Ngakalekela ntendelelu wa amperere bua kubuela mu ntendelelu mulelela
BU MUDIBI BILONDA KUDI ISAMU SUGIURA
Nansha muvuabi bimueneke mu 1945 ne: bavua benda batshimuna ditunga dia Japon mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima, tuvua bashindike ne: kamikaze (“lupepele lua Nzambi”) uvua ne bua kututa ne kutshimuna baluishi. Kamikaze udi ufunkuna mpepele mikole ya mu 1274 ne 1281 yakanyanga misangu ibidi mazuwa a bungi a mvita a bena Mongolie avua malue kuela mvita ku muelelu kua Japon, nenku kubenzejayi bua buobu kumbuka.
NENKU, mu dia 15 Tshimungu 1945 pavua Amperere Hirohito mumanyishe bena ditunga ne: Biluilu Bidisangishe bivua bitshimune Japon, matekemena avuabu bamutekele kudi bantu miliyo nkama akajimina. Pine apu mvua muana mulongi, ne matekemena anyi akajimina pawu. Ngakadiebeja ne: ‘Bikala amperere kayi Nzambi wa muoyo, kadi Nzambi wa muoyo nnganyi?’ ‘Nnganyi undi ne bua kueyemena?’
Bushuwa, ditshimuna Japon mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima diakatunzuluila njila meme ne bena mu Japon bakuabu binunu bivule bua kulonga malu a Yehowa, Nzambi mulelela. Kumpala kua meme kulonda bua mashintuluka amvua ne bua kuenza, lekelayi nnumanyishe malu a mu tshitendelelu mungakakolela.
Buenzeji bua kumpala bua ntendelelu
Mvua muledibue mu tshimenga tshia Nagoya mu dia 16 Kabalashipu 1932, mukala wa ku bana ba balume banayi. Tatu uvua wenza mudimu bu mukoshi wa mpangu (muena kadastre) mu tshimenga. Mamu uvua muena kuitabuja mudifile mu nzambi wa Tenrikyo, kasumbusumbu ka Shinto, ne bavua balongeshe mukuluetu wa balume malu a nzambi bua kuikalaye mulongeshi wa Tenrikyo. Meme ne Mamu tuvua bu mukaba ne tshilamba, ne uvua uya nanyi mu masangisha bua kutendelela.
Bavua bandongeshe bua kuinyika mutu ne kusambila. Tshitendelelu tshia Tenrikyo tshivua tshilongesha bua kuitabuja mufuki udibu babikila ne: Tenri O no Mikoto, ne nzambi mikuabu mikese dikumi. Benamu bavua benza luondapu lua ku ditabuja ne bavua bela kashonyi pa diambuluisha bantu bakuabu ne ditangalaja mitabuja abu.
Bu mumvua muana mutekete, mvua njinga kumanya bia bungi. Butuku mvua ntangila ne dikatshila ngondo ne mitoto kayiyi kubala idi muulu, ne mvua nkema bua mushindu uvua tshibuashibuashi tshialabale muulu. Bivua bisankisha bikole bua kumona muvua njilu ne bimuma bia konkombre bimvua mukune kaba kakese kumfundu kua nzubu bikola. Dibandila bifukibua diakakolesha ditabuja dianyi kudi Nzambi.
Bidimu bia mvita
Mvita Mibidi ya Buloba bujima yakenzeka pamvua mu tulasa tupuekele kubangila mu 1939 too ne mu 1945. Mu kalasa bavua batamba kutulongesha ditendelela Amperere, bualu buvua ne mushinga mu Shinto. Bavua batulongesha shushin, muvua dilongesha dia malu a tshitembu ne batamba kuleja mushinga wa kunanga ditunga ne busalayi. Dibandisha dibendele, dimba musambu wa ditunga, dilonga mikenji ya amperere ne dinemekela foto wende, bionso ebi bivua malu a buatshiabuatshia atuvua tuenza mu kalasa.
Tuakaya kabidi ku tshitanda tshia Shinto tshia muaba utuvua bua kulomba Nzambi bua tshiluilu tshia amperere kutshimunatshi. Bakulu banyi babidi bavua mu busalayi. Bua dinanga dia ditunga divua tshitendelelu tshianyi tshilongesha, mvua nsanka pamvua ngumvua ne: tshiluilu tshia Japon ntshitshimune.
