Nuleje bakuabu bunême
‘Mu bunême muntu ne muntu ateke mukuabu kumpala.’—LOMO 12:10.
1, 2. (a) Ntshinyi tshitudi ne bua kuenza bua kuleja bupuekele? (b) Mmunyi mutu Bible utela misangu mivule muaku “bunême,” ne mbanganyi batu kabayi bamona bikole bua kulejangana bunême?
TSHIENA-BUALU tshishale tshivua tshishindamene pa mubelu wa mu Dîyi dia Nzambi uvua wamba ne: ‘Nudiluatshishe ne bupuekele, bualu bua Nzambi udi upidia badi badisua, kadi udi upa badi badipuekesha [bulenga bukena buakanyina, NW].’ (1 Petelo 5:5) Mushindu umue utudi mua kudivuadika bupuekele ng’wa kuleja bakuabu bunême.
2 Bible utu misangu mivule utela muaku “bunême” bua kuleja kanemu, lumu ne diangatangana ne mushinga bitudi ne bua kuleja bakuabu. Tudi tuleja bakuabu bunême pa kubenzela malu malenga, kunemeka bumuntu buabu, kuteleja mmuenenu wabu ne kuitaba bua kubenzela malu makanyine adibu batulomba. Pa tshibidilu malu aa kaatu makolele bantu bena bupuekele nansha. Kadi bidi mua kukolela bena lutambishi bua kuleja bunême bua bushuwa, ne batu mua kukeba bua kulabidilangana ne lubombo bua babanyishe ne babapeshe bintu.
Yehowa udi uleja bantu bunême
3, 4. Mmunyi muvua Yehowa muleje Abalahama bunême, ne mbua tshinyi?
3 Yehowa muine udi ufila tshilejiu mu dilejangana bunême. Wakafuka bantu ne budisunguidi ne katu ubangata bu biamu bia robot bia patupu nansha. (1 Petelo 2:16) Tshilejilu, pakambilaye Abalahama ne: uvua ne bua kubutula Sodoma bua malu mabi mapite bunene a bantu bavuamu, Abalahama wakamuebeja ne: ‘Neushipe bantu bakane ne bantu babi popamue anyi? Bikala bantu bakane makumi atanu mu musoko, wewe neuushipe, kuena usungila musoko bualu bua bantu bakane makumi atanu badimu anyi?’ Yehowa wakamuandamuna ne: kavua ne bua kubutula musoko bua bantu bakane 50. Pashishe Abalahama wakatungunuka ne kumusengelela ne budipuekeshi buonso. Ntshinyi tshivua mua kuenzeka bu muomu muikale anu bantu 45? 40? 30? 20? 10? Yehowa wakajadikila Abalahama ne: kavua mua kubutula Sodoma pavuaye usanganamu nansha bantu bakane dikumi patupu.—Genese 18:20-33.
4 Yehowa uvua mumanye ne: mu Sodoma kamuvua bantu bakane dikumi, kadi wakaleja Abalahama bunême pa kuteleja mmuenenu wende ne pa kumuleja kanemu. Bua tshinyi? Bualu Abalahama ‘wakitabuja Yehowa, ne Yehowa wakabala kuitabuja kuende ne: mbuakane buende.’ Bavua babikila Abalahama ne: “Mulunda wa Nzambi.” (Genese 15:6; Yakobo 2:23) Kabidi, Yehowa wakamona ne: Abalahama uvua uleja bantu bakuabu bunême. Pakajuka matandu pankatshi pa balami ba bimuna biende ne ba Lota muana wa muanabu, Abalahama wakaleja Lota bunême pa kumuambila bua adianjile kusungula yeye tshitupa tshivuaye musue. Lota wakasungula buloba buvuaye mumone butambe buimpe, ne Abalahama wakaya ku luseke lukuabu.—Genese 13:5-11.
