Tito—‘Muena mudimu nanyi bua bualu buenu’
IMUE misangu bilumbu bivua bijuka mu tshisumbu tshia bena nkristo tshia mu siekele wa kumpala. Bavua ne bua kubijikija, ne bivua bilomba dikima ne butumike. Muntu wakatuilangana ne ntatu mivule ya nunku ne kupitaye nayi bimpe uvua Tito. Bu muvuaye muenze mudimu pamue ne mupostolo Paulo, uvua wenza madikolela a muoyo umue bua kuambuluisha bakuabu bua benze malu muvua Yehowa musue. Nenku, Paulo wakambila bena nkristo ba mu Kolinto ne: Tito uvua ‘muena mudimu nende bua bualu buabu.’—2 Kolinto 8:23.
Tito uvua nganyi? Mmudimu kayi uvuaye nawu mu dijikija dia ntatu? Ne mmunyi mutudi mua kupeta dikuatshisha mu dikonkonona tshikadilu tshiende?
Tshilumbu tshia ditengula
Tito uvua muena Greke kayi mutengula. (Galatia 2:3)a Bu mudi Paulo umubikila ne: ‘muana wanyi wa bushuwa mu ditabuja dimue dia bonso,’ Tito uvua mua kuikala umue wa ku bana ba mupostolo Paulo ba mu nyuma. (Tito 1:4; fuanyikija ne 1 Timote 1:2.) Tito uvua ne Paulo, Bânaba ne bakuabu ba ku Antiokia ne ku Siriya, pakayabu ku Yeruzaleme bu mu tshidimu tshia 49 B.B. bua kuyukila tshilumbu tshia ditengula.—Bienzedi 15:1, 2; Galatia 2:1.
Batu bela meji ne: bu muvuabu bakonkonona tshilumbu tshia dikudimuna mutshima dia bampangano mu Yeruzaleme, bavua baye ne Tito bua kuleja ne: Nzambi uvua mua kuanyisha bena Yuda ne bantu ba tshianana nansha buobu bikale batengula anyi kabayi batengula. Bamue bena mu tshisumbu tshia mu Yeruzaleme bavua Bafarizeyi kumpala kua kuitaba Buena-nkristo bavua bamba ne: Bampangano bavua bakudimune mutshima bavua ne bua kuditenguisha ne kutumikila Mikenji, kadi bena nkristo bakuabu bakela muanda eu mpata. Kuenzeja Tito ne Bampangano bakuabu bua baditenguishe kuvua ne bua kuikala divila ne: lupandu ndusuikila ku bulenga bukena butuakanyine bua Yehowa ne ku ditabuja Yezu Kristo pamutu pa malu-malomba kudi Mikenji. Kuvua kabidi mua kuikala dibenga tshijadiki tshia se: Bampangano anyi bantu ba bisamba, bavua bapete spiritu munsantu wa Nzambi.—Bienzedi 15:5-12.
Mutumibue ku Kolinto
Pakajikijabu tshilumbu tshia ditengula, bakapesha Paulo ne Bânaba bukenji buonso bua kuyisha bisamba. Tshikondo atshi, bakadienzeja kabidi bua kuvuluka bapele. (Galatia 2:9, 10) Bushuwa, padibu batela tshiakabidi Tito mu miyuki mipudija ku spiritu bidimu bitue ku bisambombo panyima, udi mu Kolinto bu mutumibue wa Paulo ulongolola disangishila bansantu bintu. Nansha muvua Tito muye mu dienza dia mudimu eu, wakadimona mu nsombelu mukuabu uvua usumpakaja bikole.
Mikanda ivua Paulo mufundile bena Kolinto idi ileja ne: kumpala wakabafundila bua ‘kababuelakanyi ne bena masandi.’ Uvua ne bua kubambila bua kumbushabu munkatshi muabu muena masandi uvua kayi unyingalala. Bushuwa, Paulo wakabafundila mukanda mukole, uufunda ne ‘binsonji bia bungi ku mêsu.’ (1 Kolinto 5:9-13; 2 Kolinto 2:4) Pinapu, bavua batume Tito ku Kolinto bua kuambuluisha mu disangisha dia bintu divuabu babange bua bena nkristo ba mu Yudeya bavua mu dikenga. Pamu’apa, bavua kabidi bamutume bua kumona ditumikila dia bena Kolinto ku mukanda wa Paulo.—2 Kolinto 8:1-6.
