Nshapita wa 28
Diluangana ne nyama ibidi ya luonji
Tshikena-kumona tshia 8—Buakabuluibua 13:1-18
Tshiena-bualu: Nyama wa luonji wa mitu muanda-mutekete, nyama wa luonji wa nsengu ibidi ne tshimfuanyi tshia nyama wa luonji
Tshikondo tshia dikumbana: Bituadije ku tshikondo tshia Nimrode too ne ku dikenga dinene
1, 2. (a) Yone udi wamba tshinyi pa bidi bitangila dragon? (b) Mmunyi mudi Yone uleja mu mêyi a mu tshimfuanyi bulongolodi budi bumueneka budi dragon utumika nabu?
DRAGON munene wakiimanshibua pa buloba! Dilonga dietu dia mukanda wa Buakabuluibua ndibileja patoke ne: nansha yeye Nyoka, peshi ba-demon bende ki mbabanyishile bua kupingana kabidi mu diulu nansha kakese. Kadi, katuena banji kupandishibua ku buenzeji bubi bua nyoka eu, “udi ubikidibua ne: Diabolo ne Satana, eu udi upambuisha buloba bujima budi bantu bâse.” Ke bua tshinyi muyuki udi ufila diumvuija dialabala pashishe pa bidi bitangila tshiamu tshidi Satana utumika natshi bua kuluisha ‘mukaji ne dimiinu diende.’ (Buakabuluibua 12:9, 17) Bua dragon eu anyi nyoka, Yone udi wamba ne: “Ne wakiimana pa lusenga lua mbuu.” (Buakabuluibua 13:1a) Nenku, tuanji kuimana bua kukonkonona tshidi Dragon utumika natshi.
2 Mawulu mansantu kaatshiena kabidi ku buenzeji bubi bua Satana ne bua ba-demon bende. Ba-spiritu aba babi bakiipatshibua mu diulu ne kufinakajibua ku mpenga ya buloba. Kabiyi mpata, etshi ke tshiledi tshia dimuangalaka dikole dia midimu ya ditendelela ba-spiritu mu matuku etu aa. Nyoka wa budimu utu’amu ulombola bulongolodi bua ba-spiritu bubi, kadi, utu utumika kabidi ne bulongolodi budi bumueneka bua kupambuisha bantu anyi? Yone udi utuambile ne: “Ne meme kumona nyama wa luonji upatukila mu mbuu, muikale ne nsengu dikumi ne mitu muanda-mutekete, ne pa nsengu yende pavua bikata dikumi bia lumu, ne mêna a kupenda nawu avua pa mitu yende. Ne nyama wa luonji umvua mumone uvua mufuane nkashama, kadi, makama ende avua bu a ours, ne mukana muende muvua bu mukana mua ntambue. Ne dragon wakapesha nyama eu bukole buende ne nkuasa wende wa bumfumu ne bukokeshi bunene.”—Buakabuluibua 13:1b, 2.
3. (a) Nnyama kayi ya luonji ivua muprofete Danyele mumone mu tshikena-kumona? (b) Nyama minene ya mu Danyele 7 ivua ileja tshinyi?
3 Nyama eu wa tshidìka ntshinyi? Bible nkayende udi umutandula. Kumpala kua dipona dia Babilone mu 539 K.B.B., muprofete muena Yuda, Danyele, wakapeta pende tshikena-kumona tshivua ne nyama ya luonji. Mu Danyele 7:2-8, udi uleja nyama inayi ipatuka mu mbuu; wa kumpala mmufuane nyama wa ntambue, muibidi mufuane nyama wa ours, muisatu mufuane nyama wa nkashama ne “monayi kuaka! nyama muinayi ng’wa dikema ne mukuate buôwa, wa bukole kabuyi kuamba . . . , ne uvua ne nsengu dikumi.” Nyama eu mmufuanangane menemene ne nyama wa luonji uvua Yone mumone pabuipi ne tshidimu tshia 96 B.B. Nyama eu udi ne bimanyinu bia nyama wa ntambue, wa ours ne wa nkashama, ne udi ne nsengu dikumi. Kadi, nyama eyi minenanenayi mimona kudi Danyele mmiakanangane ne tshinyi? Yeye muine udi utumanyisha ne: “Nyama eyi minenanenayi . . . mbakalenge banayi bapatuka pa buloba.” (Danyele 7:17) Bushuwa, nyama eyi idi ileja “bakalenge” peshi makokeshi a tshididi a pa buloba.
4. (a) Tshimpanga ne mpumbu bitela mu Danyele 8 bidi bileja tshinyi? (b) Kutshibula kua lusengu lunene lua mpumbu ne kulupingana kualu kudi nsengu inayi kuvua kuleja tshinyi?
4 Mu tshikena-kumona tshikuabo, Danyele udi umona tshimpanga tshikale ne nsengu ibidi tshishinda panshi kudi mpumbu uvua ne lusengu lumue lunene. Muanjelu Gabriele udi umumvuija tshivua nyama eyi ileja mu miaku eyi: “Tshimpanga . . . mbakalenge ba Médie ne Perse. Mpumbu mmukalenge wa Grèce.” Gabriele udi ufila mulayi pashishe ne: nebatshibule lusengu lunene lua mpumbu, ne nsengu inayi neyipingane pa muaba walu. Ke tshiakenzeka menemene kunyima kua bidimu bipite pa 200, pakafua Alexandre Munene ne kupandululabo bukalenge buende mu makalenge anayi makokesha kudi banayi ba ku bamfumu bende ba basalayi.—Danyele 8:3-8, 20-25.a
5. (a) Muaku wa tshiena-Greke mukudimuna ne: nyama, udi ne ngumvuilu kayi? (b) Nyama wa luonji mutela mu Buakabuluibua 13:1, 2, pamue ne mitu yende muanda-mutekete bidi bileja tshinyi?
5 Nenku, mbimueneke patoke se: Muena Bible, mukanda mufunda ku spiritu wa Nzambi, udi wangata makokeshi a tshididi a pa buloba bu nyama. Nnyama ya mushindu kayi? Mushikuluji kampanda udi ubikila nyama mutela mu Buakabuluibua 13:1, 2 ne: “tshinyamanyama,” pashishe, udi usakidila ne: “Tudi tusunguluja ngumvuilu yonso idi θηρίον [the·riʹon, muaku wa tshiena-Greke udi umvuija “nyama”] muikale ukongoloja, bu mudi eyi: nyama wa luonji, mubutudi, mukuate buôwa, wa tshikisu, amu nanku, wa tshidìka.”b Mmushindu kayipu udi muaku eu ufunkuna bimpe bitambe bulongolodi bua tshididi bubipe ne mashi, budi Satana utumika nabu bua kukokesha bukua-bantu! Mitu muanda-mutekete ya nyama eu wa luonji idi ileja makokeshi manene asambombo a pa buloba bujima avua malondangane mu miyuki ya kale ya mu Bible too ne mu matuku a Yone—Ejipitu, Assyrie, Babilone, Médo-Perse, Grèce ne Roma—pamue ne bukokeshi bua muanda-mutekete bua pa buloba bujima buvua, bilondeshile mulayi, ne bua kupatuka kunyima.—Fuanyikija ne Buakabuluibua 17:9, 10.
6. (a) Ntshinyi tshivua mitu muanda-mutekete ya nyama wa luonji mienze mu mushindu wa pa buawu? (b) Mmunyi muvua Yehowa mutumike ne Roma bua kukumbaja dilumbuluisha Diende pa bulongolodi bua malu bua bena Yuda, ne ntshinyi tshiakenzekela bena nkristo ba ku Yeruzaleme?