5. Mmunyi muvua Yehowa muleje Lota bunême?
5 Yehowa wakaleja Lota bunême mu mushindu wa muomumue. Kumpala kua kubutulaye Sodoma, wakambila Lota bua kunyemena ku mikuna. Kadi Lota wakamba ne: kavua musue kuyaku to; wakasungula bua kuya mu tshimenga tshia Soâ tshivua pabuipi apu, nansha muvuatshi mu tshitupa tshivuabu ne bua kubutula. Yehowa wakambila Lota ne: “Mona ne: ndi nkuangata ne mushinga too ne pa bualu ebu pa kubenga kubutula tshimenga tshiudi muambe.” Yehowa wakaleja bunême kudi muena lulamatu Lota pa kuenza tshivuaye mulombe.—Genese 19:15-22, NW; 2 Petelo 2:6-9.
6. Mmunyi muvua Yehowa muleje Mose bunême?
6 Pavua Yehowa mupingaje Mose mu Ejipitu bua kupatula bantu Bende mu bupika ne bua kuambila Palô alekele bantu Bende, Mose wakandamuna ne: “Yehowa, meme tshiena mua kuakula bimpe.” Yehowa wakajadikila Mose e kuamba ne: ‘Meme nengikale ne mukana muebe, nenkuyishe malu audi mua [kuamba].’ Kadi Mose uvua anu welakana. Nanku Yehowa wakakolesha Mose ku muoyo ne kulongololaye bua kumupesha muanabu Alona bu tshikuma-mbila.—Ekesode 4:10-16.
7. Bua tshinyi Yehowa uvua musue kuleja bakuabu bunême?
7 Mu bilejilu bionso ebi, Yehowa wakaleja muvuaye musue kuleja bakuabu bunême, nangananga bantu bavua bamusadila. Nansha muvua malu avuabu balomba mua kuikala mashilangane ne avua Yehowa mulongolole, uvua uteleja malomba abu ne ubakumbajila avua kaayi abengangana ne dilongolola diende.
Yezu wakaleja bakuabu bunême
8. Mmunyi muvua Yezu muleje bunême kudi mukaji kampanda uvua usama bikole?
8 Yezu wakidija Yehowa mu dileja bakuabu bunême. Dimue edi pavuaye munkatshi mua musumba wa bantu, kuvua muntu mukaji kampanda muikale ne disama dia mashi apueka dikavua dienze bidimu 12. Baminganga kabavua bakokeshe bua kumuondapa. Mu Mikenji ya Mose, bilondeshile malu a tshijila bavua bamuangata bu udi ne bukoya ne kavua ne bua kuikala munkatshi mua musumba au wa bantu nansha. Wakafika panyima pa Yezu, kulengaye tshilamba tshiende ne kumvuaye bimpe. Yezu kakashindamena pa tunungu tua Mikenji bua kutandisha muntu mukaji eu bua tshivuaye muenze to. Kadi bu muvuaye mumanye lutatu luende, wakamuleja bunême, wamba ne: “Muananyi wa bakaji, ditaba diebe ndikupandishe; waya bimpe, disama diebe ndijike.”—Mâko 5:25-34, MMM; Lewitiki 15:25-27.
9. Mmunyi muvua Yezu muleje bunême kudi Mumpangano kampanda?
9 Musangu mukuabu, muntu mukaji mukuabu muena Kanâna wakambila Yezu ne: “Muana wa Davide, umfuileku luse; muananyi wa bakaji mmukengesha bikole kudi [demon, NW].” Bu muvuaye mumanye ne: bavua bamutume bua tshisamba tshia Isalele ne kabiyi bua Bampangano, Yezu wakamba ne: “Ki mbimpe kuangata mampa a bana [ba Isalele], kuelela tuana tua mbua [Bampangano] to.” Muntu mukaji kuandamunaye ne: “Kadi tuana tua mbua tutu tudia bisunsukila bidi bimata ku mesa a bamfumu batu.” Pashishe Yezu kumuambila ne: “Mamu, ditaba diebe ndikole! Bikuenzekele amu muudi ujinga.” Muanende wa bakaji wakumvua bimpe. Yezu wakaleja Mumpangano eu bunême amu bua ditabuja diende. Nansha tshiambilu tshia se: “tuana tua mbua,” pamutu pa kuakula bua mbua ya luonji tshiakatekesha bualu ebu ne kuleja muvuaye ne luse.—Matayo 15:21-28, MMM.