Nagoya uvua nsangilu munene wa biapu bivua bienza ndeke ya Japon, nenku uvua muaba wa kumpala uvua ndeke ya mvita ya États-Unis mikunjijile mvita. Mundamunya, ndeke miedi ya bombe mibikila ne: B-29 ivua ipitshila pa mutu pa tshimenga etshi tshitshivuabu basa metre 9 000 muulu, yenda yela nkama ya tone ya bombe pa biapu bia mu distrike. Butuku miendu ya bukenke bukole ivua ikenkesha ndeke ya mvita eyi ivua ipueka too ne pa bule bua metre matue ku l 300. Diela bombe ya mudilu njila ne njila diakakebesha dikenga dikole miaba ivua bantu base. Mu ngondo tshitema ya ku ndekelu kua mvita, bakela bombe misangu 54 mu Nagoya nkayamu, muanda eu wakalela makenga a bungi ne bantu bapite pa 7 700 bakafua.
Tshikondo atshi, mazuwa a mvita avua matuadije kuela bombe mu bimenga dikumi bia ku muelelu wa mâyi, ne bantu bavua bamba ne: pamu’apa ndeke ya États-Unis ivua mikile pabuipi ne tshimenga tshia Tokyo. Bavua balongeshe bakaji ne bana bua kuluangana ne misongolo ya nshiba bua kukuba ditunga. Lubila luetu luvua ne: “Ichioku Sougyokusai,” mmumue ne: “Mbimpe kujimija bantu miliyo 100 pamutu pa kulekela mvita.”
Mu dia 7 Tshimungu 1945, mutu wa bualu wa mu tshikandakanda wakamanyisha ne: “Mbele bombe bupiabupia mu Hiroshima.” Panyima pa matuku abidi, bakela bukuabu mu Nagasaki. Ivua bombe ya nikleere, ne bakatuambila pashishe ne: bombe eyi ivua mishipe bantu bapite pa 300 000. Panyima, mu dia 15 Tshimungu, ku ndekelu kua dilonga mua kuenda ne bingoma bia mitshi, tuakateleja muyuki wa amperere muakamanyishaye ne: mbatshimune Japon. Tuvua batuishibue ne: tuvua ne bua kutshimuna, kadi mpindieu bavua batubutule!
Ditekemena dipiadipia didi dijuka
Pavua basalayi ba Amerike babange kukuata ditunga, ku kakese ku kakese tuakatuadija kuitaba se: États-Unis uvua mutshimune mvita. Bakabueja demokrasi mu Japon, pamue ne mêyi ne mikandu mipiamipia ivua ijadika budikadidi bua ntendelelu. Nsombelu uvua mukole, biakudia bivua bia lutatu, ne mu 1946 tatu kufuaye bua didia dibi.
Dîba adi, bakatuadija kulongesha Anglais mu tshilongelu tshietu, ne kadiomba ka tshisanji tshia NHK kakatuadija programe wa dilongesha mua kuakula Anglais. Dituku dionso munkatshi mua bidimu bitanu mvua ndonda programe eu mupepele mu mukanda. Muanda eu wakamfikisha ku diela meji a kuya dimue dituku ku États-Unis. Bu muvua tshitendelelu tshia Shinto ne tshia Bouddha bituele mâyi ku makasa, ngakatuadija kuela meji ne: imue misangu ndi mua kupeta bulelela bua malu a Nzambi mu bitendelelu bia ku Mputu ne ku Amerike.
Ku mbangilu mu Tshisanga 1951, ngakapetangana ne Grace Gregory, misionere wa Société Watch Tower. Uvua wimana kumpala kua ngala wa kawulu wa mu Nagoya wabanya Tshibumba tshia Nsentedi tshia mu Anglais ne kakanda kakese ka mu tshiena-Japon kavua kakula bua tshiena-bualu kampanda tshia mu Bible. Budipuekeshi buende mu dienza mudimu eu buakankemesha. Ngakangata mikanda yonso ibidi ne ngakitaba ne lukasa dilonga dia Bible. Ngakamulaya bua kuya kuende bua kulonga Bible panyima pa matuku makese.
Pangakasomba mu kawulu ne kutuadija kubala Tshibumba tshia Nsentedi, muaku wa kumpala wa mu tshiena-bualu tshia mbangilu, “Yehowa,” wakakoka ntema yanyi. Tshivua muanji kumona dîna adi to. Tshivua mutekemene se: mvua mua kudisangana mu nkonga-miaku mukese wa Anglais ne tshiena-Japon umvua nende nansha, pabi divuamu! “Yehowa . . . , Nzambi wa mu Bible.” Mpindieu mvua mbanga kumanya Nzambi wa Buena-nkristo!