6 Bushuwa, pa kumbusha makokeshi aa muanda-mutekete, kuvua kupatuke makokeshi makuabu a pa buloba bujima mu miyuki ya bantu—amu bu mudi nyama wa luonji mumona kudi Yone muikale ne mubidi (anyi tshitumpampa) pa kumbusha mitu yende muanda-mutekete ne nsengu yende dikumi. Kadi, mitu muanda-mutekete idi ileja makokeshi manene muanda-mutekete avua maditeke ku mutu kua makuabu wonso, ne bumue ku bumue, makengeshe tshisamba tshia Nzambi mu mushindu wa pa buawu. Mu 33 B.B., bu muvua Roma bukokeshi buvua buditeke ku mutu kua makuabu wonso, Satana wakatumika ne mutu eu wa nyama wa luonji bua kushipa Muana wa Nzambi. Mu tshine tshikondo atshi, Nzambi wakalekelela bulongolodi bua malu bua bena Yuda bupange lulamatu, ne pashishe, mu 70 B.B., wakalekelela bua Roma kukumbaja dilumbuluisha Diende pa ditunga edi. Diakalenga, bakavua bamane kudimuija Izalele mulelela wa Nzambi, tshisumbu tshia bena nkristo bela manyi, nenku, bena nkristo bavua ku Yeruzaleme ne mu Yudeya bakanyema bua kupengama dia muamua dia musulu wa Yordane, muaba wa dikubibua ukena njiwu.—Matayi 24:15, 16; Galatia 6:16.
7. (a) Ntshinyi tshivua ne bua kuenzeka pafikile nkomenu wa bulongolodi bua malu ne dituku dia Mukalenge? (b) Mutu wa muanda-mutekete wa nyama wa luonji udibu batele mu Buakabuluibua 13:1, 2 udi uleja tshinyi?
7 Kadi, pabuipi ne ndekelu wa siekele wa kumpala B.B., bena mu tshisumbu etshi tshia kumpala bavule bakalekela bulelela; blé mulelela wa bena nkristo, ke “bana ba bukalenge,” wakapumbishibua bikole kudi bisonsa bibi, “bana ba mubi.” Kadi, pakakumbana nkomenu wa bulongolodi bua malu, bena nkristo bela manyi bakamueneka tshiakabidi bu tshisumbu tshilongolola. Mu dituku dia Mukalenge, bantu bakane bavua ne bua ‘kukenka mushindu umue ne butoke bua dîba.’ Nenku, tshisumbu tshia bena nkristo tshivua tshilongolola bua mudimu uvuatshi ne bua kukumbaja. (Matayi 13:24-30, 36-43) Mu tshikondo atshi, Ampire wa bena Roma katshivuaku to. Ampire munenanenayi wa bena Britanike mudisange ne Etats-Unis wa bukole bupitshidile wa ku Amerike ke bivua pa muaba wa kumpala pa buloba bujima. Bukokeshi ebu bua pa buloba bujima buenza kudi matunga abidi mbudileje patoke mudibu mutu wa muanda-mutekete wa nyama wa luonji.
8. Bua tshinyi kabiena ne bua kutonda padi Bukokeshi bua Anglo-Amerike bufuanyikijibua ne nyama?
8 Kabienapu bitonda bua kufuanyikija makokeshi a tshididi manene ne nyama wa luonji anyi? Tshikondo tshia mvita mibidi ya buloba bujima, ke tshiakajadika bamue baluishi ba Bantemu ba Yehowa ku tubadi pa buloba bujima, pavua bukenji bua tshisumbu anyi bua muntu pa nkayende kabuyi buanyishibua. Tuimanayi bua kuela meji! Matunga mine kaatupu angata nyama peshi bifukibua bia luonji, bu bimanyinu bia matunga abo anyi? Tshilejilu, kudi ntambue wa bena Britanike, mukanku wa bena Amerike ne dragon wa bena Chine. Nenku, bua tshinyi kukeba mua kutontolola padi Muena Bible Munsantu utumika pende ne nyama bu bimanyinu bia makokeshi a pa buloba bujima?
9. (a) Bua tshinyi kabiena ne bua kutonda pa kumanya ne: bilondeshile Bible, Satana ke mupeshi wa nyama wa luonji bukokeshi buende bunene? (b) Mmunyi mudi Satana ubikidibua mu Bible, ne mbuenzeji kayi budiye nabu pa mbulamatadi?
9 Kabidi, bua tshinyi kutontolola miaku ya mu Bible ya se: Satana ke udi upesha nyama wa luonji bukokeshi buende bunene? Nzambi yeye nkayende ke udi wamba nenku, ne ku mêsu kuende ‘matunga adi bu dimata dia mâyi mu mbeketshi ne bu ndambu wa lupuishi.’ Mbitambe buimpe bua matunga kukeba mua kuanyishibua kudiye pamutu pa kunyingalala bua mushindu udiwo malejibue mu Dîyi diende dia milayi. (Yeshayi 40:15, 17; Musambu 2:10-12) Tòo, Satana ki mmuntu wa mu mufuanu udi ne mudimu wa kukengesha mu kapia ka inferno anyima ya bantu bafue to. Muaba wa mushindu’eu mene kawutuku to. Kadi, Mifundu idi ileja Satana bu “muanjelu wa butoke”—mfumu wa dishima udi ne buenzeji bukole mu mianda yonso ya tshididi.—2 Kolinto 11:3, 14, 15; Efeso 6:11-18.
10. (a) Kuikala kua tshikata tshia lumu pa luonso lua ku nsengu dikumi, kudi kuleja tshinyi? (b)Nsengu dikumi ne bikata bia lumu dikumi bidi tshimfuanyi tshia tshinyi?
10 Nyama wa luonji udi ne nsengu dikumi pa mitu yende muanda-mutekete. Pamu’apa, inayi ya ku mitu yende idi ne lusengu lumuepele ne isatu mikuabo idi ne nsengu ibidi. Ku lukuabo luseke, kudi bikata bia lumu pa nsengu yende. Bungi bua nsengu ya nyama mikuate buôwa mileja mu mukanda wa Danyele mbua kuangata amu bu buena dîna. Nenku, nsengu ibidi ya tshimpanga idi ileja ampire wa pa buloba bujima muenza ku diumvuangana pankatshi pa matunga abidi, Médie ne Perse kadi, pa bidi bitangila nsengu inayi ya mpumbu, ivua tshimfuanyi tshia ampire inayi ivuaku mu tshikondo tshimue, mine eyi mifume ku dipanduluka dia Ampire wa bena Greke wa Allexandre Munene. (Danyele 8:3, 8, 20-22) Kadi, mbimueneke se: bungi bua nsengu idi Yone umona pa mitu ya nyama eu, mmumue ne: dikumi, budi ne bua kuikala bua mu tshimfuanyi. (Fuanyikija ne Danyele 7:24; Buakabuluibua 17:12.) Idi ileja bungi busanga bua Matunga madishikamine adi enza bulongolodi bujima bua tshididi bua Satana. Nsengu eyi yonso idi yenza malu ne tshikisu ne luonji lukole, kadi, anu bu mudi dikalaku dia mitu muanda-mutekete dibileja, amu bukokeshi bumuepele ke budi buangata muaba ku mutu kua makuabu wonso mu tshikondo kampanda. Bia muomumue, bikata dikumi bia lumu bidi bileja ne: Matunga wonso adi ne bua kudikokesha pawu mu tshikondo tshidibo baakokesha kudi ditunga didi diditeke ku mutu kuawu, peshi bukokeshi bua pa buloba bujima bua mu tshikondo atshi.
