Yehowa—Mpokolo wa buakane ne wa bujalame
“Dibue, mudimu wende udi mupuangane, bualu njila yende yonso idi buakane. Nzambi wa lulamatu, kudiye kakutu kansungasunga.”—DUTELONOME 32:4, NW.
1. Bua tshinyi tudi ne dijinga dikole dia buakane?
ANU mutu muntu yonso ne dijinga dia ku tshilelelu dia dinanga, nenku tuetu bonso tudi tujinga bua batuenzele malu ne buakane. Anu muakafunda muena mbulamatadi wa mu Amerike, Thomas Jefferson, “[Buakane] mbualu bua ku tshifukilu ne bua ku tshilelelu, . . . bu tshitupa tshia mubidi wetu tshia diumvua padibu batulenga, dimona anyi diumvua ne matshi.” Kabiena bikemesha to, bualu Yehowa wakatufuka mu tshimfuanyi tshiende. (Genese 1:26) Bushuwa, wakatupesha ngikadilu idi ileja bumuntu buende, umue wa ku ngikadilu eyi mbuakane. Ke bua tshinyi tudi ne dijinga dikole dia buakane, ne tudi tujinga bua kusombela mu bulongolodi budi ne buakane ne bujalame.
2. Buakane budi ne mushinga kayi kudi Yehowa, ne bua tshinyi tudi ne bua kujingulula diumvuija dia buakane bua Nzambi?
2 Pa bidi bitangila Yehowa, Bible udi utujadikila ne: “Njila yende yonso idi buakane.” (Dutelonome 32:4, NW) Kadi mu bulongolodi ebu busunsula kudi kansungasunga, ki mbipepele bua kujingulula diumvuija dia buakane bua Nzambi. Kadi mu Bible, tudi mua kujingulula mudi Nzambi uleja buakane, ne tudi mua kufika ku dianyisha bikole menemene njila yende milengele. (Lomo 11:33) Kujingulula tshidi buakane mu ngumvuilu wa mu Bible kudi ne mushinga bualu lungenyi luetu lua buakane ludi mua kuikala luenzeja kudi meji a bantu. Mu mmuenenu wa bantu, tudi mua kuangata patupu buakane bu ditumika ne mikandu ya mu mikenji kakuyi kansungasunga. Anyi anu bu muakafunda muena nkindi Francis Bacon, “buakane mbuimanyine pa dipesha muntu yonso tshidi tshimuakanyine.” Kadi buakane bua Yehowa budi bumvuija malu mavule menemene.
Buakane bua Yehowa budi busanguluja mutshima
3. Ntshinyi tshitudi mua kulongela ku dikonkonona miaku ya mu muakulu wa ntuadijilu mitumika nayi mu Bible idi itangila buakane ne bujalame?
3 Tudi mua kujingulula bimpe bualabale bua buakane bua Nzambi mu dikonkonona mudi miaku ya mu muakulu wa ntuadijilu mitumika nayi mu Bible.a Tshidi tshisankisha ntshia se: mu Mifundu kamuena dishilangana dinene pankatshi pa buakane ne bujalame. Bushuwa, imue misangu miaku ya tshiena-Ebelu mmitumika nayi mushindu wa muomumue, bu mutudi tumona mu Amosa 5:24, mudi Yehowa ubela bantu bende ne: ‘Kulumbulula kuakane [“buakane,” NW] kupueke panshi bu mâyi, ne buakane [“bujalame,” NW] buikaleku bu musulu udi upueka tshiendelele.’ Kusakidila apu, misangu mivule miaku ‘buakane ne bujalame’ idi imueneka pamue bua kuela kashonyi pa bualu kampanda.—Musambu 33:5; Yeshaya 33:5; Yelemiya 33:15; Yehezekele 18:21; 45:9.
4. Kuleja buakane kudi kumvuija tshinyi, ne ntshinyi tshidi tshitembelu tshitambe buimpe tshia buakane?
4 Miaku eyi ya tshiena-Ebelu ne tshiena-Greke idi ifila ngumvuilu kayi? Kuleja buakane mu ngumvuilu wa mu Mifundu kudi kumvuija kuenza tshidi tshijalame ne katshiyi tshia kansungasunga. Bu mudi Yehowa muikale mujadiki wa mikenji ne mêyi-maludiki bia nsombelu wa tshitembu, anyi tshidi tshilulame ne katshiyi tshia kansungasunga, mushindu udi Yehowa wenza malu ntshitembelu tshitambe buimpe tshia buakane. Mukanda kampanda (Theological Wordbook of the Old Testament) udi umvuija ne: muaku wa tshiena-Ebelu muandamuna ne: bujalame (tseʹdheq) “udi ufunkuna dîyi-dikulu dia nsombelu wa tshitembu, ne bushuwa mu D[ipungila] D[ikulukulu] dîyi-dikulu adi didi ngikadilu ne disua dia Nzambi.” Nenku mushindu udi Nzambi utumika ne mêyi-maludiki ende, ne nangananga mushindu udiye wenzela bantu bapange bupuangane malu, udi usokolola diumvuija dilelela dia buakane ne bujalame.