10. Ndilongesha kayi dia bukole divua Yezu mulongeshe bayidi bende, ne bua tshinyi divua ne mushinga wa bungi?
10 Yezu wakatungunuka ne kulongesha bayidi bende bua mushinga wa kuikala ne bupuekele ne wa kuleja bakuabu bunême, bualu batshivua ne mmuenenu wa meme-diambedi. Umue musangu panyima pa buobu bamane kuelangana mpata, Yezu wakabebeja ne: ‘Nuakelangana mpata ya tshinyi?’ Bakashala bapuwe, bualu bavua ‘belangane mpata mu njila ne: udi mutambe bakuabu nnganyi?’ (Mâko 9:33, 34) Nansha butuku bua kumpala kua lufu luende, ‘bakelangana mpata mikole bua kumanya ne: munkatshi muabu nganyi uvuabu mua kutangila bu mubapite bunene.’ (Luka 22:24, MMM) Ke bua tshinyi pavuabu badia Pasaka, Yezu ‘wakela mâyi mu dilonga, kubangaye kuowesha balongi ku makasa.’ Ndilongesha kayipu dia bukole! Yezu uvua Muana wa Nzambi ne mu bukua-bifukibua bionso yeye ke udi mulondele Yehowa ku muanzu. Kadi wakalongesha bayidi bende dilongesha dilenga pa kubuowesha mâyi ku makasa. Wakabambila ne: ‘Ngakunuenzela bualu ebu bua kunuleja tshilejilu bua nuenu nuenze bu mungakunuenzela.’—Yone 13:5-15, MML.
Paulo wakalejangana bunême
11, 12. Kunyima kua Paulo mumane kulua muena Kristo, ntshinyi tshiakalongaye, ne mmunyi muakatumikilaye dilongesha edi mu muanda uvua utangila Filemona?
11 Bu muvuaye widikija Kristo, mupostolo Paulo wakaleja bakuabu bunême. (1 Kolinto 11:1) Wakamba ne: ‘Katuena bakebe bua bantu batutumbishe. Kadi, tuakudivuija bantu bapuekele patuakadi kuenu aku, bapuekele bu mamu udi ulama bana bende.’ (1 Tesalonike 2:6, 7, MML) Mamu mulami wa bana utu utabalela bana bende batekete. Kunyima kua Paulo mumane kulua muena Kristo, wakalonga mua kuikala muena bupuekele ne wakaleja bena Kristo nende bunême pa kubenzela malu malenga. Mu dienza nenku, wakanemeka kabidi budisunguidi buabu, bu muvuabi bileja patoke mu muanda wakenzeka pavuaye mu buloko ku Lomo.
12 Mupika kampanda uvua munyeme kumbelu wakateleja dilongesha dia Paulo. Dîna diende uvua Onesimo. Wakalua muena Kristo ne mulunda wa Paulo. Mfumu wa mupika eu uvua Filemona, uvua pende muena Kristo, musombele mu Asia Mukese. Mu mukanda wakafundilaye Filemona, Paulo wakaleja muvua Onesimo umuambuluisha, wamba ne: ‘Ngakasua [bua] yeye ashale kundi.’ Kadi, Paulo wakapingaja Onesimo kudi Filemona, bualu wakamufundila ne: ‘Tshiakasua kuenza bualu tshiyi muanji kumanya muudi wela meji, bua buimpe buebe kabuikadi bua ku bukole, kadi bua mu disua diebe.’ Paulo kakadienzela muvuaye mumone bualu uvua mupostolo, kadi wakaleja Filemona bunême pa kubenga kumulomba bua kulama Onesimo ku Lomo. Kabidi, wakasengelela Filemona bua kulejaye Onesimo bunême, bua kumuangata bu ‘mupite mupika buimpe, muanetu munanga wa mu Kristo.’—Filemona 13-16.