11. Nyama wa luonji udi ne “mêna a kupenda nawu pa mitu yende” bua kuleja tshinyi?
11 Nyama wa luonji udi ne “mêna a kupenda nawu pa mitu yende,” mu ngumvuilu wa se: ku budiambi buende bua kukumbaja malu manene, udi uleja kapeja kanene bua Yehowa Nzambi ne Yezu Kristo. Mmukebe mua kukumbaja bipatshila biende bia tshididi pa kudiamba mudiye wenza nunku mu dîna dia Nzambi ne dia Kristo; wakadisuika ne bitendelelu bia dishima, kufika too ne ku dilekela bamfumu ba bitendelelu ebi badibueja mu midimu yende ya tshididi. Tshilejilu: mu ditunga dia Angleterre, bepiskopo batu ne wabu muaba mu Nzubu wa ba-ministre. Mu ditunga dia France ne dia Italie, ba-kardinale bena katolike bavua ne buenzeji bukole mu mianda ya tshididi ku kale ne, matuku adi panshi aa, ba-kiré mbanyishe mianzu ya tshididi mu matunga a Amerike wa Latin. Mbulamatadi idi ifunda pa mabeji miaku ya kutuangana nayi nyama ku mikolo ya malu a Nzambi, bu mudi “TUDI BEYEMENE KUDI NZAMBI,” pa makuta a mabeji adiyi ipatula; ne pa makuta a biamu, badi bafundapu miaku idi ileja ne: bayilombodi mbanyishibue kudi Nzambi, tshilejilu, badi bamba ne: mbatekibue pa mianzu yabo “ku disua dia Nzambi.” Bushuwa, bionso ebi bidi bimupendesha, bualu badi bakeba mua kubuejija Nzambi mu mianda yabo ya tshididi ne ya buena-ditunga mibipe.
12. (a) Mmu ngumvuilu kayi mudi nyama wa luonji upatukila mu “mbuu,” ne ndîba kayi diakatuadijaye kuenza nenku? (b) Dragon udi upesha nyama eu wa mu tshimfuanyi bukokeshi buende bunene, abi bidi bileja tshinyi?
12 Nyama wa luonji udi upatukila mu “mbuu,” ntshimanyinu tshiakanyine bua kuleja misumba misaluke ya bantu mutu mbulamatadi ya bantu ipatukila. (Yeshayi 17:12, 13) Nyama eu wa luonji wakatuadija kupatukila mu mbuu, wa bukua-bantu busaluke bua mu matuku a Nimrode (pabuipi ne siekele wa 21 K.B.B.), kunyima kua mvula wa kabutu, pakamueneka bulongolodi bua malu kampanda buvua butombokela Yehowa. (Genese 10:8-12; 11:1-9) Amu mu dituku dia Mukalenge ke mudi wà ndekelu wà ku mitu muanda-mutekete ya “nyama” eu mudileje. Ku lukuabo luseke, dragon ke “udi mupeshe nyama eu bukole buende ne nkuasa wende wa bumfumu ne bukokeshi bunene.” (Fuanyikija ne Luka 4:6.) Nenku, nyama eu mbulongolodi bua malu a tshididi bufuimba kudi Satana munkatshi mua misumbasumba ya bantu. Bushuwa, Satana udi “mfumu wa bulongolodi ebu.”—Yone 12:31.
Mukumu wa lufu
13. (a) Ndiakabi kayi divua dikuate nyama wa luonji ku ntuadijilu wa dituku dia Mukalenge? (b) Mmu ngumvuilu kayi muvua nyama wa luonji mujima musame bua mukumu wa lufu uvuabu batute umue wa ku mitu yende?
13 Pabuipi ne ntuadijilu wa dituku dia Mukalenge, diakabi diakakuata nyama wa luonji. Yone udi wamba ne: “Ne meme kumona umue wa ku mitu yende muikale bu mukosa muminu wamba kufua, kadi, mukumu wa lufu uvuaye mututshibue wakumvua bimpe, ne buloba bujima buakalonda nyama wa luonji mu nyima ne dikatshila.” (Buakabuluibua 13:3) Bilondeshile mvese eu, mukumu wa lufu uvua mututa mutu umuepele wa nyama wa luonji, kadi, mvese wa 12 udi bu udi uleja ne: nyama mujima wakasama. Bua tshinyi nanku? Tuvulukayi ne: mitu ya nyama eu ki mmipete bumfumu pa makokeshi makuabu tshiapamue nansha. Kadi, ku umue ku umue, mmikokeshe pa kukengesha bukua-bantu ne tshikisu, nangananga tshisamba tshia Nzambi. (Buakabuluibua 17:10) Nenku, ku ntuadijilu wa dituku dia Mukalenge, anu mutu umuepele, wa muanda-mutekete, ke uvua utumika bu bukokeshi bua pa buloba bujima buvua buditeke ku mutu kua makuabu. Mukumu wa lufu uvua mututa mutu eu wakasamisha bikole nyama wa luonji mujima.
14. Ndîba kayi diakatutabu nyama eu mukumu wa lufu, ne mmu miaku kayi muvua mfumu kampanda wa basalayi mumvuije bipeta bibi bia mukumu eu pa nyama wa luonji?
14 Mukumu eu wa lufu ntshinyi? Udi ubikidibua pashishe bu mukumu wa muele wa ntapa-kubidi; pabi, muele ntshimanyinu tshia mvita. Mukumu eu wa muele wa ntapa-kubidi, mukuma ku ntuadijilu wa dituku dia Mukalenge, udi ne bua kuikala mvita ya kumpala ya buloba bujima, tshimvundu tshiakasasula ne kupungija nyama wa luonji wa tshididi mukokesha kudi Satana. (Buakabuluibua 6:4, 8; 13:14) Pa bidi bitangila bipeta bibi bia mvita eyi, monayi tshivuabo bambe kudi Maurice Genevoix, uvua munene wa basalayi mu tshikondo atshi tshia mvita: “Bantu buonso mbitabe bua se: mu miyuki yonso ya bantu, matuku makese ng’adi ne mushinga mukole bu dituku dia 2 Tshimungu 1914. Diambedi, matunga a ku Mputu, ne diakamue pashishe, bukua-bantu pabuipi ne buonso bakaditua mu muanda eu mukuate buôwa. Mumvuangana, biovo, mikenji ya nsombelu mulenga, bishimikidi bionso biakazakala; ku dituku ne ku dikuabu, bionso bivua bilua bintu bia patupu. Muanda eu wakapita bukole malu atshivuavua mamona ku tshingenyingenyi ne mapangadika malelela mangata. Ndululu eyi kayiyi kupima, mikondakaji ya mianda, minene mikuate buôwa, itshidi itukoka mu munyukunyuku wayi.”—Maurice Genevoix, muena mu Académie française, miaku ya mu mukanda wa Promise of Greatness (1968).
15. Mmunyi muvua mutu wa muanda-mutekete wa nyama wa luonji mupete mukumu wa lufu?
15 Mvita eyi ivua mitambe bubi bua mutu wa muanda-mutekete wa nyama wa luonji uvua ukokesha mu tshikondo atshi. Amu bu matunga makuabo a ku Mputu, Grande-Bretagne wakafuisha bansongalume bende bungi bukuate buôwa. Mu 1916, mu mvita imuepele ivua mienzekele pabuipi ne musulu wa Somme, bena Grande-Bretagne 420 000, pamue ne bena France 194 000 ne bena Allemagne 440 000 bakatapika ne kufua, tuambe ne: bantu bapite pa 1 000 000! Ditunga dia Grande-Bretagne—pamue ne matunga makuabu a ku Mputu—akakuluka pa bidi bitangila mianda ya mabanji. Ampire munene wa Britanike wakatenkakana bikole ku mukumu eu, too ne lelu’eu, ki mmuanji kujalama to. Kabiyi mpata, mvita eyi ivua matunga manene 28 maditue bua kuluangana, yakanyukula buloba bujima bienz’amu bu mukumu wa lufu. Mu dia 4 Tshimungu 1979, bidimu 65 bulubulu kunyima kua dibudika dia mvita ya kumpala ya buloba bujima, tshikandakanda tshia The Economist tshia ku Londres tshiakafila diumvuija edi: “Mu 1914, bukua-bantu buakajimija buobumue budibo kabayi banji kupingajilula katshia kuonso eku.”