5. Nngikadilu kayi idi misuikila bikole ku buakane bua Nzambi?
5 Mifundu idi ileja patoke ne: buakane bua Nzambi budi busanguluja mutshima pamutu pa kuikalabu bukolakane ne bumisha nyonyonyo. Davidi wakimba ne: “[“Yehowa,” NW] mmunange buakane, kêna ulekela [“bena bulamatshi,” NW] bende.” (Misambo 37:28, MMM) Buakane bua Nzambi budi bumusaka bua kuleja basadidi bende lulamatu ne luse. Buakane bua Nzambi budi buteleja majinga etu ne kabuena bupanga kutangila dipanga bupuangane dietu. (Musambu 103:14) Abi kabiena biumvuija ne: Nzambi udi ulengulula bubi, bualu dienza nenku didi mua kukankamija dibenga kulonda buakane. (1 Samuele 3:12, 13; Muambi 8:11) Yehowa wakumvuija Mozese ne: Yeye udi muena ‘luse ne dinanga, kêna ukuata tshiji lubilu, udi mûle tente ne luse lujalame ne bushuwa.’ Nansha mudiye mudiakaje bua kufua luse bua bilema ne ntupakanyi, Nzambi kakubenga bua kufila dinyoka kudi aba badi badiakanyine.—Ekesode 34:6, 7.
6. Mmunyi mudi Yehowa wenzela bana bende ba pa buloba malu?
6 Patudi tuelangana meji pa mushindu udi Yehowa uleja buakane, katuena ne bua kumuangata bu nzuji wa dîsu dikole, uditatshisha anu bua kufundila benji ba bibi tshibawu. Pamutu pa nanku, tudi ne bua kumuangata bu tatu wa dinanga kadi kayi kutenkakaja, misangu yonso wenzela bana bende malu mu mushindu mutambe buimpe udiku. Muprofete Yeshaya wakamba ne: “Wewe Yehowa udi Tatu wetu.” (Yeshaya 64:8) Bu mudiye Tatu muakane ne mujalame. Yehowa udi utshintshija dîsu dikole bua tshidi tshiakane ne luse luengeleki kudi bana bende ba pa buloba, badi bakengela diambuluisha anyi dibuikidila bua nsombelu mikole anyi matekete a mubidi.—Musambu 103:6, 10, 13.
Ditokesha tshidi buakane
7. (a) Ntshinyi tshitudi tulongela ku mulayi wa Yeshaya pa bidi bitangila buakane bua Nzambi? (b) Mmudimu kayi uvua nawu Yezu mu dilongesha bisamba buakane?
7 Ngikadilu wa luse wa buakane bua Yehowa uvua muleja patoke pakalua Masiya. Yezu wakalongesha buakane bua Nzambi ne uvua ne nsombelu mumvuangane nabu, anu bu muakadianjila kuamba muprofete Yeshaya. Bushuwa, buakane bua Nzambi budi bumvuija kuenzela bantu badibu bakengesha malu ne dinanga. Nenku kabena batshibuke kakuyi mushindu wa kumvuabu bimpe. Yezu, “musadidi” wa Yehowa, wakalua pa buloba bua ‘kutokeshila bisamba’ mushindu’eu wa buakane bua Nzambi. Wakenza nenku, nangananga mu ditupesha tshilejilu tshilenga tshidi tshiumvuija tshidi buakane bua Nzambi. Bu “lutonga luakane” lua Mukalenge Davidi, Yezu uvua ne dijinga dikole dia ‘kukeba buakane ne kusumpakana mu bujalame.’—Yeshaya 16:5, NW; 42:1-4; Matayo 12:18-21; Yelemiya 33:14, 15.
