Newangate didimuija dia Nzambi ne mushinga anyi?
MISANGU mivule, bantu kabatu bangata ne mushinga madimuija bua kupandisha muoyo wabo to. Tshitupa tshinene tshia bantu bavua base ku Pompéi bavua bangate dipangadika dia kubenga kuteya ntema ku mikungulu ya didimuija dia mukuna wa Vésuve. Mu mushindu wa muomumue, tshitupa tshinene tshia bantu lelu’eu ki mbasue kumvua madimuija a njiwu itshilualua bua bulongolodi ebu. Kadi, bua aba badi banyishe bua kukenketa nsombelu bu mudiye, didimuija ndilelela menemene kupita ne pa mipenya ne kapia bivua bipatuka mu mukuna wa Vésuve mu siekele wa kumpala. Mvita ibidi ya buloba bujima, nkama ne nkama ya mvita mikese, biyole bia nzala, bipupu, dibunda dia bibawu kabukabu ne bimvundu pamue ne kampanye ka kuamba kua lumu luimpe pa buloba bujima, mianda yonso eyi ndidimuija dikole dia se: bukua-bantu buyaya butangile ne lukasa luonso ku tshikumina tshia kabutu.
Bible mmufile mulayi eu mukole: “Nenku, nekulue dikenga dinene, ditu kadiyi dianji kuenzeka katshia ku ntuadijilu wa bukua-bantu too ne mpindieu, tòo, kadiakuenzeka kabidi nansha.” (Matayi 24:21) Amu bu muvuabi bienzeke bua tshikumina tshia ku Pompéi, bamue nebapanduke: “Musumba munene [wa bantu] badi muntu nansha umue kayi mua kubala, ba mu matunga wonso ne bisa bionso ne bisamba bionso ne miakulu yonso” neupanduke; mmusumba ‘udi ufumina mu dikenga dinene.’—Buakabuluibua 7:9, 14.
Lukonko ludi luedibua ndua se: Ndîba kayi dialua kabutu aka? Kudi kabingila kanene kadi katusaka ku diamba ne: dikenga [dinene] dikadi pabuipi. Pavuabo batume meji abo ku tshikondo, balongi ba Yezu bakamuebeja ne: “Ntshimanyinu kayi tshialeja dikalaku diebe ne tshia nshikidilu wa bulongolodi ebu bua malu?” (Matayi 24:3) Kuata bimpe diandamuna difila kudiYezu Kristo.
Mvita—muanda wa kumpala wa tshimanyinu tshinene
Yezu kavua mumanyishe muanda umu’epele nansha. Kadi, wakakula bua mulongolongo wa mianda ivua, mu tshibungi tshiayi, yenza didimuija dia kudi Nzambi—tshimanyinu tshinene tshia nshikidilu wa bulongolodi ebu bua malu. Muanda wa kumpala mumanyisha mmuleja mu Matayi 24:7: “Ditunga dimue nedijukile ditunga dikuabo ne bukalenge bumue nebujukile bukalenge bukuabo.” Mu mulayi wa muomumue, mu Buakabuluibua 6:4, Bible uvua mudianjile kumanyisha ne: ‘ditalala nediumushibue pa buloba.’ Abi bidi bisua kumvuija ne: nekuenzeke mvita mikole itu kayiyi mianji kuenzeka anyi?
Miyuki ya kale idi itusokoluela ne: mulayi eu, uvua umanyisha mvita mikole pa buloba bujima, ukadi mumane kukumbana katshia ku 1914, tshidimu katshiyi kupua muoyo. Pa bidi bitangila bidimu bia kumpala kua 1914, tudi tubala mu mukanda wa Les aventures américaines (angl.) ne: “Bena Amerike bavule bavua buwule tente ne ditekemena pa kubuela mu siekele mupiamupia. Bivua ‘Tshikondo Tshilenga’ ne tshiakanenga too ne mu dikumi dibidi dia bidimu mu siekele wa 20. . . . Pashishe, mu dia 28 Juillet 1914, nsombelu eu wakanyangishibua kudi muaku eu: mvita.” Ke pakatuadija Mvita ya Kumpala ya buloba bujima, yakanenga bituadije mu 1914 too ne mu 1918 ne bamue bavua bayamba ne: neyikale “mvita yajikija mvita yonso.” Matunga makumi abidi ne muanda-mukulu avua maditue ne kasuki mu mvita eyi. Kusangisha ne matunga avuabo bakuate ku bupika, matunga avua mu mvita eyi avua ne bantu batue ku 90 pa 100 lua bantu bavuaku pa buloba bujima mu tshikondo atshi.