16. Mu mvita ya kumpala ya buloba bujima, mmunyi muvua ditunga dia Etats-Unis didileje se: divua bumue bua ku makokeshi abidi a pa buloba bujima?
16 Pine apo, Mvita Minene, bu muvuabo bayibikila ku kale, yakafikisha Etats-Unis ku dimueneka mu mushindu musunguluke bu tshitupa tshia Bukokeshi bua pa buloba bujima bua Anglo-Amerike. Mu bidimu bia kumpala bia mvita, ku buenzeji bua bena ditunga, Etats-Unis wakabenga kudisangisha mu ndululu eyi. Kadi, anu bu mudibi bifunda kudi mushikuluji-mufundi wa malu a kale, Esmé Wingfield-Stratford, “mu tshikondo etshi tshia dikondakana dipite bukole, lukonko lunene ndua kumanya bikala Grande-Bretagne ne Etats-Unis mua kupua muoyo buluishi budi pankatshi pabo bua kufika ku buobumue bukole ne kuakaja ndongoluelu umuepele wa nkokeshilu.” Miyuki ya kale idi ileja ne: ke tshiakenzabo. Mu 1917, ditunga dia Etats-Unis diakatumika ne mpetu ne biluilu biadi bua kuambuluisha biluilu bikavua bipungila mu mvita bia matunga avua madisuike nende. Ke mushindu wakafika mutu wa muanda-mutekete, Grande-Bretagne ne Etats-Unis, ku ditshimuna mvita eyi.
17. Kunyima kua mvita, ntshinyi tshiakenzekela bulongolodi bua pa buloba bua Satana?
17 Kunyima kua mvita, bulongolodi bua bantu buvua bushintuluke bikole. Kadi, nansha muvuabo bunyuka bikole kudi mukumu wa lufu uvua mubutute, bulongolodi bua pa buloba bua Satana buakapeta tshiakabidi muoyo ne kuluabo ne bukole kupita kumpala ne pa nanku bantu bakakatshila pa kumona mushindu uvuabo bupete tshiakabidi bukole buabu.
18. Mmu ngumvuilu kayi mutudi mua kuamba ne: mu tshi-bungi tshiabu, bukua-bantu “mbulonde nyama wa luonji mu nyima ne dikatshila?”
18 Pa bualu ebu, monayi tshitudi mua kubala mu mukanda wa mushikuluji-mufundi wa malu a kale, Charles L. Mee Jr.: “Dipona dia bulongolodi bua kale [dikeba kudi mvita ya kumpala ya buloba bujima] divua ntuadijilu uvua ukengedibua bua dimuangalaka dia budikokeshi bua matunga, bua dipikula dia matunga ne bisumbu bipiabipia, ne bua difila budikadidi ne dipanda kupita kumpala.” Mutu wa muanda-mutekete wa nyama wa luonji, mumane kumvua bimpe mpindieu pamue ne Etats-Unis nebakumbaje mudimu munene kunyima kua mvita. Bukokeshi bua pa buloba bujima bua Anglo-Amerike buakadienza nzuji-muakuidi wa Nsangilu wa Bukua-matunga (Société des Nations) ne wa Matunga masanga (O.N.U.). Ku ntuadijilu wa tshidimu tshia 2005, bukokeshi bua tshididi bua bena Amerike buakasaka matunga mashidimuke a mabanji ku dishidimuna nsombelu wawu, kuluisha masama ne kulubuluja teknoloji. Buakafika too ne ku dituma bantu 12 ku Ngondo. Kabiena biekemesha to padi bukua-bantu buonso “bulonde nyama wa luonji mu nyima ne dikatshila.”
19. (a) Mmunyi mudi bantu benze malu kupita too ne pa dianyisha nyama wa luonji? (b) Nnganyi udi ne bukokeshi kabuyi kuela mpata pa makalenge wonso a pa buloba, ne mmunyi mutudi bamanye nenku? (c) Mmushindu kayi udi Satana ufila bukokeshi buende kudi nyama wa luonji, ne abi bidi ne buenzeji kayi pa bantu bavule?
19 Anu bu mudi Yone ubileja pashishe, bantu bakenza malu kupita ne pa dileja dikatshila bua nyama wa luonji: “Ne bakatendelela dragon bualu uvua mupeshe nyama wa luonji bukokeshi, ne bakatendelela nyama wa luonji ne miaku eyi: ‘Nnganyi udi mumue ne nyama wa luonji, ne nnganyi udi mua kuluangana nende?’” (Buakabuluibua 13:4) Pavua Yezu pa buloba, Satana wakajadika muvuaye ne bukokeshi pa makalenge wonso pa buloba. Yezu kakamuela mpata pa bualu ebu to; bulelela, yeye muine wakakula bua Satana bu mulombodi wa bulongolodi ebu ne wakabenga bua kubuelakana mu malu a tshididi a mu tshikondo atshi. Ku luende luseke, Yone wakafundila bena nkristo balelela pashishe ne: “Tudi bamanye ne: tudi bafume kudi Nzambi, kadi, bulongolodi ebu buonso budi ku bukokeshi bua mubi.” (1 Yone 5:19; Luka 4:5-8; Yone 6:15; 14:30) Kabiyi mpata, Satana udi upesha nyama wa luonji bukokeshi, ne udi wenza nunku pa dinanga dia buena-ditunga. Bu tshipeta, pamutu pa kuikala mu buobumue ku tshisuikidi tshia dinanga bilondeshile disua dia Nzambi, bantu mbatapulukangane amu bua lutambishi ludi lufuma ku buena-tshisa, dikoba ne buena-ditunga. Mu tshi-bungi tshiabo, badi batendelela tshitupa tshia nyama wa luonji tshidi tshikokesha mu ditunga didibu. Ke mushindu udi nyama, mu ka-bujima kende, upeta dikatshila ne dimutendelela kudi bantu.
20. (a) Mmu ngumvuilu kayi mudi bantu batendelela nyama wa luonji? (b) Bua tshinyi bena nkristo badi batendelela Yehowa Nzambi kabena babuelakana mu ntendelelu wa nyama wa luonji, ne ntshilejilu tshia nganyi tshidibu balonda?
20 Mmu ngumvuilu kayi mudi bantu batendelela nyama eu? Mmu ngumvuilu wa se: badi bateka dinanga dia ditunga kumpala kua dinanga dia Nzambi. Bantu bavule mbanange bikole misoko mibalela. Bu mudibo ba-muena-muabu ba tshitembu, bena nkristo balelela badi pabu banemeka balombodi ne bimanyinu bia ditunga mudibo basombele, badi batumikila mikenji ne bakumbaja tshiabu tshitupa ku budisuile mu madikolela a dipetesha bantu nabu ne bena mutumba nabu disanka. (Lomo 13:1-7; 1 Petelo 2:13-17) Kadi, kabena mua kulamata ditunga kampanda disunguluke mu bufofo, kuenza bu badi batombokela makuabu wonso to. Muena nkristo mulelela kêna mua kuamba ne: “Nansha dibinge anyi dipiile, nditunga dianyi” nansha. Nunku, bena nkristo badi batendelela Yehowa Nzambi kabena mua kubuelakana mu ntendelelu wa buena-ditunga muwule tente ne lutambishi mukumbajila tshitupa kampanda tshia nyama wa luonji to, bualu, abi nebiumvuije kutendelela dragon—eu udi upesha nyama eu bukokeshi. Kabena mua kuebeja ne dileja dikatshila ne: “Nnganyi udi mumue ne nyama wa luonji?” Tòo, apo, badi balonda tshilejilu tshia Mikaele—muena dîna didi diumvuija ne: “Nnganyi udi bu Nzambi?”—pa kutua bumfumu bua Yehowa pa bukua-bifukibua nyama ku mikolo. Pakumbana tshikondo tshijadika kudi Nzambi, Mikaele eu, Yezu Kristo, nealuangane bimpe bitambe ne nyama wa luonji eu ne neamutshimune, amu bu muakatshimunaye Satana pa kumuipata mu diulu.—Buakabuluibua 12:7-9; 19:11, 19-21.