Mmunyi muvua bena Kolinto mua kuakidila mubelu wa Paulo? Bu muvuaye usumpakana bua kumanya bualu abu, Paulo uvua mua kuikala mutume Tito ufumina ku Efeso dinsambu dia Mbuu wa Égée mutangile ku Kolinto, muikale ne mêyi a kumanyisha pa lukasa. Bu mudimu eu mujike kumpala kua dikanga njila wa mâyi bua muvu wa hiver (bu munkatshi mua Kasuabanga), Tito uvua mua kubuela ku mazuwa bua kuya ku Toa anyi kulonda njila mule wa buloba kupitshila mu Hellespont. Pamu’apa Paulo uvua mudianjile kufika muaba uvuabu bumvuangane bua kusambakena mu Toa, bualu tshimvundu tshijula kudi ba-nsenda wa biamu tshivua tshimusake bua kumbuka mu Efeso kumpala kua dîba dilongolola. Kunyima kua yeye mumane kuindila ne muoyo kuulu kuulu mu Toa, Paulo wakamona se: Tito kavua mua kuikala uluila lua mâyi. Nenku Paulo kuasaye luendu ulonda njila wa buloba ne ditekemena dia kusambakena nende. Pakafikaye diakamue mu buloba bua ku Mputu, Paulo wakangata njila wa Via Egnatia, ne ndekelu wa bionso kusambakenaye ne Tito mu Makedoniya. Paulo wakapeta disulakana ne disanka dia bungi, bualu ngumu ya ku Kolinto ivua mimpe. Tshisumbu tshivua tshilonde mubelu wa mupostolo.—2 Kolinto 2:12, 13; 7:5-7.
Nansha muvua Paulo ne muoyo kuulu kuulu bua mushindu uvuabu mua kuakidila mutumibue wende, Nzambi wakambuluisha Tito bua kukumbaja mudimu wende. Bavua bakidile Tito ne “ditshina ne kuzakala.” (2 Kolinto 7:8-15) Pa kutumika ne miaku ya muedi wa nseka W. D. Thomas, “Tudi mua kuamba ne: kayi utekesha mêyi makole a Paulo a dibapisha nawu, [Tito] wakasengelela bena Kolinto ne meji ne budimu; ubajadikila ne: Paulo uvua muakule nanku anu bua diakalenga diabu dia mu nyuma.” Tito wakafika ku dinanga bena nkristo ba mu Kolinto bua lungenyi luabu lua butumike ne mashintuluka a mushinga avuabu benze. Mmuenenu wabu muakanyine ka-lumbandi uvua mumukankamije.
Netuambe tshinyi bua tshitupa tshikuabu tshia mudimu wa Tito ku Kolinto—bua kulongolola disangishila bansantu ba mu Yudeya bintu? Tito uvua kabidi wenza mudimu eu, bu mutudi mua kujadikila ku mamanyisha a mu 2 Kolinto. Mukanda au uvua pamu’apa mufundila mu Makedoniya mu muvu wa automne wa mu tshidimu tshia 55 B.B., katupa kakese kunyima kua Tito mumane kupetangana ne Paulo. Paulo wakafunda ne: mpindieu bavua bapingaja Tito uvua mutuadije disangisha dia bintu bua kudijikija, ne bambuluishi babidi badibu kabayi batele mêna. Bu muvuaye wanyisha bena Kolinto ne muoyo mujima, Tito uvua musue bua kupinganaku. Mu dipingana dia Tito ku Kolinto, imue misangu uvua muambule mukanda muibidi mupudija ku spiritu uvua Paulo mutumine bena Kolinto.—2 Kolinto 8:6, 17, 18, 22.
Tito kavua anu mulongolodi muimpe wa malu, kadi uvua kabidi muntu uvuabu mua kupesha midimu minene mu nsombelu mikole. Uvua muena dikima, mupie ne mushindame. Bushuwa Paulo uvua wangata Tito bu muntu uvua mua kujikija ntatu mikebesha kudi “bapostolo badi batambe bonso bunene” ba mu Kolinto. (2 Kolinto 11:5) Ke mudi bualu ebu bumueneka mu Mifundu muaba udibu balue kutela kabidi Tito muikale mu mudimu mukuabu uvua ulomba ntema ya bungi.
