Dipangadika diangatshila didisunguila
KAKUTU muntu mukuabu mupite Muntu muende lumu mu bukua-mabulunge udi ubingisha dîyi-diludiki dia kuangata mapangadika mashindamene pa dimanya to. Muntu eu m’Mufuki wetu. Muikale ne dimanya didi kadiyi mikalu dia bidi muntu ukengela, udi ufila ne kalolo dilongesha, didimuija ne buludiki mu njila wa meji wa kulonda. Kadi kêna ulengulula budisunguidi budiye mupeshe bifukibua biende bia lungenyi nansha. Muprofete wende Mozese wakaleja mmuenenu wa Nzambi ne: ‘Ngakuteka muoyo ne lufu, ne disanka ne mulawu kumpala kuenu lelu: nunku nudisunguile muoyo, nenuikale ne muoyo ne nuenu ne bana benu.’—Dutelonome 30:19.
Dîyi-diludiki edi didi ditangila mianda ya luondapu. Badi benda bitaba ku kakese ku kakese lungenyi lua bukenji bua mubedi bua kudisunguila luondapu, anyi disua dia mubedi dia kudisunguila luondapu mu ditunga dia Japon ne mu matunga makuabu muvuabu kabayi batambe kulumanya kale. Doktere Michitaro Nakamura wakafila diumvuija edi bua disua dia mubedi dia kudisunguila luondapu: “Ndungenyi lua se: doktere umvuije mubedi disama, ntatu idi luondapu mua kutuala ne bipeta bidi buanga ebu mua kupatula mu ngakuilu mupepele kumvua, unemeka bukenji bua mubedi bua kudiangatshila dipangadika pa ngondapilu.”—Japan Medical Journal.
Mu bidimu bivule, ba-doktere ba mu Japon mbafile tubingila tua bungi bua kubenga kuenzela babedi mushindu’eu, ne tubadi tuvua tutue ku tshiabu. Nenku, uvua muanda munene pakamanyishabu dipangadika dia bukenji bua mubedi bua didisunguila luondapu kudi Takeo Inaba, Nzuji Munene wa Kabadi Kanene ka mu Tokyo mu dia 9 Luishi 1998. Dipangadika adi divua munyi, ne ntshilumbu kayi tshivua tshifikishe ku diangata dipangadika edi ku tubadi?
Kale mu Kashipu 1992, Misae Takeda, Ntemu wa Yehowa wa bidimu 63, wakaya mu Lupitadi lua Tshilongelu tshia malu a luondapu, mu Université wa mu Tokyo. Bavua bamusangane ne kansere katu kakayi katamba kujika ku mutshima ne bivua bikengela bua kumupanda. Muikale ne dijinga dikole dia kutumikila mukenji wa mu Bible udi ubenga dikuata mudimu dibi ne mashi, wakatokeshila ba-minganga disua diende dia kuondapibua anu ne luondapu ludi kaluyi lua dielangana mashi. (Genese 9:3, 4; Bienzedi 15:29) Ba-minganga bakitaba mukanda wa dibenga kuedibua mashi, wakabumbushila buobu ne lupitadi bujitu bua bipeta bionso bibi bivua mua kufumina ku dipangadika diende. Bakamujadikila ne: bavua ne bua kutumikila mêyi ende.
Kadi panyima pa dimupanda, ne patshivua Misae mukuatshike buanga, bakamuela mashi—bibengangane menemene ne disua diende dileja patoke. Madikolela avuabu benze bua kusokoka dimuela mashi kadiyi dianyishibue akedibua patoke pavua muena mudimu wa mu lupitadi alu mumanyishe muanda eu kudi mufundi wa ngumu mu tshikandakanda. Anu bu muudi mua kujingulula, bualu ebu buakabungamija muntu mukaji eu muena nkristo wa muoyo muimpe pakamanyaye bua diedibua mashi kadiyi dianyishibue. Uvua ne dieyemena kudi kasumbu ka ba-minganga, wela meji ne: bavua mua kulama dîyi diabu ne kunemeka mitabuja a tshitendelelu tshiende. Bua kanyinganyinga kavuaye naku bua dinyanga dikole dia malanda a doktere ne mubedi ne muikale ne ditekemena dia kufila tshilejilu tshivua mua kuepula bakuabu ku luondapu lubi lua muomumue, wakafunda tshilumbu etshi ku kabadi.