8. Bua tshinyi buakane ne bujalame bivua bifike ku dibuitshidila mu siekele wa kumpala?
8 Ditokesha edi dia ngikadilu wa buakane bua Yehowa divua nangananga ne mushinga wa bungi mu siekele wa kumpala B.B. Bakulu ne bamfumu ba bitendelelu bena Yuda—baskribe, Bafarizeyi ne bakuabu—bavua bamanyisha ne baleja mmuenenu mukonyangale wa buakane ne bujalame. Bu tshipeta, bantu ba patupu bavua bamona bikole bua kuikala ne nsombelu mumvuangane ne malomba majadika kudi baskribe ne Bafarizeyi, pamu’apa bela meji ne: kabavua mua kufika ku buakane bua Nzambi. (Matayo 23:4; Luka 11:46) Yezu wakaleja ne: kabivua nanku to. Wakasungula bayidi bende bafumine munkatshi mua bantu ba patupu, ne wakabalongesha mêyi-makulu makane a Nzambi.—Matayo 9:36; 11:28-30.
9, 10. (a) Mmunyi muvua baskribe ne Bafarizeyi bakeba bua kuleja bujalame buabu? (b) Mmunyi ne bua tshinyi Yezu wakaleja ne: bilele bia baskribe ne Bafarizeyi bivua bia patupu?
9 Ku lukuabu luseke, Bafarizeyi bavua bakeba mpunga ya kulejila “buakane” buabu pa kusambila anyi kufila mapa patoke. (Matayo 6:1-6) Bavua kabidi bakeba bua kuleja bujalame buabu pa kulamata ku mikenji ne mêyi bungi tshianana—bivule bia kudibi mbuobu bavua badienzelabi. Madikolela a nunku akabafikisha ku ‘dilengulula buakane ne dinanga bia [“Nzambi,” NW].’ (Lukase 11:42, MMM) Ku tshimuenekelu tshiabu, bavua mua kuikala bamueneke bu bajalame, kadi munda bavua ‘bûle tente ne tshishiku,’ anyi dipanga buakane. (Matayo 23:28) Mu tshikoso bidi se: kabavua bushuwa bamanye malu a bungi adi atangila buakane bua Nzambi.
10 Bua kabingila aku, Yezu wakadimuija balondi bende ne: ‘Bikala buakane buenu kabuyi butambe bua bafundi ne bua Bafalese, kanuena nubuela mu bukalenge bua mu diulu.’ (Matayo 5:20) Dishilangana dinene pankatshi pa buakane bua Nzambi buleja kudi Yezu ne bujalame budijadikila bua baskribe ne Bafarizeyi divua tshikebeshi tshia matandu munkatshi muabu misangu yonso.
Buakane bua Nzambi budi bubengangana ne buakane bukonyangale
11. (a) Bua tshinyi Bafarizeyi bakakonka Yezu bua diondapa dituku dia Nsabatu? (b) Diandamuna dia Yezu diakasokolola tshinyi?
11 Munkatshi mua mudimu wende mu Ngalileya mu muvu wa printemps wa mu tshidimu tshia 31 B.B., Yezu wakamona muntu muikale ne tshianza tshifulame mu nsunagoga. Bu muvuadi dituku dia Nsabatu, Bafarizeyi bakebeja Yezu ne: “Mbianyishibue bua [“kuondapa,” NW] muntu dia nsabato anyi?” Pamutu pa kutamba kuditatshisha bua dikenga dia muntu eu mupele, bavua ne dijinga dia kupeta pa kupishila Yezu, anu bu muakasokolola lukonko luabu. Kabiena bikemesha bua muvua Yezu munyingalale bua mitshima yabu mipape! Nenku wakapingajila Bafarizeyi lukonko lua muomumue ne: “Dituku dia nsabato, mbianyishibue bua kuenza bimpe . . . anyi?” Pakapuwabu, Yezu wakandamuna lukonko luende pa kubebeja bikalabu kabavua mua kuambuluisha mukoko uvua mupone mu tshina dituku dia Nsabatu.b Ke Yezu kuelangana nabu meji kaayi ditonkola ne: “Kadi muntu yeye mmupite mukoko dipita kayi!” Wakakoma ne: “Nenku mbianyishibue bua kuenza bualu bulenga [anyi bujalame] dituku dia nsabato.” Buakane bua Nzambi kabuena ne bua kuikala buelela mikalu kudi bilele bia bantu nansha. Mumane kutokesha kanungu aku, Yezu wakaya e kuondapaye tshianza tshia muntu au.—Matayo 12:9-13; Markus 3:1-5, Mukenji Mulenga.
12, 13. (a) Bishilangane ne baskribe ne Bafarizeyi, mmunyi muvua Yezu muleje diditatshisha diende mu diambuluisha benji ba mpekatu? (b) Ndishilangana kayi didi pankatshi pa buakane bua Nzambi ne bujalame bua muntu nkayende?