Mu tshidiila tshia Kreta
Pamu’apa pankatshi pa tshidimu tshia 61 ne tshia 64 B.B., Paulo wakafundila Tito uvua musangu au wenza mudimu mu tshidiila tshia Kreta mu mbuu wa Méditerranée. Paulo uvua mumushiyamu bua “kulongolola malu onso” ne bua “kuteka bakulu mu bimenga bionso.” Pa tshibidilu, bena mu Kreta bavua bamanyike bu ‘bena dishima, nyama mibi, bena lulengu, bavuluke amu kudia.’ Nenku mu Kreta, Tito uvua kabidi mulombibue bua kuenza malu ne dikima ne dîsu dikole. (Tite 1:5, 10-12, MMM) Uvua mudimu munene menemene, bualu uvua pamu’apa ne bua kuikala ne buenzeji pa Buena-nkristo mu tshidiila atshi mu matuku atshivua alua. Ku buenzeji bua spiritu, Paulo wakambuluisha Tito pa kusunguluja malu avuaye ne bua kukeba kudi bantu bavua ne bua kulua bakulu. Malu-malomba aa atshidi ne mushinga bua kuteka bakulu bena nkristo lelu’eu.
Mifundu kayena ileja tshikondo tshivua Tito mumbuke mu Kreta to. Wakashalamu mutantshi mule bualu Paulo wakamulomba bua kukumbajila Zena ne Apolo bivuabu bakengela. Bavua batudilamu mu luendu luvuabu benze mu tshikondo katshiyi tshisunguluke. Kadi Tito kavua ne bua kushala mu tshidiila etshi matuku a bungi to. Paulo uvua ulongolola bua kutumamu Âtema anyi Tukiko, ne pashishe Tito uvua ne bua kusambakena ne mupostolo ku Nikopoli, pamu’apa tshimenga tshiende lumu tshivua ne dîna adi, tshivua tshisanganyibua ku Nord-Ouest kua Grèce.—Tito 3:12, 13.
Padi Bible ulua kutela Tito mu tshikoso bua musangu wa ndekelu, tudi tumona se: imue misangu bu mu tshidimu tshia 65 B.B., Paulo wakamutuma mu mudimu mukuabu. Mudimu eu wakamufikisha ku Dalamatia, rejon wa ku Est kua Mbuu wa Adriya mu ditunga dia Croatie wa lelu. (2 Timote 4:10) Ki mbatuambile tshivua Tito ne bua kuenzaku to, kadi batu bela meji ne: bavua bamutume bua kulongolola malu mu tshisumbu ne kuenza mudimu wa bu-misionere. Bikalabi nanku, Tito uvua ne bua kukumbaja mudimu mufuanangane ne uvuaye muenze mu Kreta.
Ndianyisha kayipu ditudi nadi bua batangidi bena nkristo bapie bu Tito! Ngumvuilu wabu mutoke wa mêyi-maludiki a mu Mifundu ne diatumikila ne dikima, bidi biambuluisha bua kulama makanda a mu nyuma a tshisumbu. Tuidikijayi ditabuja diabu ne tuikalayi bu Tito pa kuteka majinga a mu nyuma a bena kuitabuja netu kumpala.—Ebelu 13:7.
[Mêyi adi kuinshi]
a Galatia 2:3 udi uleja Tito bu muena Greke (Helʹlen). Ebi bidi mua kumvuija ne: uvua wa mu ndelanganyi ya bena Greke. Ne badi bamba ne: bamue bafundi bena Greke bavua bafunda muaku eu ku bungi (Helʹle·nes) bua kuakula bua bantu bavua kabayi bena Greke, kadi bikale bena Greke ku muakulu ne nshidimukilu. Tito uvua mua kuikala muena Greke mu ngumvuilu eu.
[Tshimfuanyi mu dibeji 31]
Tito uvua muena mudimu wa dikima bua disanka dia bena nkristo ba mu Kolinto ne ba mikuabu miaba