Malu a mu nsombelu
Nsombelu wanyi wakashintuluka pangakamanya tshidi nzambi mulekele makenga
MALONDA KUDI HARRY PELOYAN
Nzambi mmulekele makenga bua tshinyi? Mvua ndiela lukonko elu misangu yonso pantshivua muana. Baledi banyi bavua benji ba mudimu ba dilambu, bena malu malelela bavua baditatshisha bikole bua bena mu dîku dietu. Kadi Tatu yeye kavua utendelela to, Mamu yeye uvua musueku ndambu malu a Nzambi. Nanku kabavua bamanye mua kuandamuna lukonko luanyi elu to.
MVUA ndiela lukonko elu nangananga mu tshikondo tshia Mvita Mibidi ya Buloba bujima ne nansha pakajikayi pamvua musalayi munkatshi mua bidimu bipite pa bisatu mu ditunga dietu dia États-Unis. Pakajika mvita, bakampesha mudimu wa kuya ne mazuwa mu ditunga dia Chine bua kufila bintu bivuabu batume bua kuambuluishangana nabi. Ngakenzamu tshidimu bu tshimue ne meme kumona muvua bantu ba bungi bakenga.
Bena Chine mbenji ba mudimu ba dilambu ne batu ne meji a bungi. Kadi bavule ba kudibu bavua bakenga bikole bua bupele ne tshikisu bivua Mvita Mibidi ya Buloba bujima milele. Bivua bintonda bikole bua kumona bana bimpe kadi bikale banyane bibi bua didia dibi ne bavuale mikusu balua kutudi bua kutulomba bintu patuvua tufika ku muelelu wa mâyi.
Bavua bakenga nunku bua tshinyi?
Ngakaledibua mu tshidimu tshia 1925 ne kukolela mu Californie mu ditunga dia États-Unis. Katshia bandela tshivua muanji kumona bualu bua mushindu eu to. Ke bualu kayi mvua ndiebeja misangu yonso ne: ‘Bu mufuki wa bukole buonso yeye muikaleku, bua tshinyi mmulekele bantu bakenga nunku, nangananga bana badi kabayi nansha ne bualu?’
Mvua ndiebeja kabidi ne: Bu Nzambi yeye muikalaku menemene, bua tshinyi mmulekele bantu bashipangana bibi nunku ne makenga avua makuate bantu mu matunga onso nangananga mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima muvua bantu bapite pa miloyo 50 bafue? Mu mvita eyi, bamfumu ba bitendelelu badi basaka bena mu tshitendelelu tshimue bua kushipanganabu anu bualu mbashilangane ku matunga bua tshinyi?
Tshiamu tshia kutangila natshi mitoto
Bua muvua bantu bungi tshianana bafue pa buloba mu Mvita Mibidi ya Buloba bujima yakatuadija mu tshidimu tshia 1939, mvua ngela meji ne: Nzambi katuku to. Dimue dituku, pamvua mu tulasa tua bikadilu, bakalomba mulongi yonso bua kuenza tshintu kampanda tshia mu malu a siyanse. Bu mumvua musue bikole bua kumanya malu a mitoto, ngakenza teleskope (tshiamu tshia kutangila natshi mitoto) munenanenayi muikale ne lumuenu lua bunene bua santimetre 20.
Bua kuenza tshiamu etshi, ngakasumba lumuenu lua mupimbu wa santimetre ibidi ne tshitupa ne bunene bua santimetre 20 ne bobu kulukosa kulualu tshijengu. Pashishe meme kutuadija kulunona ku bianza bua kuondokalu munkatshi. Mudimu eu wakangangata ngondo isambombo, mêba anyi onso amvua kumbelu. Pangakajikija, ngakaluteka ku disoso dia mulonda mule ne meme kuasaku tupese tukuabu tua mmuenu tua kutangila natu tua bukole bushilangane.
Dimue dituku butuku pavua kuulu kakuyi ngondo, ngakangata tshiamu tshianyi etshi bua musangu wa kumpala bua kutangila mitoto ne mabulunge adi anyunguluka ku dîba. Ngakakema bikole bua bungi bua mitoto ne mabulunge bungakamona muulu ne bua bulongame buvuaku. Pashishe pangakamanya ne: bikuabu bimvua ngamba ne: “mitoto” bivua bisumbu bia mitoto anyi galaksi, bu mudi wetu wa Voie lactée udi ne buloba ne dîba eu, ne kumanya kabidi ne galaksi umue udi ne miliyare ne miliyare ya mitoto, ke biobi kunkemesha bikole be!