Mu dikumbula adi dia musangu wa kumpala ku nzubu wa ba-misionere, bakangambila bua muyuki mushindamene pa Bible uvuabu ne bua kuenza mu mbingu mikese kudi Nathan H. Knorr, mulombodi wa Société Watch Tower tshikondo atshi. Uvua ulua kukumbula Japon ne sekretere wende Milton Henschel, ne uvua ulua mu Nagoya. Nansha mumvua ne dimanya dikese dia Bible, muyuki au wakansankisha bikole, pamue ne didisangisha ne ba-misionere ne bantu bakuabu bavua babuelamu.
Mu ngondo bu ibidi ya dilonga ne Grace, ngakamanya malelela a nshindamenu adi atangila Yehowa, Yezu Kristo, tshia-bupikudi, Satana Diabolo, Armagedone ne buloba bua Mparadizu. Lumu luimpe lua Bukalenge luvua menemene mukenji umvua ngenda nkeba. Tshine tshikondo tshingakatuadija kulonga atshi, ngakabanga kabidi kubuela mu bisangilu bia tshisumbu. Mvua munange nsombelu wa bulunda uvua mu masangila aa. Ba-misionere bavua basambakana kakuyi bualu ne bena mu Japon ne tuvua tusomba nabu pa tatami (biata biluka).
Mu Kasuamansense 1951, mpuilu wa kumpala wa tshijengu mu Japon wakenzekela mu Nzubu Munene wa Nakanoshima mu tshimenga tshia Osaka. Japon mujima uvua ne Bantemu bashadile ku bantu 300; kadi bantu batue ku 300 bakabuela mu mpuilu au, ne ba-misionere batue ku 50. Mvua mene ne mudimu mukese mu ndongamu au. Malu angakamona ne angakumvua akankemesha bikole mu mushindu wa se: ngakapangadija mu mutshima wanyi bua kuenzela Yehowa mudimu matuku anyi onso a muoyo. Dituku diakalonda, ngakatambula mu mâyi masaluke a mu dijiba dia mâyi dia bantu bonso divua pabuipi apu.
Disanka dia mudimu wa bumpanda-njila
Mvua musue kulua mpanda-njila, bu mudibu babikila bambi ba lumu luimpe ba ku dîba ne ku dîba ba Bantemu ba Yehowa, kadi ngakadimona kabidi ne bujitu bua kukuatshisha dîku dianyi. Pangakapeta dikima dia kuambila mfumuanyi wa mudimu bua dijinga dianyi edi, ngakakema bua kumumvua wamba ne: “Nengikale ne disanka bua kuambuluishangana nebe bikala bualu abu mua kukusankisha.” Mvua ngenza mudimu matuku abidi patupu ku lumingu ne mvua anu ngambuluisha mamu bua kusumba bintu bivua bikengedibua. Bushuwa ngakadiumvua anu bu nyunyi mupatula mu nsanji.
Bu muvua nsombelu yenda ilengela, ngakatuadija kuenza bumpanda-njila mu dia 1 Tshimungu 1954, mu teritware uvua panyima pa ngala wa kawulu mu Nagoya, mutantshi wa minute mikese ne muaba umvua mupetelangane ne Grace bua musangu wa kumpala. Panyima pa ngondo ya bungi, bakantuma bua kuenza mudimu bu mpanda-njila wa pa buende mu Beppu, tshimenga tshia mu tshidiila tshia ku Ouest kua Kyushu. Bavua bampeshe Tsutomu Miura bu muinanyi wa mudimu.a Tshikondo atshi, mu tshidiila tshijima kamuvua tshisumbu tshia Bantemu ba Yehowa nansha tshimue, kadi mpindieu bidimu nkama mivule, biabanya mu bijengu 22!
Kadiosha ka bulongolodi bupiabupia
Pavua Muanetu Knorr mulue kukumbula kabidi Japon mu Tshisanga 1956, wakangambila bua kubala ne dîyi dikole bikoso bikese bia mu tshibejibeji tshia Tshibumba tshia Nsentedi tshia mu Anglais. Kavua mungambile kabingila to, kadi panyima pa ngondo mikese, ngakapeta mukanda uvuabu bambikila nawu bua kubuela mu kalasa ka 29 ka tshilongelu tshia ba-misionere tshia Gilada. Nunku mu ngondo wa Kasuabanga wa tshidimu atshi, ngakasa luendu ne musangelu, luendu alu luakakumbaja tshipatshila tshianyi tshia mutantshi mule mutangile ku États-Unis. Disomba ne dienza mudimu ne dîku dinene dia Betele wa ku Brooklyn mu ngondo mikese diakakolesha ditabuja dianyi mu bulongolodi bua Yehowa budi bumueneka.