12 Bikala Bafarizeyi bavua baditatshisha kakese bua aba bavua ne bulema bua ku mubidi, bavua mene baditatshisha kakese menemene bua aba bavua bavuija bapele mu nyuma. Mmuenenu wabu mukonyangale pa bujalame wakabafikisha ku dilengulula ne dipetula balambuishi ba bitadi ne benji ba mpekatu. (Yone 7:49) Nansha nanku, bantu bavule ba nunku bakitaba dilongesha dia Yezu, kakuyi mpata bavua bumvue dijinga diende dia kuambuluisha pamutu pa kulumbuluisha. (Matayo 21:31; Luka 15:1) Kadi Bafarizeyi bavua bapepeja madikolela a Yezu bua kuondapa bantu bavua basama mu nyuma. Bavua bamubanda bamba ne: “Muntu eu udi wakidila benji ba malu mabi ne udi udia nabo.” (Luka 15:2, Muanda Mulenga Lelu) Bua kuandamuna ku dibanda diabu, Yezu wakatumika kabidi ne mufuanu uvua utangila mulami. Anu bu mutu mulami usanka padiye upeta mukoko mujimine, nenku ke mudi banjelu basanka mu diulu padi muenji wa mpekatu unyingalala. (Luka 15:3-7) Yezu muine wakasanka pakambuluishaye Zakayo bua kunyingalala bua nsombelu wende wa kale wa mpekatu. Wakamba ne: “Muana wa muntu wakuluila bua kukeba ne bua kusungila tshidi tshijimine.”—Luka 19:8-10.
13 Makokangana aa akasokolola patoke dishilangana pankatshi pa buakane bua Nzambi, budi bukeba bua kuondapa ne kupandisha, ne bujalame bua muntu nkayende, budi bukeba bua kubandisha bakese ne kupisha ba bungi. Bilele bia mikiya bia patupu bienza kudi bantu bivua bifikishe baskribe ne Bafarizeyi ku lutambishi ne diditua mushinga, kadi Yezu wakaleja ne: bavua ‘balengulule malongesha matambe bunene a mu Mikenji, bu buakane, luse ne lulamatu.’ (Matayo 23:23, MML) Tuidikijayi Yezu mu dileja buakane mu bionso bitudi tuenza ne kabidi tudimukilayi buteyi bua didileja bu bakane.
14. Mmunyi mudi tshimue tshia ku bishima bia Yezu tshileja ne: buakane bua Nzambi kabuena bupanga kutangila nsombelu ya muntu?
14 Nansha muvua Yezu ulengulula mikandu ya patupu ya Bafarizeyi, uvua utumikila Mikenji ya Mozese. (Matayo 5:17, 18) Mu dienza nenku, kavua ulekela diumvuija dia Mikenji ayi miakane didiatakaja mêyi-maludiki ayi nansha. Pavua mukaji kampanda uvua ne disama dia mashi apueka munkatshi mua bidimu 12 mulenge bilamba biende ne mupete disulakana, Yezu wakamuambila ne: ‘Muananyi, ditabuja diebe diakukupandisha, ya biebe talalaa.’ (Luka 8:43-48) Mêyi a luse a Yezu akashindika ne: buakane bua Nzambi kabuvua bupange kutangila nsombelu wa mukaji eu. Nansha muvuaye mupange bukezuke bilondeshile malu a tshijila ne nenku mushipe patoke Mikenji ya Mozese mu dikala munkatshi mua musumba wa bantu, ditabuja diende divua diakanyine difutu.—Lewitiki 15:25-27; fuanyikija ne Lomo 9:30-33.
Bujalame budiku bua muntu yonso
15, 16. (a) Nntshinyi tshidi mufuanu wa Yezu wa muena Samariya wa muoyo muimpe utulongesha bua buakane? (b) Bua tshinyi tudi ne bua kuepuka dikala ‘bakane banekeshe’?
15 Pa kumbusha diela kashonyi pa ngikadilu wabu wa luse, Yezu wakalongesha kabidi bayidi bende ne: buakane bua Nzambi budi ne bua kukonga bantu bonso. Disua dia Yehowa divua bua ‘amanyishe buakane mu bukua bisamba.’ (Yeshaya 42:1, MMM) Edi ke divua diumvuija dia umue wa ku mifuanu mitambe kutumba ya Yezu, mufuanu wa muena Samariya wa muoyo muimpe. Mufuanu eu uvua diandamuna ku lukonko lujula kudi muntu kampanda mumanyi wa Mikenji uvua musue “kudileja bu muakane.” Wakebeja ne: “Nnganyi udi bushuwa muntu nanyi?” Kakuyi mpata uvua ujinga bua kuimanyikila malu adiye ne bua kuenzela bantu nende anu pa bena Yuda. Muena Samariya wa mu mufuanu wa Yezu wakaleja buakane bua Nzambi, bualu uvua mudiakaje bua kupitshisha dîba diende ne kutula mfranga yende bua kuambuluisha muenyi wa mu tshisamba tshikuabu. Yezu wakakoma mufuanu wende mu dipesha mumuedi wa lukonko mubelu ne: “Ikala wenza bia muomumue.” (Luka 10:25-37, NW) Bituenzela petu bantu bonso bimpe nansha buobu ba dikoba anyi tshisa kayi, netuidikije buakane bua Nzambi.—Bienzedi 10:34, 35.