Mu Mvita ya Kumpala eyi ya buloba bakatumikamu ne biamu bia mvita bipiabipia bia lufu menemene, bu mudi bingoma bia mitrayeze, gaz ya lulengu, bingoma bia lance-flammes, tutumba tua mvita, ndeke ne mazuwa a muinshi mua mâyi. Bakashipamu basalayi batue ku miliyo dikumi—bungi bupite bua bavua bafue mu mvita minene ivua mienzeke munkatshi mua bidimu 100 kumpala! Basalayi bavua batapike bavua batue ku miliyo 21. Bushuwa, ivua mvita ya buloba bujima, ivua ifunkuna 1914 bu ntuadijilu wa “matuku a ku nshikidilu.” (2 Timote 3:1) Kadi, mvita ivu’amu umue wa ku mianda ya tshimanyinu tshia Yezu.
Mianda mikuabo ya tshimanyinu
Yezu udi utungunuka ne kuamba ne: “Nekuenzeke biyole bia nzala ne dikanka dia buloba mu muaba umue kunyima kua mukuabo. Bionso ebi ke ntuadijilu wa kusumpakana bua buowa.” (Matayi 24:7, 8) Luka 21:11 udi usakidila “bipupu bia masama” ku mulongolongo eu. Diambedi Mvita ya Kumpala ya buloba bujima kayiyi mijike, disama dia tshiambu dia grippe espagnole diakatuadija kushipa bantu. Ndekelu wa bionso, diakashipa bantu kupita bavua bafue mu mvita: miliyo 20.
Mu mvita ne kunyima kuayi, miliyo ne miliyo mikuabo yakafua ne dipungi dia nzala. Dikanka dia buloba diakashipa padi tshitupa tshinene tshia bantu. Mu 1915, bantu bapite pa 30 000 bakafua ku Italie; mu 1920, bantu batue ku 200 000 bakabutuka ku Chine; mu 1923, bantu pabuipi ne 143 000 bakafua ku Japon. Kadi, amu bu muvua Yezu mubileje, bionso ebi bivu’anu ntuadijilu wa kusumpakana bua buowa. Nkonga-miaku kampanda udi umvuija muaku “kusumpakana” bu ‘kulubakana, kukenga [kua bisama].’ Katshia ku 1914, bantu badi bumbuka ku dilubakana kampanda bua kuya ku dikuabo didi dienzeka misangu mivule ne lukasa luonso. Tshilejilu: bidimu 21 patupu kunyima kua Mvita ya Kumpala ya buloba bujima, Mvita Mibidi yakabudika ne kushipesha bantu miliyo 50 ne kubueja bukua-bantu mu tshikondo tshia bingoma bia nikleere.
Bidimu bidi panshi ebi, badi bakula bua tshiledi tshikuabo tshia buowa: dibutula dia mâyi, kapepa ne buloba bidi bitunyunguluke kudi bantu. Nansha muvua Yezu kayi mutele bualu ebu mu mushindu musunguluke mu mulayi wende, Buakabuluibua 11:18 udi umanyisha ne: kumpala kua dibutudibua ditshivuavua, bantu ‘nebabutule buloba.’ Kudi bijadiki bivule bidi bileja se: dibutula edi didi dienzeka bushuwa. Norman Myers, mufidi wa mibelu mu mianda ya dikuba mâyi, kapepa ne buloba, mutela mu mukanda wa L’état du monde en 1988 (angl.), udi ufila mukenji eu mukuata buowa: “Kakuena bantu ba tshikondo nansha tshimue tshia kale bavua ne ditekemena dia kubutudibua mu matuku abo a muoyo. Kakuena bantu ba mu tshikondo kayi tshionso tshialua badi mua kujikija mpata eyi: biabenga bena mu tshikondo etshi kutabalela bua kuenza bualu kampanda, nekuenzeke bualu bubi ne kakuakuikala ‘diakalenga dia musangu muibidi’ to.”
Tukonkononayi luapolo lupatula mu tshikandakanda tshia Newsweek tshia mu dia 17 Février 1992 pa dikepela dia mupimbu wa lupepele lua ozone ludi lutukuba ku nsese mibi ya dîba. Ina-banza Alexandra Allen, mumanyi mupiluke wa mianda ya ozone mu bulongolodi bua Greenpeace bua bashikuluji ba mianda ya dikuba dia mâyi, kapepa ne buloba, wakadimuija ne: dikepela dia mupimbu wa ozone “ndilue mpindieu njiwu bua muoyo pa buloba mu matuku atshivuavua.”—Bua kupeta mianda mikuabo idi itangila dibutula dia bintu bidi bitunyunguluke pa buloba, tangila kazubu kadi kulu eku.