Udi wela bansantu mvita
21. Bilondeshile Yone, Satana udi usaka nyama wa luonji ku dienza tshinyi?
21 Satana, spiritu eu mudimuke, uvua mupangadije bua kutumika ne nyama wa luonji bua kukumbaja bipatshila biende. Yone udi umvuija nunku: “Ne bakamupesha [nyama wa mitu muanda-mutekete] mukana muvua muamba malu manene ne bipendu, ne bakamupesha bukokeshi bua kuenza malu munkatshi mua ngondo makumi anayi ne ibidi. Ne wakabulula mukana bua kupatula bipendu kudi Nzambi, kupenda dîna diende ne tshisombelu tshiende, eyowa, aba badi basombele mu diulu. Ne bakamupesha bukenji bua kuela bansantu mvita ne kubatshimuna, ne bakamupesha bukokeshi pa tshisa tshionso ne tshisamba tshionso ne muakulu wonso ne ditunga dionso. Ne aba buonso badi basombe pa buloba nebamutendelele; aba buonso badi ne dîna kadiyi difunda, mu muvungu wa muoyo wa Muan’a mukoko wakakoshibua muminu, kubangila ku ntuadijilu wa bukua-bantu.”—Buakabuluibua 13:5-8.
22. (a) Ngondo 42 idi ifunkuna tshikondo kayi? (b) Mmushindu kayi uvua bena nkristo ‘batshimunyibue’ munkatshi mua ngondo eyi 42?
22 Mbimueneke se: ngondo 42 idibu batele apa mmiakanangane ne bidimu bisatu ne tshitupa bidi bansantu bakengeshibua bikole kudi lusengu ludi lupatuke ku mutu wa umue wa ku nyama idibu batele mu mulayi wa Danyele. (Danyele 7:23-25; tangila kabidi Buakabuluibua 11:1-4.) Nenku, bituadije ku ndekelu wa tshidimu tshia 1914 too ne mu 1918, pavua bukua-matunga butuanyangana amu bu mu ngumvuilu wa ku dîna bienz’amu bu nyama ya luonji, bena mu matunga aa bakenzejibua bua kutendelela nyama wa luonji, kutendelela ditunga, too ne ku dianyisha bua kufuila ditunga diabu. Kuakapatuka ntatu mikole bua bena nkristo bela manyi bavule; bine aba bavua bamanye bimpe ne: diambedi, bavua ne bua kutumikila Yehowa Nzambi ne Muanende, Yezu Kristo. (Bienzedi 5:29) Mateta abu akatamba kukola mu Kabalashipu 1918, ngondo ‘wakabatshimunabu.’ Ku Etats-Unis, bamue ba ku baludiki banene ne bakuabu baleji-mpala ba Société Watch Tower bakedibua mu lukanu kapayi bualu, ne mudimu wa bumanyishi mulongolola uvuabu benza kudi bana babu bena nkristo wakapumbishibua bikole. Bu muvuaye ne bukokeshi “pa tshisa tshionso ne tshisamba tshionso ne muakulu wonso ne ditunga dionso,” nyama wa luonji wakela mikandu ya dikandika mudimu wa pa buloba bujima mulombola kudi Nzambi.
23. (a) “Muvungu wa muoyo wa Muan’a mukoko” ntshinyi, ne mmudimu kayi ukadi pa kufika ku tshibungubungu katshia ku 1918? (b) Bua tshinyi kutshimuna kuonso kudi bulongolodi bua Satana bumueneka bu butshimune “bansantu” kudi’amu patupu?
23 Ke tshivua tshimueneka bu kutshimuna bua Satana ne bulongolodi buende. Kadi, kakuvua mua kupatuka mabenesha a musangu mule buabu buobo, bualu, muena mu bulongolodi bua Satana budi bumueneka nansha umue kavua ne dîna difunda mu “muvungu wa muoyo wa Muan’a mukoko.” Mu ngumvuilu wa mu tshimfuanyi, muvungu eu udi ne mêna a aba badibu babikile bua kukokesha pamue ne Yezu mu Bukalenge buende bua mu diulu. Mêna a kumpala akafundibuamu mu dituku dia Pentekoste wa tshidimu tshia 33 B.B. Pashishe, mêna bungi buvule akatungunuka ne kufundibuamu. Bituadije ku 1918, mudimu wa kutua bashadile ba ku bapianyi ba Bukalenge 144 000 tshitampi wakatuadija kutua ku tshibungubungu. Mu tshitupa tshîpi, buonso buabu nebikale ne mêna mafunda mu mushindu kawuyi kukupula mu muvungu wa muoyo wa Muan’a mukoko. Bua baluishi babu, badi batendelela nyama wa luonji, nansha umue wa kudibu kakufundibua dîna diende mu muvungu eu nansha. Nenku, ditshimuna dionso didibu mua kuditemba nadi pa “bansantu” didi’anu dia patupu ne dia katupa kîpi.
24. Mmêyi kayi adi aba badi ne busunguluji mua kumvua padi Yone ubabiikila, ne adi umvuija tshinyi bua basadidi ba Nzambi?
24 Yone udi ulomba mpindieu aba badi ne busunguluji bua kuteleja ne ntema mikole: “Bikala muntu kampanda ne matshi, ateleje!” Pashishe, udi utungunuka wamba ne: “Pikala muntu kampanda mufundila bupika, udi uya ku bupika. Biasua muntu kampanda kushipa ne muele, udi ne bua kushipibua ne muele. Eu ke muaba udi dinanukila ne ditabuja bia bansantu ne bua kudileja.” (Buakabuluibua 13:9, 10) Yelemiya wakafundila bena tshikondo tshiende mêyi a muomumue mu bidimu bia kumpala kua 607 K.B.B., bua kuleja ne: malumbuluisha a Yehowa neakumbane kabiyi ntupakanyi pa tshimenga tshipange lulamatu tshia Yeruzaleme. (Yelemiya 15:2; tangila kabidi Yelemiya 43:11; Zekayi 11:9.) Ku luende luseke, pakavuaye pa kupetangana ne diteta dikole, Yezu wakaleja patoke se: balongi bende kabena ne bua kuenza malu adi apiisha kuondo kabu ka muoyo nansha. Wakamba ne: “bonso badi bangata muele nebashipibue ku muele.” (Matayi 26:52, Mukanda wa Nzambi) Bia muomumue, mpindieu mu dituku dia Mukalenge, basadidi ba Nzambi badi ne bua kulamata bikole ku mêyi-maludiki a mu Bible. Kakuakuikala lupandu bua bantu badi kabayi banyingalala badi batendelela nyama wa luonji. Bidi bikengela bua yonso wa kutudi kuleja dinanukila, pamue ne ditabuja dikena ditenkakana, bua kupanduka ku makengeshibua ne ku mateta bitshivuavua.—Ebelu 10:36-39; 11:6.
Nyama wa luonji wa nsengu ibidi
25. (a) Ndiumvuija kayi didi Yone ufila pa nyama mukuabu wa luonji wa mu tshimfuanyi udi utshibuelelaku mu mianda ya bukua-bantu? (b) Kuikala ne nsengu ibidi kua nyama wa luonji eu mupiamupia ne kupatukila kuende mu buloba bidi bileja tshinyi?