Dilejangana bunême mu matuku etu aa
13. Ntshinyi tshidi Lomo 12:10 utuambila bua kuenza?
13 Dîyi dia Nzambi didi ditubela ne: ‘Mu bunême muntu ne muntu ateke mukuabu kumpala.’ (Lomo 12:10) Bidi biumvuija ne: katuena ne bua kuindila bua bakuabu badianjile kutuleja bunême, kadi tuetu tudi ne bua kudianjila kubalejabu. “Muntu kakebi [anu] disanka diende nkayende, kadi muntu ne muntu akebe dia mukuende.” (1 Kolinto 10:24, MML; 1 Petelo 3:8, 9) Nenku, basadidi ba Yehowa badi bakeba bikondo bidibu mua kuleja bunême kudi bantu badi mu dîku diabu, bena Kristo nabu ba mu tshisumbu, nansha bantu badi pambelu pa tshisumbu.
14. Mmunyi mudi mulume ne mukaji balejangana bunême?
14 Bible udi wamba ne: “Kristo udi ku mutu kua mulume yonso; mulume pende udi ku mutu kua mukaji.” (1 Kolinto 11:3, MMM) Yehowa udi ulomba mulume bua enzele mukajende malu bu muvua Kristo wenzela tshisumbu. Mu 1 Petelo 3:7 (NW), badi bambila mulume bua kuleja mukajende “bunême bu tshivuadi tshitekete, tshia bukaji.” Mulume udi mua kuleja bunême ebu pa kuitaba bua kuteleja ne kuangata ngenyi ya mukajende ne mushinga. (Genese 21:12) Udi mua kuitaba tshidi mukajende musue bikala dîyi-diludiki dia mu Bible nansha dimue kadiyi mu njiwu, ne udi umuambuluisha ne umuenzela malu malenga. Ku luende luseke ‘mukaji [udi ne bua] kunemeka bayende.’ (Efeso 5:33) Udi umuteleja, kêna ukeba anu bua tshidiye musue tshienzeke, kêna umupepeja anyi umutobolola nansha. Udi uleja bupuekele pa kubenga kukeba bua kudiata bayende muinshi mua dikasa, nansha yeye mumanye amue malu kumupita.
15. Nkanemu kayi katudi ne bua kuleja bantu bakulumpe, ne ntshinyi tshidibu pabu ne bua kuenza?
15 Mu tshisumbu tshia bena Kristo mudi bantu badi batambe kuakanyina bunême, bu mudi bantu bakulumpe. “Ujuke ne kanemu kumpala kua muntu udi ne nsuki mitoke, unemeke muntu mununu.” (Lewitiki 19:32, MMM) Tudi ne bua kuenza nenku nangananga bua aba badi basadile Yehowa ne lulamatu munkatshi mua bidimu bia bungi, bualu ‘nsuki mitoke too idi tshifulu tshia butumbi, [badi] batshipeta mu njila wa buakane.’ (Nsumuinu 16:31) Batangidi badi ne bua kufila tshilejilu pa kuikala ne kanemu kakanyine kudi bena Kristo nabu badi bakulumpe kudibu. Bushuwa, bantu bakulumpe pabu badi ne bua kunemeka aba badi bashadile kudibu, nangananga aba badi ne bujitu bua kulama tshisumbu tshia mikoko.—1 Petelo 5:2, 3.
16. Mmunyi mudi baledi ne bana balejangana bunême?
16 Bana batekete badi ne bua kuleja baledi babu bunême: ‘Bana, tumikilayi baledi benu mu Mukalenge; bua bualu ebu budi buakane. Unemeke tatu webe ne mamu webe (eu udi mukenji wa kumudilu udi ne mulayi), bua wewe wikale ne dikasa dimpe ne wikale ne muoyo musangu mule pa buloba.’ Baledi pabu badi ne bua kuleja bunême kudi bana babu balela, bualu Bible udi ubambila bua kubenga ‘kufuisha bana babu balela tshiji; [kadi] bua kubadiundisha bimpe ne dibela ne didimuija bia Mukalenge.’—Efeso 6:1-4; Ekesode 20:12.
