluelu wa dilumbuluisha wa pa buende. Pavuabu kabayi bamanya muntu uvua mushipangane, mulambu uvua ubuikidisha lufu. Balumbuluishi kabavua benzejibue bua kukosa tshilumbu tshionso tshia dibunda tshibawu bafuane kupisha muntu udi kayi ne bualu. Kabavua mua kupisha muntu bua dishipangana pa kushindamena anu pa bijadiki bidi kabiyi bia buludiludi anyi bia sianse; kuvua kukengela bantemu bapite pa umue. (Dutelonome 17:6; 21:1-9) Bilejilu ebi bidi bileja ne: Yehowa udi ne mêyi-makulu mabandile ne udi uditatshisha bua kulumbulula kuakane kuenzeke mu mushindu muimpe. Bushuwa, udi wamba ne: “Meme Yehowa ndi musue kulumbulula kuakane.”—Yeshaya 61:8.
Bushuwa, ndongoluelu wa dilumbuluisha wa mu Izalele uvua mu bianza bia bantu bavua ne mapanga bu etu. Kuvua imue misangu ivuabu batumike bibi ne mikenji. Mukalenge Solomo wakafunda ne: ‘Biwatangila bapele bakengeshibue ne kunyanga kua bilumbuluidi ne kushipa kua mikenji mu province wenu, kukemi bua malu au.’—Muambi 5:8.
Yehowa uvua ne bukokeshi bua kulongolola dilumbuluisha dibi dienzela Muanende. Dijadika dia bualu ebu diakakolesha Yezu, ‘bua disanka diakatekibua kumpala kuende, wakakankamana pakakengeye ku mutshi [“wa tshinyongopelu,” NW].’ Bia muomumue, ditekemena dia disanka dia kuikala ne muoyo pa buloba bua mparadizu mu bukokeshi bua Masiya, ne kulumbulula kuakane kuikalamu, didi mua kutukolesha bua kutantamena diumvua anyi mene dipeta dilumbuluisha dibi mu ndongoluelu eu wa kale. Kakuena bualu bubi anyi lutatu ludi Yehowa kayi mua kulongolola mu tshikondo tshiende tshijadika. Nansha aba badi bajimija mioyo yabu bua bilema bia mu dilumbuluisha badi mua kubiishibua.—Ebelu 12:2; Bienzedi 24:15.
Bituakenga bu bantu badibu balumbuluishe bibi, tudi mua kuikala ne dianyisha bua se: ndongoluelu mivule ya dilumbuluisha idi ne mishindu mianyisha kudi mikenji idi mua kutuambuluisha bua kulongolola nsombelu. Bena nkristo badi mua kutumika ne mishindu eyi. Nansha nanku mbavuluke bualu ebu: Ndongoluelu ya dilumbuluisha mipange bupuangane idi ileja nsangilu wa bantu udi ukengela diakajilula dinene. Abi nebienzeke mu katupa kîpi emu—ku tshianza tshia Nzambi.
Mu katupa kîpi emu Yehowa neajimije ndongoluelu eu wa malu ukena muakane ne kupingaja pa muaba wende ndongoluelu mupiamupia mudi “buakane buikalemu.” Tudi mua kuikala ne dieyemena dikole dia se: Mufuki wetu nealeje kulumbulula kuakane ku butuangaji bua Mukalenge Masiya Yezu Kristo. Kulumbulula kuakane bua muntu yonso kudi pabuipi! Tudi mua kuikala ne dianyisha bua ditekemena edi.—2 Petelo 3:13.
[Mêyi adi kuinshi]
a Mu bilejilu bitela muaba eu, Tshibumba tshia Nsentedi katshiena tshileja dipila anyi dibinga dia muntu kampanda, peshi tshibejibeji etshi katshiena tshibingisha ndongoluelu wa dilumbuluisha wa ditunga kansanga bu udi muimpe kupita wa dikuabu. Kabidi, tshibejibeji etshi katshiena tshitua mushindu kampanda wa dinyoka nyama ku mikolo pamutu pa mukuabu. Tshiena-bualu etshi tshidi tshiamba malu anu muvuawu mamanyike dîba divuabu batshifunda.
[Lungenyi lunene lua mu dibeji 27]
Ndongoluelu ya dilumbuluisha mipange bupuangane—pamue ne mbulamatadi munyanguke, bitendelelu biatuke ne bungenda budi kabuyi bulonda mêyi-maludiki—idi ileja nsangilu wa bantu udi ukengela diakajilula dinene
[Kazubu mu dibeji 28]
Busambi bua mu Mifundu Minsantu
Mu Kasuabanga 1952, Derek Bentley ne Christopher Craig bakapanda nzubu wa dilamina bintu mu Croydon, pabuipi ne Londres, mu Angleterre. Bentley uvua ne bidimu 19 ne Craig uvua ne bidimu 16. Bakabikila bampulushi, ne Craig kushipaye umue wa ku bampulushi ne tshingoma. Craig wakasala buloko bidimu tshitema, kadi bakowa Bentley mu Tshiongo 1953 bua dishipangana.
Iris, muanabu ne Bentley wa bakaji, wakenza muende muonso munkatshi mua bidimu 40 bua kubingisha Bently bua dishipangana divuaye kayi muenze. Mu 1993, Mbulamatadi wakamufuila luse bua tshibawu atshi, pa kuitaba ne: kabavua ne bua kuikala bowe Derek Bentley nansha. Iris Bentley wakafunda bua tshilumbu etshi mu mukanda kampanda (Let Him Have Justice) ne:
“Bu tshidimu tshijima kumpala kua diasangana tshingoma Derek wakapetangana ne Bantemu ba Yehowa mu musesu . . . Muanetu wa bakaji Lane uvua musombele mu Fairview Road pabuipi netu ne wakabikila Derek kumbelu kuende bua kutelejaye miyuki ya mu Bible. . . . Bualu buimpe buvua se: Muanetu wa bakaji Lane uvua ne miyuki ya mu Bible mikuata mu kasete, yakamusombeshaye [bualu Derek kavua mumanye kubala bimpe]. . . . Uvua ne tshibidilu tshia kulua kungambila malu avuaye mumuambile, malu bu mudi: bonso netupingane kabidi ku muoyo kunyima kua bamane kufua.”
Iris Bentley wakakumbula muanabu wa balume mu buloko bua badibu bafundile tshibawu tshia lufu kumpala kua kumushipabu. Uvua mumvue munyi? “Malu avua muanetu wa bakaji Lane mumuambile akamuambuluisha mu matuku au makese a ndekelu.”—Disendamija miaku ndietu.
Biwapeta ntatu idi ifuma ku bilema bia dilumbuluisha, nebikale bimpe bua wewe kubala ne kuelangana meji pa malelela a mu Bible. Bidi mua kufila busambi bunene, bualu Yehowa Nzambi udi ‘Tatu wa luse ne Nzambi wa busambi buonso, utu watusamba mu makenga etu onso.’—2 Kolinto 1:3, 4.
[Tshimfuanyi mu dibeji 29]
Dilumbuluisha dibiadibi dikuate buôwa divua dienzeke pavuabu bashipe Kristo