25 Kadi, nyama mukuabu wa luonji udi ubuela pende mpindieu mu mianda ya bantu. Yone udi ulonda ne: “Ne meme kumona mukuabu nyama wa luonji upatukila mu buloba, uvua ne nsengu ibidi bu muan’a mukoko, kadi wakatuadija kuakula bu dragon. Ne udi utumika ne bukokeshi buonso bua nyama wa luonji wa kumpala ukokeshila ku mêsu kuende. Ne udi wenza bua se: buloba ne aba badi basombepu batendelele nyama wa luonji wa kumpala, eu uvua mututa ne mukumu wa lufu, mukumu ukavua mumvue bimpe. Ne udi wenza bimanyinu binene, ufika too ne ku dipuekesha pa buloba kapia ka mu diulu, ku mêsu kua bantu.” (Buakabuluibua 13:11-13) Nyama eu wa luonji udi ne nsengu ibidi, ebi bidi bileja ne: udi tshimfuanyi tshia makokeshi abidi a tshididi madisuike tshintu tshimue. Mbatushindikile kabidi ne: udi upatukila mu buloba, ki mmu mbuu to. Nenku, udi ufumina mu bulongolodi bua malu bua Satana bua pa buloba, bulongolodi bumana kushindamija. Budi ne bua kuikala bukokeshi bua pa buloba bujima budi butumika mpindieu ne budi ne buenzeji bukole mu dituku dia Mukalenge.
26. (a) Nyama wa luonji wa nsengu ibidi ntshinyi, ne ndiumvuangana kayi didi pankatshi pende ne nyama wa luonji wa kumpala? (b) Mmu ngumvuilu kayi mudi nsengu ibidi ya nyama eu mifuanangane ne ya muan’a mukoko, ne mmu mushindu kayi mudi nyama eu wa luonji muikale “bu dragon” padiye wakula? (c) Ntshinyi tshidi banangi banekeshi ba ditunga batendelela bushuwa, ne tudi mua kufuanyikija dinanga dinekesha dia ditunga ne tshinyi? (Tangila note kuinshi kua dibeji.)
26 Mbukokeshi kayi abu? Mbukokeshi bua pa buloba bujima bua Anglo-Amerike bua muomumue ne mutu wa muanda-mutekete wa nyama wa kumpala wa luonji, kadi, budi buobu ne mudimu wa pa buawu. Kulejibua kuabu pa nkayabu mu tshikena-kumona bu nyama mukuabu wa luonji kudi kutuambuluisha bua kusunguluja ne: budi butumika mu budikadidi buonso mu mianda ya bulongolodi ebu. Nyama eu wa luonji wa mu tshimfuanyi wa nsengu ibidi mmuenza ne makokeshi abidi a tshididi adiku mu tshikondo tshimue ne mikale madikadile, kadi, atumika mu diumvuangana. Nsengu yende ibidi “bu muan’a mukoko” idi isua kuleja ne: udi ukeba mua kudileja bu mupole-malu ne kayi wenzelangana bibi, muikale ne ndongoluelu wa mbulamatadi mukenkesha udiye ubikila bantu bua kutangila. Kadi, udi wakula “bu dragon,” mbuena-kuamba ne: udi ukanyinangana ne uleja too ne tshikisu padibu babenga kulonda nkokeshilu wende. Kêna ukankamija dikokela Bukalenge bulombola kudi Muan’a mukoko wa Nzambi, kadi, udi usadila bipatshila bia Satana, dragon munene. Udi ukankamija kabidi matapuluka ne dikinangana bia buena-ditunga, bidi bifikisha ku ditendelela nyama wa luonji wa kumpala.c
27. (a) Nngikadilu kayi wa nyama wa luonji wa nsengu ibidi utudi tumanya ku muanda wa se: udi upuekesha kapia ka mu diulu? (b) Mmunyi mudi bantu bavule bangata nyama wa luonji wa nsengu ibidi miambuluishanganyi wa mu tshikondo tshietu etshi?
27 Nyama eu wa luonji wa nsengu ibidi udi wenza bimanyinu binene, udi upuekesha too ne kapia ka mu diulu. (Fuanyikija ne Matayi 7:21-23.) Tshimanyinu etshi tshidi tshituvuluija Elie, muprofete wa Nzambi wakelangana mpata ne baprofete ba Baala. Pakapuekeshaye kapia ka mu diulu mu dîna dia Yehowa, abi biakajadika mu mushindu kawuyi kuela mpata ne: uvua muprofete mulelela ne baprofete ba Baala bavua ba dishima. (1 Bakalenge 18:21-40) Amu bu baprofete ba Baala aba, nyama wa luonji wa nsengu ibidi udi wela meji ne: mmufile mushindu wa muomumue bijadiki bia buprofete buende. (Fuanyikija ne Buakabuluibua 13:14, 15; 19:20.) Bualu, udi wamba mudiye mutshimune makole a bubi mu mvita ibidi ya buloba bujima ne mpindieu udi utantamena eu udi ubikidibua ne: ndongoluelu wa bena kominizme bapidi ba dikalaku dia Nzambi! Bavule badi bangata bushuwa nyama wa luonji wa nsengu ibidi miambuluishanganyi bu mulami wa budikadidi ne mpokolo mupeteshi wa bintu bimpe bia ku mubidi.
Tshimfuanyi tshia nyama wa luonji
28. Mmunyi mudi Yone uleja ne: bishilangane ne tshidi nsengu yende ibidi bu muan’a mukoko isua kuleja, nyama wa luonji ki mmupange kupiila nansha?
28 Anu bu mudi nsengu yende ibidi idi bu muan’a mukoko isua kubileja, nyama eu wa luonji ki mmupiile ku bualu nansha bumue anyi? Yone udi utungunuka ne kuamba ne: “Ne udi upambuisha aba badi basombe pa buloba, amu bua bimanyinu bidibu bamupeshele bukenji bua kuenza ku mêsu kua nyama wa luonji, eku wambila aba badi basombe pa buloba bua kuenza tshimfuanyi tshia nyama wa luonji uvua mupete mukumu wa lufu, kadi, ukadi mufululuke. Ne bakamupesha bukenji bua kufila mueyelu kudi tshimfuanyi tshia nyama wa luonji, bua tshimfuanyi tshia nyama wa luonji tshiakule ne tshienze mushindu wa kushipa aba buonso babenga kutendelela mu mushindu kayi wonso tshimfuanyi tshia nyama wa luonji.”—Buakabuluibua 13:14, 15.
29. (a) Ntshipatshila kayi tshidi tshimfuanyi tshia nyama wa luonji tshikengela kukumbaja, ne ndîba kayi diakenjibua tshimfuanyi etshi? (b) Bua tshinyi tshimfuanyi etshi tshia nyama wa luonji ki n’lupingu lubule muoyo?
29 “Tshimfuanyi tshia nyama wa luonji” etshi ntshinyi, ne tshipatshila tshiatshi ntshinyi? Tshipatshila tshiatshi ntshia kutungunuja ntendelelu wa nyama wa luonji wa mitu muanda-mutekete uditshi tshimfuanyi tshiende, bua kulunguluja dikalaku diende. Tshimfuanyi etshi tshiakenjibua kunyima kua nyama wa luonji wa mitu muanda-mutekete mumane kumvua bimpe ku mukumu uvua mumututa, mbuena-kuamba ne: pakajikilaku mvita ya kumpala ya buloba bujima. Tshimfuanyi etshi katshiena bu lupingu lubule muoyo luakibaka Nebukadnezare mu tshibanda tshia Dura nansha. (Danyele 3:1) Nyama wa luonji wa nsengu ibidi udi upuijila tshimfuanyi etshi mueyelu wa muoyo, bua tshimone mua kupeta muoyo ne kukuata mudimu mu mianda ya bukua-bantu.