Meme kudiambila ne: ‘Bintu bionso ebi bivua ne uvua mubifuke. Bulongame bua mushindu eu ki mbulue mu mpukapuka to. Bua mushindu udi bintu bilongolola bimpe, kudi muntu wa meji matue udi mubienze. Muena meji au ki n’Nzambi anyi?’ Malu angakamona ne teleskope eu akangambuluisha bua kuanji kumbusha lungenyi lua ne: Nzambi katuku to.
Pashishe ngakadiebeja ne: ‘Bu bikalaku Nzambi wa bukole buonso ne wa meji a bungi udi mufuke bintu bionso ebi, kênaku mua kujikija nsombelu mubi udi pa buloba anyi? Mmuanji kulekela malu mabi a mushindu eu enzeka bua tshinyi?’ Meme kuela bena mu bitendelelu nkonko eyi, kupangabu mua kungandamuna bimpe.
Kunyima kua meme mumane kujikija tulasa tua bikadilu ne muenze bimue bidimu mu iniversite, ngakalua musalayi. Nansha bampasata ba basalayi bakapanga mua kuandamuna nkonko yanyi eyi. Bantu bavua batendelela bavua bangambila ne: “Malu a Nzambi kaena kulonda, mmalu masokoka.”
Ndi ntungunuka ne kukeba diandamuna
Pangakumbuka mu ditunga dia Chine, mvua amu nkeba kumanya tshidi Nzambi mulekele makenga. Nkonko eyi ivua anu imvuila mu mutu, bintonda be, nangananga pamvua mmona nkita ya basalayi mu bidiila bia bungi bia mu Mbuu wa Pasifike patuvua mu dipingana ku États-Unis. Nkita ya bungi ivua ya bansonga bavuabu bashipe ne mabele mukana.
Pangakapingana mu États-Unis ne kulekela mudimu wa busalayi, meme kujikija tshidimu tshimue tshivua tshishale mu iniversite wa Harvard mu Cambridge, mu Massachusetts. Ngakapeta dipoloma dianyi, kadi tshiakapingana ku Californie to. Ngakanji kushala ku Est kua États-Unis bua kupeta mandamuna a nkonko yanyi. Dijinga dianyi divua dia kuya mu tshimenga tshia New York, muaba uvua bitendelelu bia bungi bua kumona muvua bimue bia kudibi bilongesha.
Pangakafika mu New York, mamu mukulu Isabel Kapigian wakandomba bua meme kusombela kuende. Yeye ne bana bende ba bakaji babidi ba mapasa Rose ne Ruth, bavua Bantemu ba Yehowa. Bu mumvua tshiyi ngela meji ne: malongesha abu avua mua kunsankisha, ngakatuadija kubuela mu bitendelelu bikuabu ne kuyukila ne bena mu bitendelelu abi ne kubala mikanda yabu. Meme kuebeja tshidi Nzambi mulekele makenga, kupangabu tshia kuamba. Ke meme kudiambila ne: nanku Nzambi katuku to.
Ndi mpeta mandamuna
Kunyima, meme kulomba mamu mukulu ne bana bende ba bakaji babidi abu umue wa ku mikanda yabu bua meme kumanya tshidi Bantemu ba Yehowa bamba pabu. Pangakabala mikanda yabu ayi, diakamue ngakamona ne: Bantemu ba Yehowa mbashilangane bikole ne bena mu bitendelelu bikuabu. Mandamuna avua mangatshila mu Bible ne avua malelela. Mu katantshi kakese, bobu kuandamuna lukonko luanyi bua kumanya tshidi Nzambi mulekele makenga.
Mvua kabidi mulue kumona ne: Bantemu ba Yehowa batu batumikila malu avuabu balongesha. Tshilejilu, ngakakonka mamu mukulu ne: Mu tshikondo tshia Mvita Mibidi ya Buloba bujima, bansonga bavua Bantemu ba Yehowa mu ditunga dia Allemagne bavuaku babuele mu busalayi anyi bambe ne: “Heil Hitler!” anyi bakosele dibendele mpala anyi? Wakangadamuna ne: Tòo, kabavua benze nanku to. Bu muakabengabu malu onso aa, bakabatuma mu maloko manene ne kushipabu ba bungi. Wakangambila ne: Bantemu ba Yehowa pa buloba bujima kabatu babuelakana mu mvita to. Nansha mu matunga adi ne demokrasi, bavua bele bansonga bavua Bantemu ba Yehowa mu buloko bualu bakabenga kubuelakana mu malu a tshididi.
