Mishindu isambombo ya kulama makanda ebe a mubidi mu matunga mapele

Bantu ba bungi lelu badi baluangana bua kuikala ne mankenda, nangananga mu matunga mudi mâyi mimpe a kunua ne malu a mankenda bikale bikole. Nansha nanku, kuikala ne mankenda kudi ne mushinga wa bungi. Badi batshinka ne: masama onso ne kupita pa tshia bibidi tshimue tshia bana badi bafua mbikebesha kudi tuishi tua masama tudi tubuelela mukana padi muntu ne bianza manyanu anyi bualu biakudia anyi mâyi adi ne tuishi etu. Bantu badi mua kuepuka masama a bungi, nangananga disama dia munda, pa kulonda mibelu idi ilonda eyi ya mu mukanda mukuabu mupatula kudi bena UNICEF.​—Facts for Life.

1. Kujika bunyawu

Tuishi tua bungi tua masama tutu mu bunyawu. Padi tuishi tua masama tubuela mu biakudia anyi mu mâyi ne nansha tukuata ku bianza bietu, malongo tòo ne pa muaba wa dibilambila anyi wa didila, tudi mua kubuela mukana ne tuetu kutumina ne kutukebelatu masama! Nanku bua kuepuka bionso ebi mbimpe kujika bunyawu. Bunyawu buonso bua bantu mbua kuela mu nkumba. Nuenza bua tumvi tua bimuna katuikadi pabuipi ne nzubu yenu, mu tujila tua makasa ne muaba udi bana mua kunayila to.

Muaba udi nkumba kayiyiku, badi ne bua kujika bunyawu buonso. Nuvuluke ne: bunyawu buonso nansha bua bana butu ne tuishi tudi mua kukebesha masama. Nansha kabidi bunyawu bua bana badi ne bua kubuela mu nkumba.

Ikala usukula anyi ukomba mu nkumba misangu yonso. Ikala ukanga ku disoso dia nkumba nansha yeye muikale wa mâyi.

2. Ikala wowa mâyi ku bianza

Udi ne bua kuowa mâyi ku bianza misangu ne misangu. Kuowa mâyi ku bianza ne nsabanga anyi butu kudi kushipa tuishi. Kumiamina mâyi ku bianza nkayaku ki nkujike to, bidi bikengela kuowa mâyi ku bianza bionso bibidi ne nsabanga anyi butu.

Udi ne bua kuowa mâyi ku bianza paudi ufuma ku nkumba anyi ku dikupula muana udi munyine. Wowe kabidi mâyi ku bianza paudi ufuma ku dilenga nyama kampanda pambidi, ne kumpala kua kulenga biakudia ne kumpala kua kudisha muana.

Diowa bianza didi dikuba bantu ku misanda idi mua kubapesha masama. Tusanda etu ntukese be, bua kutumona bidi bikengela anu tshiamu tshia mikroskope. Tutu mu bunyawu ne mu menyi, pamutu pamutu pa mâyi ne pa buloba, mu biakudia bibishi ne mu bidi kabiyi bilamba bimpe. Mushindu munene wa wewe kudikuba ku misanda ne kuepuka bua kayibuedi munda nkuôwa bianza biebe. Bidi kabidi bikengela wewe kuvuala bisabata paudi pabuipi ne nkumba bua kudikuba ku misanda idi mua kuikala miaba eyi, bua kayibuedi ku makasa pa tusoso tua mubidi.

Bu mutu bana batamba kuela bianza biabu mukana, ikala ne tshibidilu tshia kubowesha mâyi ku bianza biabu, nangananga padibu bumbukila ku dinyina ne kumpala kua kudiabu biakudia. Ubalongeshe bua kuikalabu buowa bianza ne bua kubenga kunayila ku nkumba anyi muaba udi tumvi.

3. Ikala wowa mâyi ku mêsu dituku dionso

Bua kudikuba ku masama a mêsu, ikala wowa mâyi ku mêsu ne nsabanga dituku dionso. Mbimpe kuowesha kabidi bana mâyi ku mêsu. Ku mêsu kudi manyanu kudi kukoka njiji, njiji eyi payi idi yende ne tuishi tua masama. Tuishi etu tudi mua kukebesha masama a mêsu, kukebesha nansha bufofo mene.

Ikala ukenketa mêsu a muanebe misangu yonso. Mêsu mimpe ngadi bu adi ne mâyi munda ne abalakana. Kadi bikalawu mume anu ntshiong, makunze anyi menze bu adi muule ne asama ne nansha apatula mpotshia, mbimpe kuya ne muana kua munganga.