Muaba kawenaku to bua tuetu kufila mumvuija mavule masulakaja pa bitupa bionso bia mulayi wa Yezu. (Bua kumanya tshidi bitupa bikuabo ebi biumvuija, tangila tablo udi mu dibeji 5.) Nansha nanku, muanda mukuabo kawuyi kulengulula mmufunda mu Matayi 24:14: “Lumu luimpe elu lua Bukalenge nelumanyishibue pa buloba bujima budi bantu base, neluikale tshimanyinu bua matunga wonso; apu, ke nshikidilu kushishaye kulua.” Kakuena dielakana nansha dikese bua kujingulula aba badi bakumbaja mudimu eu wa pa buloba bujima wa buambi. Amu mukantshi mua tshidimu tshimu’epele tshia 1992, mu matunga 229, Bantemu ba Yehowa mbapitshishe mêba mapite pa muliyare mujima mu mudimu eu udi pawu tshimue tshia ku bijadiki bidi bimueka bidi bileja se: tudi mu tshikondo tshia matuku a ku nshikidilu.
Katudilekedi batushima!
Nansha nanku, bamue badi mua kuamba ne: muyuki eu muenza pa “matuku a ku nshikidilu” kawena ufila ditekemena. Badi bebeja ne: ‘Netuambe tshinyi bua dipona dia mbulamatadi ya kominisme ku Mputu wa kudi dîba dipatukila? peshi bua madikolela menza kudi matunga makole bua kutuala ditalala? Ki ntshijadiki tshia se: nsombelu udi wenda wakana anyi?’ Tòo. Tumanyayi bimpe se: Yezu kavua muambe ne: mu matuku a ku nshikidilu buloba bujima nebuikale amu mu mvita ya munanunanu, mu dikanka dia buloba ne biyole bia nzala nansha. Bua lumu luimpe kuambibualu pa buloba bujima, kudi ne bua kuikala bikondo kampanda bia bupole butshintshika.
Tuvulukayi kabidi ne: Yezu wakafuanyikija matuku a ku nshikidilu ne matuku a kumpala kua Mvula wa kabutu, mu tshikondo tshia Nowa. Mu tshikondo atshi, bantu bavua badifile ne kasuki mu midimu ya mu nsombelu wabo: bavua badia, banua ne basela peshi basedibua. (Matayi 24:37-39) Abi bivua bisua kumvuija ne: nansha bikala nsombelu ya mu matuku a ku nshikidilu ne bua kutamba kukola, malu kaakunyanguka mu mushindu wa kupanga kuikala ne nsombelu muakanyine. Amu bu mu matuku a Nowa, bantu bavule mbaditue ne kasuki mu tunyinganyinga tua ku dituku ne ku dituku, kabayi bangata ne mushinga tshikondo tshitudi.
Nenku, kupanga kutabalela tshikondo etshi amu bua mianda ya politike idi mua kumueneka ku mesu bu idi ilubuluka biakane, kudi mua kupatuisha njiwu. (Fuanyikija ne 1 Tesalonike 5:3.) Mianda idi yenzeka idi ijadika kabiyi mpata ne: mulayi wa Yezu udi wenda ukumbana mpindieu—ndidimuija dia se: kabutu kadi pabuipi!
Butumbi kunyima kua kabutu
Kabutu ka Pompéi kakatuala lufu ne diakabi. Kadi, nshikidilu wa bulongolodi neunzulule njila wa muoyo wa kashidi pa buloba bua mparadizu. (Buakabuluibua 21:3, 4) Mbulamatadi ya bantu, idi ijula matapulukangana, kayakubutula kabidi buloba ne mvita. Bantu kabakufua kabidi buowa bua kufua bu mulambu wa bingoma bia nikleere nansha. Kumpanyi idi inyanga mâyi, kapepa ne buloba ne acide yayi ya lulengu neijimine.—Danyele 2:44.
Mpindieu, muntu yonso neanange buakane ne neikale mulunda mulelela, udi ukokela bukokeshi bua Bukalenge bu mudibi. (Musambu wa 37:10, 11) Nzubu ya lupitadi, bipanyishilu bia mishete ya bafue ne nkita kabiakuikalaku kabidi, nebilue malu a kale. Bia muomumue, kushipa mabaka, kutapuluka kua mulume ne mukaji, kuteketa kua mu lungenyi ne dikuata dia bana ku bukole bua kuenda nabo masandi kabiakuikalaku kabidi.—Yeshayi 25:8; 65:17.
Udi musue kupanduka ku matuku a ku nshikidilu ne kubuela mu bulongolodi bupiabupia bulengele bua Nzambi anyi? Nanku, ‘ushale mutabale, bualu kuena mumanye dîba diakumbana tshikondo tshijadika.’ (Mako 13:33) Nansha nanku, mianda ya pa buloba bujima idi ileja patoke ne: tshikondo tshijadika tshiasemenyi, tshiasemenyi ne njiwu mikole bua ba bungi. Kakutshiena dîba dia kujimija. Nunku, angata mapangadika bua kupandisha muoyo webe ne ukebe aba badi bangata ne mushinga tshimanyinu tshia pa buloba bujima tshia matuku a ku nshikidilu. Mbipepele bua kubamanya, bualu amu buobo ke badi batumikila ku dîyi dituma kudi Yezu dia kuamba lumu luimpe lua Bukalenge pa buloba bujima. Udi pebe mua kudilonga ku luseke luabo bua kuenza tshidi tshikengedibua bua kuenda pamue ne Mukalenge, Yezu Kristo, udibo bamba bualu buende ne: “Bukua-matunga nebutekemene mu dîna diende.”—Matayi 12:18, 21.