Mamu mukulu kundomba bua kubala Yone 13:35. Mvese eu udi wamba ne: ‘Bua bualu ebu bantu bonso nebamanye ne: Nudi bayidi banyi, binuasuangana nunku.’ Bena Kristo balelela bonso badi ne bua kuikala banangangane. Bena Kristo balelela kabena mua kushipangana anu bua dishilangana dia matunga to. Mamu mukulu wakangebeja ne: “Udiku wela meji ne: Yezu ne bayidi bende bavuaku mua kuditua mu mvita ya bena Lomo ne kutuadija kushipangana anyi?”
Wakandomba kabidi bua kubala 1 Yone 3:10-12. Mvese eu udi wamba ne: ‘Mu muanda eu bana ba Nzambi ne bana ba Diabolo badi bajinguluka; muntu yonso udi kayi wenza malu makane kêna wa Nzambi; ne yeye udi kayi unanga muanabu kabidi. Ki mbua kuikala bu Kayine wakadi wa mubi, wakashipa muanabu.’
Bible udi uleja patoke ne: bena Kristo balelela mbanange bena Kristo nabu ba mu matunga onso. Ke bualu kayi kabatu bashipa bena Krito nabu anyi bantu bakuabu to. Ke tshivua Yezu muambile bayidi bende ne: ‘Kanuena ba pa buloba, bu mundi meme tshiyi wa pa buloba.’—Yone 17:16.
Tshidi Nzambi mulekele makenga
Ndekelu wa bionso meme kulua kumanya tshidi Bible wamba bua tshidi Nzambi mulekele makenga. Udi wamba ne: pakafuka Nzambi Adama ne Eva, wakabafuka kabayi kalema ne kubateka mu mparadizu. (Genese 1:26; 2:15) Uvua kabidi mubapeshe budikadidi bua kudisunguila malu. Kadi budikadidi ebu kabavua ne bua kukuata nabu mudimu bibi to. Bu bobu batumikile mikenji ya Nzambi, bavua mua kushala ne muoyo kashidi mu mparadizu. Bavua balua kuenza buloba bujima mparadizu. Bana babu bavua bashala pabu kabayi kalema, ndekelu wa bionso buloba bujima buvua bulua mparadizu muenza amu ne bantu ba disanka, kabayi kalema.—Genese 1:28.
Kadi bu Adama ne Eva babenge bua kutumikila Nzambi, kabavua mua kutungunuka ne kuikala bantu bakane to. (Genese 2:16, 17) Diakabi bua bantu, Adama ne Eva bakenza disua diabu, kuelabu Nzambi nyima. Muntu kampanda udi bantu kabayi mua kumona udibu babikila ne: Satana Diabolo ke wakabatombola. Satana eu uvua ujinga bua kuikala mudikadile ne uvua ukeba bua bantu bamutendelele pamutu pa kutendelelabu Nzambi.—Genese 3:1-19; Buakabuluibua 4:11.
Ke muakalua Satana “nzambi wa tshikondo etshi” nanku. (2 Kolinto 4:4) Bible udi wamba ne: ‘Ba pa buloba bonso badi balala mu bubi.’ (1 Yone 5:19) Yezu wakabikila Satana ne: “Mukokeshi wa buloba.” (Yone 14:30) Mutu mukole wa Satana ne wa bakakuetu wakalela bubi, tshikisu ne lufu ne tunyinganyinga ne makenga.—Lomo 5:12.
‘Muntu kêna ne bukole munda muende’
Nzambi wakalekela bantu ne ntatu yabu ivuabu bapete bua dibenga diabu dia kumutumikila eyi munkatshi mua bidimu bia bungi bua bamanye ne: kubenga kutumikila Mufuki nkubi. Bidimu bionso ebi mbiambuluishe bantu bonso bua kumonabu mudi mêyi a mu Bible aa mikale malelela: ‘Njila wa muntu kêna munda muende; muntu kêna ne bukole munda muende bua kuendesha nabu biendedi biende bimpe. Yehowa, umbele.’—Yelemiya 10:23, 24.