Mu Luishi 1957, Muanetu Knorr wakatuambula balongi basatu mu mashinyi mutangile netu mu muaba uvua nzubu ya Tshilongelu tshia Gilada mu South Lansing, ku Nord kua New York. Ngondo itanu yakalonda mu Tshilongelu tshia Gilada, bu mumvua mpeta dilongesha dia mu Dîyi dia Yehowa ne musombe muaba mulenga ne balongi nanyi, mvua mupete kadiosha ka buloba bua Mparadizu. Bakatuma balongi dikumi ba mu balongi 103 mu Japon, ne meme muine.
Ndi nganyisha midimu yanyi
Pangakapingana mu Japon mu Kasuamansense 1957, muvua Bantemu batue ku 860. Bakantuma mu mudimu wa ngendu bu mutangidi wa tshijengu, kadi Adrian Thompson wa mu Nagoya wakanji kundongesha mudimu au matuku makese. Tshijengu tshianyi tshivua tshiumbukila ku Shimizu, pabuipi ne Mukuna wa Fuji, too ne ku Tshidiila tshia Shikoku pamue ne bimenga binene bu mudi Kyoto, Osaka, Kobe ne Hiroshima.
Mu 1961, ngakalua mutangidi wa distrike. Ebi bivua bilomba bua kuenza ngendu kubangila ku Nord kua tshidiila tshidi ne neje tshia Hokkaido too ne ku tshidiila tshia Okinawa tshidi mu tshitupa tshia luya ne nansha diamuamua dia bidiila bia Ishigaki pabuipi ne Taïwan, mutantshi wa kilometre mitue ku 3 000.
Pashishe mu 1963, bakambikila ku Betele wa Brooklyn bua kubuela mu kalasa ka ngondo dikumi ka Tshilongelu tshia Gilada. Mu kalasa aka, Muanetu Knorr wakashindamena pa mushinga wa kuangata midimu idibu batupesha ne mmuenenu muimpe. Wakamba ne: kusukula biowedi ne nkumba kuvua mudimu wa mushinga anu bu mudi mudimu wa mu biro. Wakamba kabidi ne: bikalabu kabayi basukule biowedi ne nkumba, bualu ebu nebutatshishe dîku dijima dia Betele ne mudimu wadi. Panyima, tshitupa tshia mudimu wanyi wa ku Betele mu Japon tshivua tshia kusukula nkumba, ne tshiakapua mubelu au muoyo nansha.
Meme mumane kupingana mu Japon, bakantuma kabidi mu mudimu wa ngendu. Panyima pa bidimu bibidi, mu 1966, ngakasela Junko Iwasaki, mpanda-njila wa pa buende uvua wenza mudimu mu tshimenga tshia Matsue. Lloyd Barry, mutangidi wa filiale wa Japon musangu au, wakenza muyuki muimpe wa dibaka. Pashishe tuakaya ne Junko mu mudimu wa ngendu.
Midimu yetu yakashintuluka mu 1968 pakambikilabu ku biro bia filiale wa mu Tokyo bua kuenza mudimu wa dikudimuna mikanda. Bua bukepela bua nzubu ya dilala, mvua nya mu Tokyo ngalukila mu Sumida, ne Junko uvua wenza mudimu bu mpanda-njila wa pa buende mu tshisumbu tshia muaba au. Tshikondo atshi, bivua bikengela nzubu minene ya filiale. Nenku mu 1970 bakasumba lupangu mu tshimenga tshia Numazu, pabuipi ne Mukuna wa Fuji. Muine amu bakibakamu nzubu wa bisasa bisatu bua tshiapu ne nzubu ya disombela. Kumpala kua kubangabu kuibaka, bakenzela Kalasa ka Mudimu wa Bukalenge, mudibu balongesha batangidi ba tshisumbu, mu nzubu mivule ivua mu lupangu alu. Mvua ne diakalenga dia kulongesha balongi, ne Junko uvua ubalambila biakudia. Bivua bisankisha bua kumona muvuabu bikale bapesha bantu balume bena nkristo nkama mivule dilongesha dia pa buadi bua mudimu wa buambi.