4. Ikala unua anu mâyi adi mimpe

Bena mu mêku nebikale ne makanda a mubidi malenga pikalabu banua mâyi mimpe kaayi ne tuishi tua masama. Mâyi enu adi mua kuikala mimpe bu nuenu mua kuikala nuasuna mu bina bibaka bimpe bikala ne mulonda wa kukokela mâyi, peshi mu bina ne mu bipanza anyi mishimi bidi kabiyi ne manyanu. Mâyi a mu majiba, mu misulu ne mu bina adi mua kuikala kaayi mimpe bua kunua to, anu buobu baalambe.

Mbimpe kujika ku mishiku ya bina bia mâyi ebi. Mbeketshi, mionji ne milondo bia disunyina anyi dilamina mâyi mbia kuikala kusukula pa tshibidilu, kulamina muaba muimpe ne kubenga kubiteka mu buloba. Bimuna kabiena ne bua kutua mbanga mu mâyi a kunua to, ne nudi ne bua kubilamina kule ne nzubu inudi basombele. Kuedi manga a dishipa nawu tuishi panshi pabuipi ne mishimi ya mâyi nansha.

Mu nzubu, bidi bikengela kulamina mâyi mu bintu bia mankenda ne bibuikila bimpe. Bidi bikengela kulamina mâyi mu tshintu tshidi ne mulonda udiwu apatukila. Kuoku kakuyi mulonda wa nunku, mbimpe kuikala kutunta mâyi ne dikopo disukula bimpe kadiyi ne manyanu. Kanuena ne bua kulenga mâyi a kunua ne bianza ne manyanu ku bianza to.

5. Kuba biakudia ku tuishi

Padi biakudia bilamba bimpe, tuishi tua masama tudi mua kufua. Bidi bikengela kuipika bilenga biakudia, nangananga munyinyi wa nyama ne wa bukua nyunyi buonso bunudi mua kumuna. Tuishi tutu tulelangana ne lukasa mu biakudia bidi ne luya lukese. Ke bualu kayi mbimpe kudia bintu mutantshi mukese panyima pa dibilamba. Wewe musue kulama biakudia mêba mapite pa abidi, ubiteka pa muaba udi ne luya anyi tshitelele. Kabidi, wewe musue kulama biakudia bilamba bua kulua kubidia tshikondo tshikuabu, bibuikile. Kuenza nunku kudi kupangisha njiji ne bishi bikuabu bua kuikilamu. Kumpala kua wewe kudia biakudia ebi, bibabaja.

Mabele a mamu ke adi matambe buimpe bua bana ne ke adi malama bilenga. Mabele a nyama atshidi afumina peku adi mimpe kupita adi kaayi masabisha. Epuka kunuishila bana mabele mu milangi ya bibero anu wewe muikala uyisukula ne mâyi a kapia musangu onso uudi ukeba kuenza nayi mudimu. Bibero bitu misangu mivule ne tuishi tutu tukebesha disama dia munda. Mbimpe bitambe bua kuamusha bana mabele a mamu anyi kubanuishila mabele a nyama mu dikopo dia kunuina mâyi disukula bimpe.

Ikala usukula bimuma ne bisekiseki bionso mu mâyi mimpe. Bidi bikengela kuenza nunku nangananga panudi nubipesha bana bibishi kabiyi bilamba.

6. Imansha bintu bia manyanu anyi bidi kabiyi ne mushinga bidi mu nzubu muebe muonso

Njiji, mpenzu ne mpuku bitu bienda ne tuishi tua masama. Bintu ebi bitu binange kusombela ku diyala. Nuenu kanuyi ne diyala, ela bintu bia manyanu bidi mu nzubu muebe mu tshina tshinudi mua kubijikila anyi kuikala kubioshila ne kapia dituku dionso. Lama nzubu webe ne mankenda, kayi mâyi a manyanu munda muende.

Wewe muikale ne tshibidilu tshia kuenza nenku, kuakunenga bua kuikala wenza malu aa dituku dionso to. Ki mbikole bua kubienza to, ne kabiena bilomba makuta a bungi bua kubikumbaja nansha, kadi dilonda mibelu eyi nedikube bana bebe ne wewe muine bua kuikala ne makanda a mubidi malenga.

[Kazubu mu dibeji 3]

Wavuluka

▪ Ikala wowa mâyi ku bianza misangu yonso.

▪ Bena dîku bobu bikale banua mâyi mimpe kaayi ne tuishi tua masama, kabakutamba kusama to.

▪ Ikala wowa mâyi ku mêsu ne nsabanga dituku dionso.

▪ Wewe musue kulama biakudia bilamba bua kulua kubidia dîba dikuabu, ubibuikile.

▪ Bintu bia bukoya anyi bidi kabiyi ne mushinga bia mu nzubu mbia kujika mu buloba anyi kubiosha ne kapia dituku dionso.