Dinemeka mikenji ne nsombelu muimpe
Banzuji basatu ba ku Kabadi ka Distrike dia Tokyo bakateleja tshilumbu ne bakatshikosa mu ditua ku tshia ba-minganga ne kubengabu bukenji bua mubedi bua didisunguila luondapu. Mu dikosa diabu dia tshilumbu diakamanyishabu mu dia 12 Luabanya 1997, bakamba ne: dilomba dionso bua kupetangana ku mêyi bua luondapu ludi kaluyi lua dielangana mashi kadivua ne mushinga nansha. Ngelelu wabu wa meji uvua ne: kuenza nanku kuvua kutupa ku mikenji ya kojo ryozoku,a anyi mêyi-makulu a mu nsangilu wa bantu, bua munganga kupungaye dîyi dia pa buadi dia kubenga kuela muntu mashi nansha bikala nsombelu mumueneke mukole. Mmuenenu wabu uvua se: tshidi doktere ne bua kuenza nkusungila muoyo mu mushindu mutambe buimpe udiye mua kuenza. Nunku diumvuangana bu edi kadivua ne mushinga kubangila anu ku ntuadijilu, nansha mubedi muikale ne mitabuja a mushindu kayi. Bua kuamba anu pa bualu, bakakosa tshilumbu ne: mmuenenu wa mudimu wa munganga udi ne bua kuikala ku mutu kua dilomba dionso dia luondapu didi mubedi mua kudianjila kuenza.
Banzuji bakamba kabidi ne: bua tubingila tuine etu, nansha mudibu bamutekemene bua umvuije mushindu wapandaye muntu, bipeta ne njiwu ya dipanda didibu baleje, munganga “uvua mua kushala mupuwe bikalaye ne lungenyi lua kuela muntu mashi anyi kubenga kumuela.” Dikosa diabu dia tshilumbu divua ne: “Katuena mua kujadika ne: mbibengangane ne mikenji anyi ki mbiakanyine bua ba-doktere bangata bu Bantu badibu bafunde kutelejabu dijinga dia Mufundianganyi dia kubenga kuitaba diela mashi mu nsombelu yonso ne kuenza malu bu se: bavua ne bua kukumbaja dijinga diende ne nenku bamufikisha ku ditaba dipandibua adi.” Bavua bela meji ne: bienza ba-minganga malu munga mushindu, mubedi uvua mua kubenga dipandibua ne kumbukaye mu lupitadi.
Nkoselu wa tshilumbu eu wakakemesha ne wakakosa babingishi ba bukenji bua mubedi bua didisunguila luondapu mikaba. Mu dikonkonona dikosa dia tshilumbu tshia Takeda ne buenzeji buadi pa bukenji bua mubedi bua didisunguila luondapu mu Japon, Mulongeshi Takao Yamada, mumanyi mupiluke mu malu a mikenji ya bantu, wakafunda ne: “Bikalabu banyishe bua lungenyi lua dipangadika edi kushindamalu, dibenga kuedibua mashi ne dîyi-diludiki diumvuangane ne mikenji dia bukenji bua mubedi bua didisunguila luondapu nedienguluke ku kakese ku kakese.” (Tshikandakanda tshia malu a mikenji tshia Hogaku Kyoshitsu) Wakadiwula ne mêyi makole dielangana mashi ku bukole bu “dinyanga dikole dia dieyemena, bia muomumue ne dibundulangana mvita.” Mulongeshi Yamada wakasakidila ne: tshienzedi etshi tshidi tshinyanga dieyemena kabena ne bua “kutshianyisha nansha kakese.”