17. Mbanganyi badi bakanyine “bunême misangu ibidi”?
17 Bantu batudi ne bua kuleja kabidi bunême ng’aba badi benza mudimu mukole bua kuambuluisha tshisumbu: “Bakulu badi balombola ekeleziya bimpe mbakanyine [bunême misangu ibidi, NW], nangananga aba badi benza mudimu bikole bua kuamba kua diyi ne kulongesha.” (1 Timote 5:17, MML) Mushindu umuepele utudi mua kuleja bunême ebu ng’wa kuenza tshidi Ebelu 13:17 (MML) wamba: “Tumikilayi balombodi benu ne [nubakokele, NW].”
18. Ntshinyi tshitudi ne bua kuenzela bantu badi pambelu pa tshisumbu?
18 Tudiku ne bua kuleja bunême kudi bantu badi pambelu pa tshisumbu anyi? Eyowa. Tshilejilu, badi batuambila ne: “Anyima yonso akokele bakokeshi badi ku mutu.” (Lomo 13:1, NW) Bakokeshi aba mbalombodi ba mbulamatadi badi Yehowa mulekele bakokesha too ne palua Bukalenge buende kubapingana. (Danyele 2:44) Nenku tudi ‘tupingajila muntu yonso tshidi tshimuakanyine: tulambula mulambu kudi balambuishi ba milambu; tufuta tshitadi kudi balambuishi ba bitadi; tutshina bantu ba kutshina; tuleja kanemu kudi bantu ba kunemeka.’ (Lomo 13:7, MMM) Tudi ne bua “kunemeka bantu bonso.”—1 Petelo 2:17.
19. Mmunyi mutudi mua ‘kuenzela [bakuabu] bimpe’ ne kubaleja bunême?
19 Nansha mudibi bilelela bua se: tudi ne bua kuleja bunême nansha kudi bantu badi pambelu pa tshisumbu, tangila bualu budi Dîyi dia Nzambi diela kashonyi: ‘Patudi bamanye mua kuenza, tuenzelayi bantu bonso bimpe, kadi tutambe kuenzela bena dîku dia bena kuitabuja bimpe.’ (Galatia 6:10) Bushuwa, mushindu mutambe buimpe utudi mua ‘kuenzela [bakuabu] bimpe’ ng’wa kujula ne kukumbaja majinga abu a mu nyuma. (Matayo 5:3) Tudi mua kuenza bualu ebu pa kuteleja divuluija dia mupostolo Paulo dia se: “Udikoleshe bua kumueneka ku mesu kua [Nzambi, NW] bu muntu muanyishibue, bu muena mudimu udi kayi mua kukuatshika bundu bua mudimu wende, udi umanyisha diyi dia bulelela menemene.” Patudi tuyisha ne mbabi dîba dionso didi mpunga umueneka, ‘tukumbaja mudimu wetu menemene,’ tudi tuenzela bantu bonso bimpe ne tubaleja kabidi bunême.—2 Timote 2:15; 4:5, MML.
Tulejayi Yehowa bunême
20. Ntshinyi tshiakenzekela Palô ne basalayi bende, ne mbua tshinyi?
20 Yehowa utu uleja bifukibua biende bunême. Nenku mbia meji bua tuetu petu kumuleja bunême. (Nsumuinu 3:9; Buakabuluibua 4:11) Dîyi dia Yehowa didi diamba kabidi ne: “Badi bandeja bunême nembaleje bunême, ne badi bampetula nebikale bantu ba mushinga mukese.” (1 Samuele 2:30, NW) Pakambilabu Palô wa mu Ejipitu bua kulekela bantu ba Nzambi, wakandamuna ne diambu dionso ne: “Yehowa pende nnganyi bua meme kutumikila dîyi diende?” (Ekesode 5:2, NW) Pavua Palô mutume basalayi bende bua kubutula bena Isalele, Yehowa wakapandulula mâyi a Mbuu Mukunze bua bena Isalele kusabukabu. Kadi pakabalonda bena Ejipitu, Yehowa wakapingaja mâyi. ‘[Yehowa] wakela makalu a Palô ne bisumbu biende bionso mu mâyi manene.’ (Ekesode 14:26-28; 15:4) Nenku mu lutambishi luende, Palô wakabenga bua kuleja Yehowa bunême, muanda eu wakamubutuisha.—Musambu 136:15.