16 Ku lunga luseke, tshilejilu tshia baskribe ne Bafarizeyi tshidi tshituvuluija ne: bituasua bua kuleja buakane bua Nzambi, katuena ne bua kuikala ‘bakane banekeshe.’ (Muambi 7:16, NW) Kukeba bua kukemesha bakuabu ne malu a maditambishi bua kuleja buakane anyi kutua mushinga munekesha ku mikandu miela kudi bantu, kabiakutufikisha ku dianyishibua kudi Nzambi nansha.—Matayo 6:1.
17. Bua tshinyi mbia mushinga wa bungi bua tuetu kuleja buakane bua Nzambi?
17 Kamue kabingila kadi kaleja bua tshinyi Yezu wakatokeshila bisamba ngikadilu wa buakane bua Nzambi kavua bua se: bayidi bende bonso balonge mua kuleja ngikadilu eu. Bua tshinyi bualu ebu mbua mushinga wa bungi? Mifundu idi itubela bua ‘kulua bidikiji ba Nzambi,’ ne njila yonso ya Nzambi idi buakane. (Efeso 5:1, NW) Bia muomumue, Mika 6:8 (NW) udi umvuija ne: bumue bua ku malu-malomba a Yehowa budi se: ‘tuleje buakane’ patudi tuenda ne Nzambi wetu. Kabidi, Sefanya 2:2, 3 udi utuvuluija ne: bituajinga bua batusokoke mu dituku dia tshiji tshia Yehowa, tudi ne bua ‘kukeba bujalame’ kumpala kua dituku adi kufikadi.
18. Nnkonko kayi ituandamuna mu tshiena-bualu tshidi tshilonda?
18 Pa nanku, matuku aa makole a ku nshikidilu adi “tshikondo tshimpe” tshia kuleja buakane. (2 Kolinto 6:2) Tudi mua kuikala bajadike ne: anu bu Yobo, bituavuija ‘[“bujalame,” NW] bu tshivualu tshietu ne buakane bu muzabi wetu,’ Yehowa neatubeneshe. (Yobo 29:14) Mmunyi muikala ditabuja mu buakane bua Yehowa mua kutuambuluisha bua kutekemena matuku atshilualua ne dishindika? Kabidi, bu mutudi bindile ‘buloba bupiabupia’ bua buakane, mmunyi mudi buakane bua Nzambi butukuba mu nyuma? (2 Petelo 3:13) Tshiena-bualu tshidi tshilonda netshiandamune nkonko eyi.
[Mêyi adi kuinshi]
a Mu Mifundu ya tshiena-Ebelu mudi miaku minene isatu. Umue wa kudiyi (mish·patʹ) misangu mivule mmukudimuna ne: “buakane.” Mikuabu ibidi (tseʹdheq ne muaku musuikilaku tsedha·qahʹ) misangu ya bungi mmiandamuna ne: “bujalame.” Muaku wa tshiena-Greke mukudimuna ne: “bujalame” (di·kai·o·syʹne) mmumvuija bu “ngikadilu wa dikala mujalame anyi muakane.”
b Tshilejilu tshia Yezu tshivua tshisungula bimpe, bualu mikenji ya mukana ya bena Yuda ivua mu mushindu musunguluke ibanyishila bua kuambuluisha nyama mu dikenga dituku dia Nsabatu. Misangu mikuabu ya bungi, kuvua makokangana pa tshilumbu tshine etshi, mbuena kuamba ne: né bivua bianyishibue bua kuondapa dituku dia Nsabatu.—Luka 13:10-17; 14:1-6; Yone 9:13-16.
Udi mua kumvuija anyi?
◻ Buakane bua Nzambi budi bumvuija tshinyi?
◻ Mmunyi muvua Yezu mulongeshe bisamba buakane?
◻ Bua tshinyi bujalame bua Bafarizeyi buvua bukonyangale?
◻ Bua tshinyi tudi ne bua kuleja buakane?
[Tshimfuanyi mu dibeji 8]
Yezu wakatokesha bualabale bua buakane bua Nzambi