Bua ngikadilu wende wa budipope, bivua bikole bua Misae kukokaye ntema ya bantu. Kadi bu muvuaye mujingulule ne: uvua mua kuikala ne bualu bua kuenza mu dibingisha dîna ne dîyi-dikulu dia Yehowa dia se: mashi nga tshijila, uvua mupangadije bua kuenza tshiende tshitupa. Wakafundila mumulumbuluidi wende ne: “Ndi amu lupuishi, mene mushadile ku lupuishi. Ndi ndiebeja bua tshinyi muntu mushadile bu meme ndi mua kuikala ne mushinga. Kadi pandi nkeba kuenza anu tshidi Yehowa—eu udi mua kuelesha mabue mbila—wamba, neampeshe bukole.” (Matayo 10:18; Luka 19:40) Mu muaba mulongoluela bantemu mu dilumbulula adi, wakumvuija ne dîyi dizakalala dikenga dia mu muoyo divuaye mupete bua dimutungila. “Ngakadiumvua bu muntu muenzela bualu bubi, bu mukaji uvuabu bangate ku bukole.” Dituku adi bujadiki buende buakapuekeshisha bantu ba bungi bavua mu nzubu wa dilumbuluila binsonji.
Dikankamija kadiyi ditekemena
Bua dipangadika dia ku Kabadi ka Distrike, bakafunda diakamue tshilumbu etshi ku Kabadi Kanene. Kabadi kabandile aka kakatuadija kutshilumbuluisha mu Kashipu 1997, ne Misae uvua mpindieu mutokoloke kadi muikale ne dipangadika uvua muaba au mu dikalu dia balema. Kansere kavua katuadije tshiakabidi, ne kavua kenda kamutekesha. Misae uvua mukankamijibue bikole pavua nzuji mfumu, mu ngenzelu uvua kayi wa pa tshibidilu, muleje patoke lungenyi luvua kabadi kalongolole bua kulonda. Wakamanyisha patoke wamba ne: kabadi kabandile aka ki nkitabe dipangadika dia ku kabadi kashadile—dia se: munganga uvua ne bukenji bua kulengulula disua dia mubedi, wenza malu bu se: uvua muitabe kadi eku muikale mupangadije mundamunda bua kuenza malu munga mushindu. Nzuji mfumu wakamba ne: kabadi kakavua mua kutua ku tshivua mukenji wa bu-tatu wamba ne: “Shirashimu bekarazu, yorashimu beshi,”b mmumue ne: “Nubalekele mu dipanga ne bikale banueyemene” mu mudimu wa luondapu. Pashishe Misae wakamba ne: “Ndi ne disanka dia bungi bua kumvua diumvuija dia nzuji kadiyi kansungasunga, ndishilangane bikole ne nkoselu wa kumpala wa tshilumbu ku Kabadi ka Distrike.” Wakasakidila ne: “Ke bualu bumvua ndomba kudi Yehowa.”
Misae wakafua ngondo wakalonda, bamunyunguluke kudi dîku dia dinanga ne kasumbu ka ba-minganga ba mu lupitadi lukuabu, bavua bitabe ne banemeke mitabuja ende a muoyo umue. Nansha muvua lufu luende lumubungamije bikole, muanende wa balume, Masami, ne bena mu dîku bakuabu, bavua bapangadije bua kushikija tshilumbu etshi, biumvuangane ne disua diende.
Dipangadika
Ndekelu wa bionso, mu dia 9 Luishi 1998, banzuji basatu ba ku Kabadi Kanene bakamanyisha dikosa diabu dia tshilumbu, pa kushintulula dipangadika dia ku kabadi kashadile. Nzubu mukese wa dilumbuluila bilumbu uvua mûle ne bamanyishi ba ngumu, bantu badi balonge tulasa tua université ne bantu bakuabu bavua balonde ne lulamatu dilumbuluisha adi. Bikandakanda bimanyike ne tudiomba tua televizion biakamanyisha dipangadika adi. Tudi tubala imue mitu ya malu ne: “Kabadi: Babedi badi mua kubenga luondapu”; “Kabadi Kanene: Dielangana mashi nditupa ku manême”; “Doktere uvua muelangane mashi ku bukole mmupile ku Kabadi”; ne “Ntemu wa Yehowa udi ufutshibua bua muvuabu bamuele mashi.”