Dimue dituku mu mapingaja, ngakapeta mukenji wa lukasa lukasa. Bavua babuele ne Mamu mu lupitadi ne kabavua batekemene se: uvua mua kupanda to. Ngakangata kawulu ka lubilu lukole mutangile ku Nagoya ne kuya lukasa mu lupitadi. Uvua mujimije lungenyi, kadi ngakashala ku luseke luende butuku bujima. Mamu wakafua mu dinda menemene. Mu dipingana mu Numazu, tshivua mua kudikanda bua kudila pamvua mvuluka ntatu mikole ivua mimufikile mu nsombelu wende mujima ne dinanga divuaye nadi kundi. Bikaladi disua dia Yehowa, nemmumone kabidi ku dibiishibua.
Katupa kîpi tuakadiundisha nzubu ya mu Numazu. Nenku tuakasumba tshijengu tshia buloba tshia bunene bua hektare 7 mu Tshimenga tshia Ebina, ne mu 1978 bakatuadija kuibaka nzubu mipiamipia ya filiale. Mpindieu mu lupangu elu lujima mmuasa tshiapu ne nzubu ya disombela, pamue ne Nzubu wa Mpuilu udi ne miaba mipite pa 2 800. Nzubu ibidi ya ndekelu idibu basakidile ya bisasa 13 ne mukuabu wa bisasa 5 wa dimanyikila mashinyi ne dienzela mudimu, ivua mijike ku mbangilu kua tshidimu etshi. Dîku dietu dia Betele didi mpindieu ne bantu batue ku 530, kadi nzubu midiundisha neyituambuluishe bua kupesha bantu batue ku 900 muaba wa kulala.
Tubingila tua bungi tua kusankila
Bidi bikuatshisha milowo bua kumona mulayi wa mu Bible ukumbana, eyowa, bua kumona ‘muntu udi mutambe bukese ulua tshisamba tshipite bukole.’ (Yeshaya 60:22) Ndi mvuluka muvua umue wa ku bakulu banyi ungebeja kale mu 1951 ne: “Mu Japon mudi Bantemu bungi munyi?”
Ngakandamuna ne: “Batue ku 260.”
Wakebeja ne dîyi dia kapeja ne: “Ke bonso anyi?”
Ndi mvuluka mumvua ngela meji ne: ‘Tshikondo ne dîba nebituambile bungi bua bantu bikala Yehowa mua kubueja mu ntendelelu wende mu ditunga edi dia Shinto ne Bouddha.’ Ne Yehowa mmufile diandamuna! Lelu’eu mu Japon kamuena kabidi teritware mushale kayi muyisha to, ne bungi bua batendeledi balelela mbuvule kupita pa bantu 222 000 mu bisumbu 3 800!
Bidimu 44 bindi muenze mu mudimu wa ku dîba ne ku dîba—32 bienza ne mukajanyi munanga—bivua mu mushindu wa pa buawu bia disanka. Ndi muenze mudimu mu Tshibambalu tshia Dikudimuna mikanda ku Betele bidimu 25. Mu Kabitende 1979, bakandomba kabidi bua kuikala muena mu komite wa filiale wa Bantemu ba Yehowa mu Japon.
Ndiakalenga ne dibenesha bua mundi muenze tshianyi tshitupa tshikese mu diambuluisha bantu ba muoyo muimpe ne banangi ba ditalala bua kubuela mu ntendelelu wa Yehowa. Ba bungi mbenze anu bu mungakenza—balekele ntendelelu wa amperere ne babuele mu ntendelelu wa Yehowa, Nzambi umuepele mulelela. Dijinga dianyi dia muoyo umue ndia kuambuluisha bantu ba bungi bua balue ku luseke lua butshimunyi, lua Yehowa, ne bapete muoyo udi kauyi ndekelu mu bulongolodi bupiabupia bua ditalala.—Buakabuluibua 22:17.
[Mêyi adi kuinshi]
a Tatuende uvua Ntemu wa lulamatu wakapanduka ku bombe bua nikleere buvuabu bele mu Hiroshima mu 1945 patshivuaye mu buloko mu Japon. Tangila Réveillez-vous! wa 8 Kasuamansense 1994, mabeji 11-15.
[Tshimfuanyi mu dibeji 29]
Malu atuvua tulonga mu kalasa avua mashindamene pa ntendelelu wa amperere
[Mêyi a dianyisha]
The Mainichi Newspapers
[Tshimfuanyi mu dibeji 29]
Ku New York ne Muanetu Franz
[Tshimfuanyi mu dibeji 29]
Ne mukajanyi Junko
[Tshimfuanyi mu dibeji 31]
Ku mudimu mu Tshibambalu tshia dikudimuna mikanda