30, 31. (a) Mianda ya kale idi ifunkuna tshimfuanyi etshi bu tshinyi? (b) Bantu batuku bashipibue bualu bavua babenge kutendelela tshimfuanyi etshi anyi? Umvuija.
30 Mianda ya kale idi yambuluisha bua kusunguluja tshimfuanyi etshi bu bulongolodi buvua Grande-Bretagne ne Etats-Unis mafile lungenyi, makankamije ne makuile bua kuenjibuabu, buine ebu buvua bubikidibua diambedi ne: Nsangilu wa Bukua-matunga. Pashishe, mu Buakabuluibua nshapita wa 17, bulongolodi ebu nebulejibue mu mushindu mukuabu, bu nyama wa luonji wa mubidi mukunze muikale ne muoyo, weyela ne wenza malu mu budikadidi. Bulongolodi ebu bua pa buloba bujima budi ‘buakula’ mu ngumvuilu wa se: budi buditumbisha mudibu bulongolodi bumuepele budi bukumbane mua kutuadila bantu ditalala ne dikubibua. Kadi, pa kuamba bulelela, mbulue tshiakuidi tshidi matunga wonso adi madisuike kudibu apetangana bua kupendangana. Budi bufuna bua kuipata, anyi kukengesha bia lufu, ditunga dionso peshi tshisamba tshionso tshidi tshipanga kukokela bumfumu buabu. Bukadi mene buipate munda muabu matunga avua abenga kulonda mmuenenu yabu. Ku ntuadijilu wa dikenga dinene, “nsengu” ya tshimfuanyi tshia nyama wa luonji mikungiji ya biluilu neyikumbaje mudimu wa dibutula.—Buakabuluibua 7:14; 17:8, 16.
31 Katshia ku mvita mibidi ya buloba bujima, tshimfuanyi tshia nyama wa luonji—tshidi tshimanyike mpindieu bu Bulongolodi bua Matunga masanga—tshikadi tshishipeshipe bantu. Tshilejilu, mu 1950, basalayi ba O.N.U. bavua baditue mu mvita ivua pankatshi pa ditunga dia Corée du Nord ne dia Corée du Sud, luapolo lutshinka ludi luleja ne: makole aa a biluilu avua maditeke ku luseke lua bena Corée du Sud akashipa bena Corée du Nord ne bena Chine batue ku 1 420 000. Bia muomumue, mu 1960 too ne mu 1964, biluilu bia O.N.U. biakalua kuluangana mu Congo (lelu’eu Zaïre). Kabidi, balombodi ba mu bulongolodi ebu, kusangisha ne Pape Paul VI ne Jean-Paul II, batshidi batungunuke ne kuamba mudi tshimfuanyi etshi tshikale ditekemena dia ndekelu ne ditambe bulenga dia ditalala. Buabu buobo, bantu nebadibutule buobo nkayabu biabengabu kutshikokela. Mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi, badi benza bua aba buonso badi babenga kuelesha tshimfuanyi etshi diboko ne kutshitendelela bashipibue.—Fuanyikija ne Dutelonome 5:8, 9.
Tshimanyinu tshia nyama wa luonji
32. Mmu miaku kayi mudi Yone umvuija ne: Satana udi utumika mu musokoko ne bitupa bia tshididi bia bulongolodi buende budi bumueneka bua kukengesha bashadile ba ku dimiinu dia mukaji wa Nzambi?
32 Mpindieu Yone udi umona Satana utumika mu musokoko ne bisumbu bishileshilangane bia tshididi bia mu bulongolodi buende budi bumueneka, bua kukengesha mu mishindu yonso bashadile ba ku dimiinu dia mukaji wa Nzambi. (Genese 3:15) Monayi tshidiye usakidila pa bidi bitangila “nyama wa luonji” muine: “Ne udi wenzeja bantu buonso ku bukole, bakese ne banene, ne babanji ne bapele, bantu badikadile ne bapika, bua kubapeshabu tshimanyinu pa tshianza tshia balume anyi pa mpala, ne bua muntu nansha umue kasumbi anyi kasumbishi tshintu, amu eu udi ne tshimanyinu, dîna dia nyama wa luonji anyi bishiferi bia dîna diende. Eu mmuaba udi ukengela meji: Eu yonso udi ne lungenyi akebe bua kujandula bishiferi bia nyama wa luonji, bualu, mbishiferi bia muntu; ne bishiferi biende bidi nkama isambombo makumi asambombo ne isambombo.”—Buakabuluibua 13:16-18.
33. (a) Nyama wa luonji udi ne dîna kayi? (b) Tshishiferi isambombo ntshisuikakaja ku tshinyi? Umvuija.
33 Nyama wa luonji udi ne dîna, dîna edi mbishiferi: 666. Tshishiferi isambombo ntshisuikakaja ku bena lukuna ba Yehowa. Nenku, Bible udi wakula bua muena Filisti wa ku Refayime uvua muntu “wa mpolondo” ne uvua ne “minu ya bianza ne minu ya makasa isambombo isambombo.” (1 Kulondolola 20:6) Mukalenge Nebukadnezare wakenzeja lupingu lua ngolo lua kudé 6 mu butshiama ne butumbuke bua kudé 60 bua kusangisha banene bende ba tshididi mu ntendelelu umuepele. Pakabenga basadidi ba Nzambi bua kutendelela lupingu elu lua ngolo, mukalenge eu wakabelesha mu tshikutu tshia kapia. (Danyele 3:1-23) Tshishiferi isambombo ntshishadile ku tshishiferi muanda-mutekete tshidi tshileja ngikadilu wa tshintu tshikumbane menemene ku mêsu kua Nzambi. Nanku, tshishiferi isambombo tshiangata misangu isatu tshidi tshileja dipanga dinene dia bupuangane.
34. (a) Mmu ngumvuilu kayi mudi bishiferi bia nyama wa luonji bikale “bishiferi bia muntu?” (b) Bua tshinyi bishiferi 666 ndîna diakanyine bua bulongolodi bua tshididi bua pa buloba bujima bua Satana?
34 Dîna ditu diambuluisha bua kufunkuna muntu kampanda. Nenku, nku tshinyi kudi dîna edi difunkuna nyama? Yone udi wamba ne: nyama eu udi ne “tshishiferi tshia muntu,” kadi, ki ntshia muntu wa mu miaba ya nyuma to, nanku dîna edi didi dijadika ne: nyama wa luonji ng’wa pa buloba, udi tshimfuanyi tshia mbulamatadi wa bantu. Anu mudi tshishiferi isambombo tshishadile ku tshishiferi muanda-mutekete, ke mudi bungi 666—isambombo muangata misangu isatu—dîna didi diakanyine bulongolodi bua tshididi bunenanenayi budi bupangile bia luse mua kudipima ku mikenji ya Nzambi ya bupuangane. Nunku, nyama wa luonji wa tshididi udi ukokesha ku mutu kua bulongolodi ebu buonso udi ne dîna dikale bishiferi 666, eku bulongolodi bua tshididi, bua malu a Nzambi ne bua bungenda-mushinga enda enza muawu muonso bua nyama eu wa luonji atungunuke ne kusubisha bantu ne kukengesha tshisamba tshia Nzambi.