Mpindieu kunyima kua bidimu bionso ebi, tudi mua kudimuenena mudi ditombokela bumfumu bua Nzambi dilela makenga. Mu katupa kîpi emu, Nzambi mmulongolole bua kujikija makenga adi bantu badikebele padibu bamutombokele ne bele mikenji yende nyima.
Nzambi mmulaye malu mimpe a dikema kumpala eku
Mu tshitupa tshîpi emu, Nzambi neumbushe tshinyangu anyi tshikisu tshidi mu ndongoluelu mubi wa malu eu, bualu mulayi wa mu Bible udi uleja ne: ‘Tshitupa tshîpi katshiyi tshianji kulepa, muntu mubi kêna wikalaku kabidi. Kadi badi ne mitshima mipuekele nebapiane buloba, mioyo yabu neyisanke mu ditalala dikumbane.’—Musambu 37:10, 11.
Danyele 2:44 udi wamba ne: ‘Mu matuku a bakalenge aba [mbulamatadi ya mishindu yonso idiku lelu] Nzambi wa mu diulu neajadike bukalenge bukuabu budi kabuyi bubutudibua tshiendelele. Bukokeshi buabu kabuena bupianyibua kudi bantu bakuabu, kadi nebutshibule makalenge aa onso bitupa bitupa, nebuabutule, ne buobu nebujalame tshiendelele.’ Dîba adi muntu wa buloba nansha umue kakudia kabidi bumfumu to. Buloba bujima nebuikale ku bukokeshi bua Bukalenge bua Nzambi. Mu tshikondo atshi, buloba bujima nebulue mparadizu ne bantu kabakuikala kabidi ne kalema, nebikale ne disanka ne nebapete muoyo wa tshiendelele. Bible udi wamba ne: ‘Nzambi neakupule tshinsonji tshionso ku mêsu kuabu, ne lufu kaluena luikalaku kabidi, madilu kaena ikalaku kabidi, nansha muadi, nansha kanyinganyinga kabidi, malu a kumudilu akumuka.’ (Buakabuluibua 21:4) Nzambi mmutulongoluele malu mimpe be! Ki mmuomu anyi?
Nsombelu wanyi udi ushintuluka
Mandamuna mimpe angakapeta akashintulula nsombelu wanyi. Katshia anu dîba adi, ntu musue kuenzela Nzambi mudimu ne kuambuluisha bantu bakuabu bua kumanyabu pabu tshidi Nzambi mulekele makenga. Ngakumvua bimpe tshidi 1 Yone 2:17 usua kuamba, ne: ‘Buloba [ndongoluelu eu mubi wa malu mulombola kudi Satana] budi bujimina ne lukuka luabu kabidi, kadi yeye udi wenza mudi disua dia Nzambi udi ushalaku tshiendelele.’ Mvua musue bikole kuikala ne muoyo mu bulongolodi bupiabupia bua Nzambi. Ngakangata dipangadika bua kushala mu New York ne kubuela mu tshimue tshisumbu tshia Bantemu ba Yehowa, ne mvua ne disanka bua kuambuluisha bantu bakuabu bua kumanyabu pabu malu amvua mulonge.
Mu 1949, tuakapetangana ne Rose Marie Lewis. Mamuende ne yeye ne bana babu ba bakaji basambombo bavua bonso Bantemu ba Yehowa. Rose uvua ne mudimu wa kuyisha dîyi dia Nzambi bikole ne kabidi bu muvuaye ne ngikadilu mimpe, ngakamunanga. Meme kumusela mu ngondo muisambombo mu tshidimu tshia 1950 ne tuetu kusombela mu New York. Tuvua ne disanka dia bungi bua mudimu utuvua tuenza ne bua ditekemena dia kuikala ne muoyo wa kashidi mu bulongolodi bupiabupia bua Nzambi.
Mu tshidimu tshia 1957, meme ne Rose Marie bakatubikila bua kuenzela Nzambi mudimu ku Brooklyn, mu New York ku biro binene bidi bilombola mudimu wa Bantemu ba Yehowa ba pa buloba bujima. Mu ngondo muisambombo mu 2004 tuakakumbaja bidimu 54 mu dibaka ne munkatshi mua bidimu ebi, 47 tuvua babienzele ku Betele wa Brooklyn. Tuvua ne disanka bua kuenzela Yehowa mudimu mu bidimu bionso ebi pamue ne bana betu bakuabu ba bungi.