Ngumu mimanyisha pa dipangadika edi ivua mijalame ne isankisha mutshima. Tshikandakanda tshia The Daily Yomiuri tshiakamanyisha ne: “Nzuji Takeo Inaba wakamba ne: kabivua bimpe bua ba-doktere kukuatabu mudimu ne luondapu luvua mubedi mubenge.” Tshiakamba kabidi patoke ne: “Ba-doktere [bakamuela mashi] bakamujimijila diakalenga dia kudisunguila luondapu.”
Tshikandakanda tshia Asahi Shimbun tshiakaleja patoke ne: nansha muvua mu tshilumbu etshi kabadi kitaba ne: kakuvua bijadiki bikumbane bivua bileja ne: muondapi ne mubedi bavua bumvuangane se: kabavua mua kukuata mudimu ne mashi nansha mu nsombelu udi muoyo muikale mu njiwu, banzuji bavua babenge dipangadika dia ku kabadi kashadile pa dilonda mikenji dia diumvuangana edi: “Bikalaku diumvuangana dimpe pankatshi pa bantu babidi didi diamba ne: mu nsombelu yonso dielangana mashi kadiena mua kuenzeka, Kabadi aka kakena kangata diumvuangana edi bu didi kadiyi dipetangana ne mikenji ne pa nanku, kadiyi ne nshindamenu.” Tshikandakanda etshi tshiakaleja kabidi patoke mmuenenu wa banzuji wa se: “muntu yonso mmufundila lufu dinga dituku, ne muntu ne muntu udi mua kuangata dipangadika pa mushindu udiye mua kufua.”
Bushuwa, Bantemu ba Yehowa mbenze makebulula pa muanda eu ne mbatuishibue ne: mbasungule njila mutambe buimpe bua kuikala ne muoyo. Bualu ebu budi bukonga dibenga njiwu mimanyike ya dielangana mashi ne pamutu pa nanku bitaba luondapu ludi kaluyi lua dielangana mashi ludibu batumika nalu bikole mu matunga a bungi ne ludi lumvuangana ne mukenji wa Nzambi. (Bienzedi 21:25) Mulongeshi wa mu Japon mumanyike bimpe wa malu a mikenji wakaleja patoke ne: “Mu bulelela, dibenga luondapu lua [dielangana mashi] lutudi tuamba elu, ki mmuanda wa disungula ‘mua kufua’ to, kadi mmuanda wa disungula mua kuikala ne muoyo.”
Dipangadika diangata ku Kabadi Kanene didi ne bua kudimuija ba-minganga ne: manême abu a didiangatshila mapangadika ki mmalabale bu mudi bamue mua kuikala bela meji to. Ne dipangadika edi didi ne bua kuambuluisha bu mêyi mimpe a kulonda majadika bua mpitadi mikuabu ya bungi. Nansha mudi nkoselu wa tshilumbu etshi ku kabadi muitaba kudi bantu ba bungi ne muikale ukankamija babedi, bavua kabayi ne bunême bua kuangata dipangadika bua luondapu luabu, ki mbantu bonso badi bamuitabe ne muoyo mujima nansha. Lupitadi lua mbulamatadi ne ba-minganga basatu aba bakafunda tshilumbu etshi ku Kabadi Kakulu. Nunku tudi ne bua kuindila bua kumona bikala kabadi katambe kutumbuka ka mu Japon mua kukuata ku manême a mubedi, bu mudi Mfumu mukulu pa bionso wenza.
[Mêyi adi kuinshi]
a Lungenyi ludi kaluyi lujadika bilondeshile mikenji lulekela nzuji munene bua kulumvuija ne kulutumikisha.
b Aa avua mitabuja a bamfumu ba maloba ba mu tshikondo tshia Tokugawa pa mushindu uvuabu ne bua kukokesha bantu babu.