21. Bua tshinyi Yehowa wakapidia Beleshasâ, ne ntshinyi tshiakenzeka?
21 Beleshasâ mukalenge wa Babulona wakabenga bua kuleja Yehowa bunême. Mu difesto kampanda muvuabu banue bakuatshike, wakaseka Yehowa pa kunuina mvinyo mu makopo a tshijila a ngolo ne argent avuabu bangate mu ntempelo wa mu Yelushalema. Ne pavuaye wenza bualu ebu, wakatumbisha nzambi yende ya bampangano. Kadi Danyele musadidi wa Yehowa wakamuambila ne: ‘Kuena mudipuekeshe. Kadi wakudibandisha ne wakupetula Mukalenge wa mu diulu.’ Butuku buine abu bakashipa Beleshasâ ne bakamunyenga bukalenge.—Danyele 5:22-31.
22. (a) Bua tshinyi Yehowa wakakuatshila balombodi ba Isalele ne bantu babu tshiji? (b) Mbanganyi bavua Yehowa muanyishe, ne ntshinyi tshiakenzeka?
22 Mu siekele wa kumpala B.B., Mukalenge Helode uvua wenza muyuki kumpala kua bantu, ne bantu kuelabu mbila bamba ne: ‘Ndîyi dia nzambi, ki ndia muntu.’ Pamutu pa kubenga, mukalenge eu wa patupu wakitaba butumbi abu. Nanku ke ‘muanjelu wa Mukalenge kumukuma lukasa, bualu bua yeye kakadi utumbisha Nzambi.’ (Bienzedi 12:21-23) Bakashipa Helode bualu wakaditumbisha pamutu pa kutumbisha Yehowa. Bamfumu ba bitendelelu ba mu tshikondo atshi bakapepeja Nzambi pa kuela tshifufu bua kushipa Muanende Yezu. Bamue balombodi bavua bamanye ne: Yezu uvua ulongesha bulelela, kadi kabavua basue kumulonda nansha, bualu “bavua banange lumu lua kudi bantu kumpala kua lumu lua . . . [Nzambi, NW].” (Yone 11:47-53; 12:42, 43, MMM) Tshisamba tshijima katshivua tshileje bunême kudi Yehowa anyi kudi Yezu Muleji-mpala wende nansha. Ke bua tshinyi Yehowa kakatungunuka ne kubaleja bunême, wakabalekela bababutula buobu ne ntempelo wabu. Kadi wakapandisha bantu bavua bamuleje bunême yeye ne Muanende.—Matayo 23:38; Luka 21:20-22.
23. Ntshinyi tshitudi ne bua kuenza bua kuikala ne muoyo mu bukua-panu bupiabupia bua Nzambi? (Musambu 37:9-11; Matayo 5:5)
23 Bonso badi basue kuikala ne muoyo mu bukua-panu bupiabupia bua Nzambi kunyima kua kabutu ka ndongoluelu eu badi ne bua kutumikila Nzambi ne Muanende Kristo Yezu, ne kubaleja bunême. (Yone 5:22, 23; Filipoi 2:9-11) Aba badi kabayi baleja bunême ebu ‘nebabajimije pa buloba.’ Ku lukuabu luseke, bu mudi bantu bakane baleja bunême kudi Nzambi ne Kristo ne babatumikila, ‘nebashikame mu buloba.’—Nsumuinu 2:21, 22.
Diambulula
◻ Kuleja bakuabu bunême kudi kumvuija tshinyi, ne mmunyi muvua Yehowa muleje bunême ebu?
◻ Mmunyi muvua Yezu ne Paulo baleje bakuabu bunême?
◻ Mbanganyi badi bakanyine bunême mu matuku etu aa?
◻ Bua tshinyi tudi ne bua kuleja bunême kudi Yehowa ne Yezu?
[Tshimfuanyi mu dibeji 17]
Yehowa wakaleja Abalahama bunême pa kuangata dilomba diende ne mushinga
[Tshimfuanyi mu dibeji 18]
Mu mabaka mimpe mulume ne mukaji badi balejangana bunême