Ndi nkenga bibi menemene
Diakabi bana betu, ku ntuadijilu wa ngondo wa 12 mu tshidimu tshia 2004, bakapeta Rose Marie ne kansere ku tshimue tshia ku bisulusulu. Baminganga bakamona ne: disama dia kansere edi divua dienda dikola bibi ne bivua bikengela kudiumbusha. Ke kumupandabu ku ndekelu kua ngondo wa 12 ne kunyima kua lumingu bu lumue nanku, munganga wakalua mu nzubu wa mu lupitadi muvua Rose (dituku adi meme muikalapu) ne kuambaye ne: “Rose Marie, kuata njila ndaku kumbelu! Ukadi mumvue bimpe!”
Kadi kunyima kua matuku makese tshianana tuetu bamane kupingana kumbelu, Rose Marie kutuadija kumvua bintu bimusamakana mu tshifu ne miaba mikuabu. Bu muvua kusama kuenda kutungunuka, wakapingana mu lupitadi bua bamuenze kabidi mateta. Ke kumonabu ne: bua bualu kampanda, mu mashi ende muvua muenzeke tubulu tubulu tupangisha kapepe kimpe bua kupitaku. Badoktere bakenza muabu muonso bua kumuondopa, kadi bakapangila. Mu mbingu mikese patupu, mu dia 30 ngondo wa 1 mu tshidimu tshia 2005, Rose Marie wanyi munanga wakafua, kunsamabi ku muoyo bibi be!
Mu 2005, mvua ne bidimu bu 80, ne mvua mumone munkatshi mua bidimu bionso ebi muvua bantu bakenga, kadi edi dikenga divua diodi dishilangane ne makuabu. Bualu meme ne Rose Marie tuvua benze “mubidi umue” menemene, anu bu mudi Bible wamba. (Genese 2:24) Mvua mumone muvua bantu bakuabu bakenga ne meme muine mvua ngumvua bibi pavua balunda ne balela banyi bafua. Kadi kanyinganyinga kangakumvua pakafua mukajanyi, kavua koku kakole be, ne ngakashala naku matuku a bungi. Mpindieu ndi ngumvua mutubi bitonda bantu padibu bafuisha mulunda anyi mulela.
Nansha nanku, kumanya mudi makenga matuadije ne muikalawu mua kujika kudi kungambuluisha bikole. Musambu 34:18 udi wamba ne: ‘Yehowa udi pabuipi ne bantu badi ne mitshima itamba kunyingalala, udi usungila badi ne mitshima ya majiya.’ Bua kumona mua kupita bimpe ne dikenga edi, bidi bikengela kumanya tshidi Bible wamba. Udi wamba ne: bafue nebabike ku lufu ne nebapete muoyo wa kashidi mu bulongolodi bupiabupia buenza Nzambi. Badi bamba mu Bienzedi 24:15 ne: “Dibika dia bafue nedikaleku, ne dia bakane ne dia babi.” Rose Marie uvua munange Nzambi bikole. Ndi mujadike ne: Nzambi uvua pende mumunange, ne neamujule ku lufu dîba didiye mulongolole, ne mene mmatuku makese kumpala eku.—Luka 20:38; Yone 11:25.
Nansha mundi ne kanyinganyinga ka bungi bua lufu lua Rose Marie wanyi, nengikale ne disanka dipite bungi menemene pamujulabu ku lufu. (Mâko 5:42) Dîyi dia Nzambi didi diamba ne: ‘Bafue bebe nebikale ne muoyo. Buloba nebulopole bafue badimu.’ (Yeshaya 26:19) Pamuapa nebabishe kumpalampala “bakane” badibu batele mu Bienzedi 24:15. Netshikale tshikondo tshimpe be! Ndi ngela meji ne: Rose Marie wanyi neikale munkatshi mua bantu babishabu ku lufu abu. Balela ne balunda nebamuakidile ne disanka! Nebienze menemene disanka bua kuikala ne muoyo mu buloba budi kabuyi ne makenga, ki mmuomu anyi?
[Bimfuanyi mu dibeji 9]
Ngakamona muvua bantu bakenga patuvua mu Chine
[Bimfuanyi mu dibeji 10]
Ndi ngenza mudimu ku biro binene bia Bantemu ba Yehowa bia ku Brooklyn katshia mu 1957
[Tshimfuanyi mu dibeji 12]
Ngakasela Rose Marie mu 1950
[Tshimfuanyi mu dibeji 13]
Mufikilu wa bidimu 50 bia dibaka dietu mu 2000