35. Kupeta tshimanyinu tshia dîna dia nyama wa luonji, pa mpala anyi pa tshianza tshia balume, kudi kumvuija tshinyi?
35 Kufundibua tshimanyinu tshia dîna dia nyama wa luonji pa mpala nansha pa tshianza tshia balume kudi kumvuija tshinyi? Pavua Yehowa mupeshe bena Izalele Mikenji, wakabambila ne: “Nudi ne bua kulamika mêyi anyi ku mutshima wenu ne anyima wenu ne kuasuika ku tshianza tshienu bu tshimanyinu, ne adi ne bua kuikala bu tshilenga tshia pankatshi pa mesu enu.” (Dutelonome 11:18) Mêyi aa avua umvuija ne: bena Izalele bavua ne bua kulama Mikenji eyi dîba dionso mu lungenyi bua kuikalayi ibalombola mu bienzedi biabu bionso ne ngenyi yabu. Badi bamba bua bena nkristo 144 000 bela manyi ne: badi ne dîna dia Tatu ne dia Yesu mafunda pa mpala yabu. Ke tshidi tshileja ne: mbantu ba Yehowa Nzambi ne ba Yezu Kristo. (Buakabuluibua 14:1) Satana udi utumika mushindu wa muomumue ne tshimanyinu tshia ba-demon tshia nyama wa luonji. Mu didifila diabu mu midimu ya ku dituku ne ku dituku, bu mudi mudimu wa kusumba anyi kusumbisha, bantu buonso mbasaka ku diidikija nyama wa luonji, tshilejilu, pa kuenza mafesto. Ditekemena didiku ndia kumukukuilabu, kumulekela ukokesha nsombelu wabu, bua bamone mua kupeta tshimanyinu tshiende.
36. Nntatu kayi idibu bapetangane nayi kudi aba badi babenga bua kupeta tshimanyinu tshia nyama wa luonji?
36 Aba badi babenga bua kupeta tshimanyinu tshia nyama wa luonji badi’amu bapetangana ne ntatu. Tshilejilu, bituadije ku bidimu bia 1930, bakaluangana mvita mivule pa kulumbulula ku tubadi ne pa kunanukila mu buluishi bua tshikisu bua misumba ya bantu ne makengeshibua makuabu. Mu matunga a ba-tshikokesha-nkaya, bakedibua mu tumponya tua midimu mienzeja ku bukole, mufuile bavule ba kudibu. Katshia ku mvita mibidi ya buloba bujima, bansonga bungi kabuyi kubala bakedibua mu buloko bua musangu mule, bamue bakakengeshibua ne kushipibua, bualu bavua babenga kuenza bivua bibengangane ne ndubidilu wabu wa bena nkristo. Mu matunga makuabu, bena nkristo kabena mua kusumba anyi kusumbisha tshintu; bamue kabena ne bukenji bua kuikala ne lupangu luabu nkayabu to, bakuabu badi bakuatshibua ku bukole bua kuenda nabu masandi, bashipibua peshi biipatshibua mu matunga mabalelela. Mbua kabingila kayi? Bualu, bua dikokela kuondo kabu ka muoyo, badi babenga kusumba karte ka dikala muena tshisumbu kampanda tshia tshididi.d—Yone 17:16.
37, 38. (a) Bua aba badi babenga bua kupeta tshimanyinu tshia nyama wa luonji, bua tshinyi bidi lutatu bua buobo kusomba mu bulongolodi ebu? (b) Mbantu kayi badi bashala ne muoyo mutoke, ne mbangate dipangadika dikole dia kuenza tshinyi?
37 Mu imue rejon pa buloba, malu a Nzambi mmele miji bikole mu nsombelu wa bantu, bu tshipeta, muntu yonso udi uditeka ku luseke lua bulelela bua mu Bible, badi bamubenga kudi dîku diende ne balunda bende ba kale. Bidi bikengela ditabuja dikole bua kunanukila ne lutulu mu diteta edi. (Matayi 10:36-38; 17:22) Mu bulongolodi mudi bantu bavule batendelela bubanji, ne mudi dipanga bululame ditue mushimi, muena nkristo mulelela udi ne bua kueyemena Yehowa ne muoyo mujima bua Yeye amuambuluishe bua kushala mu njila wa bululame. (Musambu wa 11:7; Ebelu 13:18) Mu bulongolodi muwule ne buenzavi ne tshiendenda tshia masandi, bidi bikengela dipangadika dikole bua kushala mukezuke. Bena nkristo badi bapona mu kusama batu basakibua kudi minganga bua kutupa ku mukenji wa Nzambi udi wakula bua bunsantu bua mashi; bitu bikengela pamu’apa bua kubengabu kukokela mapangadika a bulumbuluishi adi mabengangane ne ditabuja diabu. (Bienzedi 15:28, 29; 1 Petelo 4:3, 4) Mu tshikondo tshietu etshi mudi bulofo buenda bulunguluka, lutatu ludi luenda luvula bua muena nkristo kuepuka mudimu udi mua kumujimijila muoyo wende mutoke ku mêsu kua Nzambi.—Mika 4:3, 5.
38 Eyowa, mbikole bua kusomba mu bulongolodi ebu padi muntu kayi mupete tshimanyinu tshia nyama wa luonji. Bu mudibu bashale ne muoyo mutoke nansha mudiku buenzeji bukole budi bubasaka bua kushipa mikenji ya Nzambi, bashadile ba ku dimiinu dia mukaji, kusangisha ne bantu bapite miliyo isambombo, bena mu musumba munene, badi baleja patoke se: Yehowa udi ubapesha bukole buende ne mabenesha ende. (Buakabuluibua 7:9) Buonso buetu mu buobumue, pa buloba bujima, tutungunukayi ne kutumbisha Yehowa ne njila yende miakane, eku tubenga bua kupeta tshimanyinu tshia nyama wa luonji.—Musambu wa 34:1-3.
[Mêyi adi kuinshi]
a Bua kupeta mumvuija malabale, suaku utangile dibeji dia 165-179 mu mukanda wa Tutumayi ntema ku mulayi wa Danyele! mupatula kudi Bantemu ba Yehowa.
b Mukanda wa The Interpretation of St. John’s Revelation (Diumvuija dia Buakabuluibua bua Yone Munsantu), mufunda kudi R. C. H. Lenski, dibeji dia 390-391.
c Bafidi ba mumvuija mbaleje ne: bushuwa, dinanga dinekesha dia ditunga nkutendelela. Nenku, bantu bena ngikadilu wa dinanga dinekesha dia ditunga badi bushuwa batendelela tshitupa tshia nyama wa luonji tshileja-mpala kudi ditunga didibo basombele. Monayi tshitudi mene mua kubala pa bidi bitangila dinanga dinekesha dia ditunga ku Etats-Unis: “Dinanga dinekesha dia ditunga, didi mua kuangatshibua bu ntendelelu, didi ne bimanyinu bivule bifuanangane ne malongolodi manene a ntendelelu mikuabu ya kale. . . . Mu matuku etu aa, eu udi uvuija ditunga wende ntendelelu mmumanye bimpe mudiye mukokesha kudi nzambi wende wa buena-ditunga. Udi umvua dijinga dia kupeta diambuluisha Diende dikole. Udi witaba mudiye Yeye mpokolo wa dilubuluka diende ne diakalenga diende. Udi umukokela Yeye amu bu mudibu benza kudi batendeledi ba Nzambi. . . . Udi wangata ditunga bu tshintu tshidiku kashidi, ne ku mêsu kuende, lufu lua bana bena lulamatu badi bafuila ditunga ludi luenda luvudija lumu ne butumbi kabiyi ndekelu bia dine ditunga.”—Carlton J. F. Hayes, mêyi mangata mu dibeji dia 359 dia mukanda wa What Americans Believe and How They Worship (Bidi bena Amerike bitabuja ne mushindu udibu batendelela), mufunda kudi Paul Williams.
d Pa bualu ebu, tshilejilu, tangila nimero idi ilonda eyi ya Tshibumba tshia Nsentedi: 15 Lumungulu 1972, dibeji dia 315; 15 Kabitende 1974, dibeji dia 565; 1 Kabitende 1975, dibeji dia 533; 1 Lumungulu 1979, dibeji dia 23; 15 Kabitende 1979, dibeji dia 20; 15 Tshimungu 1980, dibeji dia 10 (Français).
[Tshimfuanyi mu dibeji 195]
Bakamupesha bukokeshi bua kufululula tshimfuanyi tshia nyama wa luonji