[Kazubu mu dibeji 5]
Mianda makumi abidi ne inayi ya tshimanyinu
1. Mvita mipite yonso ivua mienzeke kumpala—Matayi 24:6, 7; Buakabuluibua 6:4
2. Dikanka dia buloba—Matayi 24:7; Mako 13:8
3. Biyole bia nzala—Matayi 24:7; Mako 13:8
4. Bipupu bia masama—Luka 21:11; Buakabuluibua 6:8
5. Kuvulangana kua dipetula mikenji—Matayi 24:12
6. Dibutula buloba—Buakabuluibua 11:18
7. Dituya dia dinanga—Matayi 24:12
8. Mianda mikuate buowa—Luka 21:11
9. Dinanga dinekesha dia mfranga—2 Timote 3:2
10. Dipanga kutumikila baledi—2 Timote 3:2
11. Banangi ba masanka pamutu pa kunanga Nzambi—2 Timote 3:4
12. Budinangi—2 Timote 3:2
13. Dipangika dia dinanga dia ku tshilelelu—2 Timote 3:3
14. Bantu kabayi mua kumvuangana—2 Timote 3:3
15. Dipangika dia kudikanda mu nsombelu yonso ya bantu—2 Timote 3:3
16. Dijimina kuonso dia dinanga dia malu mempe—2 Timote 3:3
17. Ne mpala ibidi, bavule badi badiamba mudibo bena nkristo—2 Timote 3:5
18. Budiavi ne bunuavi—Luka 21:34
19. Bena tuseku badi babenga tshimanyinu—2 Petelo 3:3, 4
20. Baprofete bavule ba dishima bena mitalu—Matayi 24:5, 11; Mako 13:6
21. Kuamba kua lumu luimpe lua Bukalenge bua Nzambi bujadika—Matayi 24:14; Mako 13:10
22. Dikengeshibua dia bena nkristo balelela—Matayi 24:9; Luka 21:12
23. Lubila lua dimanyisha nalu ditalala ne dikubibua, muanda munene wa matuku a ku nshikidilu—1 Tesalonike 5:3
24. Bantu kabena bajingulula njiwu idiku—Matayi 24:39
[Kazubu mu dibeji 6]
Dinyanguka dia mâyi, kapepa ne buloba—tshimanyinu tshia bikondo
◻ Kukadi mpindieu bidimu bikese patupu, mupimbu wa kapepa ka ozone kadi kakuba buloba ku nsese mibi ya dîba, udi wenda ukepela ne lukasa misangu ibidi kupita kumpala pa bivua bashikuluji batekemene, ku Hemisfere Nord.
◻ Ku dituku dionso, mishindu ya mitshi ne nyama mishadile ku 140 idi yenda ijimina.
◻ Gaz karbonike, udi unyanga luya luakanyine mu kapepa, mmuvule misangu 26 pa 100 kupita kumpala pavua matanda manene kaayi matambe kuvula, too ne mpindieu, utshidi amu wenda uvula.
◻ Luya ludi pa tshipapu tshia buloba luvua lutambe kubandila mu 1990 kupita mu bidimu bikuabo bionso, katshia batuadija kulufunda munkatshikatshi mua siekele wa 19, bidimu bisambombo bia ku muanda-mutekete bia luya lutambe bukole biakatuadija katshia mu 1980.
◻ Ku tshidimu tshionso, metu a bualabale bua hectare miliyo 17 adi enda ajimina, ke tshidi tshileja tshia-bibidi tshia bualabale bua ditunga dia Finlande.
◻ Bungi bua bantu buonso pa buloba budi buenda buvula, ku tshidimu tshionso, ne bantu miliyo 92—pabuipi ne ditunga dijima dia Mexique, ku tshidimu tshionso—ba kudibo miliyo 88 badi mu matunga adi mu njila wa dishidimuka.
◻ Bantu batue ku muliyare 1 ne miliyo 200 kabena ne mâyi mimpe a kunua nansha.
Bilondeshile mukanda wa “L’état du monde en 1992” (angl.), wa Institut Worldwatch, dibeji 3, 4, wa W. Norton & Company, New York, Londres.
[Tshimfuanyi mu dibeji 7]
Kunyima kua kabutu, bulongolodi bua Nzambi bupiabupia bulengele nebulue