Bua tshinyi kuitaba bilema biebe?
MU MIYUKI yonso ya kale ya basalayi, muanda wa mushindu’eu kawuvua muanji kuenzeka. Mutumibue kampanda, mukaji kayi tshingoma wakapingaja tshianyima basalayi 400 badiakaje bua mvita ne bapangadije bua kusombuela diyobola kansanga. Mfumu wa basalayi aba wakalakela tshivuaye wipatshila kunyima kua yeye mumane kumvua mitendekenu ya mukaji wa bukitu awu.
Mfumu awu uvua Davidi, wakalua pashishe mukalenge wa Izalele. Wakateleja Abigayila, bualu uvua musue kulengelela Nzambi. Pakamuleja mukaji eu ne bukalanga se: uvua ne bua kupiila bua bumanji bu yeye mua kudisombuela [pa kushipa] bayende, Nabale, Davidi wakumvuija se: “Mubeneshibue ikale Yehowa Nzambi wa Izalele, udi mukutume dituku edi bua kusambakena nanyi! Ne mmuenenu webe muimpe abeneshibue, ne mubeneshibue ng’wewe udi munkandike mu dituku edi bua tshibuelakanyi mu bumanji ne bua tshidisombuedi ne tshianza tshianyi bua lupandu luanyi.” Davidi uvua ne dianyisha bua muvua Nzambi mutumike ne Abigayila bua kumuepula ku dienza tshilema tshinene.—1 Samuele 25:9-35.
Mu musambu kampanda, Davidi wakebeja ne: “Bilema—nnganyi udi mua kubijingulula?” (Musambu wa 19:12) Amu bu yeye, katukengedi anu bua muntu kampanda atutabuluje bua kumanya bilema bietu to. Mu bikuabo bikondo, dinowa bipeta bibi bidi bifuma ku bienzedi bietu bibi, didi ditusaka ku dijingulula se: tuvua benze tshilema, babule meji anyi bulenga.
Katujimiji ditekemena
Nansha mudi yonso wa kutudi wenza bilema, ebi kabiena bikengela kujimija ditekemena to. Muena politike wa diumvuangana pankatshi pa matunga abidi, Edward John Phelps wakamba ne: “Muntu udi kayi wenza bilema kêna pa tshibidilu wenza bualu nansha bumue.” Ne Yakobo mulongi muena nkristo udi pende wamba ne: “Tuetu buonso, tutu tulenduka misangu mivule.” (Yakobo 3:2) Muana mutekete udi mua kulonga mua kuenda kayi utetuka anyi? Too, bualu muana mutekete udi ulongela ku bilema biende ne uteta misangu ne misangu too ne pimanaye tendée.
Bua kuikala ne nsombelu wa pankatshinkatshi, tudi petu tukengela kupetela dilongesha ku bilema bietu ne ku bia bakuabu kabidi. Bible udi ulonda amue malu akenzeka, adi mafuanangane menemene ne etu, abi bidi mua kutuambuluisha bua katufiki ku dienza bilema bia muomumue ne bivuabu benze. Nenku, ntshinyi tshitudi mua kulongela ku bilema biabu?
Budipuekeshi, tshikadilu tshidi tshikengedibua
Dimue dilongesha didi se: Nzambi kêna upiisha diakamue aba badi benza bilema to, kadi, udi ulumbuluisha anu aba badi babenga bua kubilongolola pikalaku mushindu. Shaula, mukalenge wa Izalele, wakabenga kutumikila mêyi-matuma a Yehowa a kubutula bena Amaleke. Muprofete Samuele pakayukilanganaye nende, diambedi, Shaula wakapepeja tshilema, ne pashishe, wakateta bua kubanda bakuabu. Uvua utamba kuditatshisha bua kulama lumu luende kupita kulongolola bibi bivuaye muenze. Anu pinapu, ‘Yehowa wakamulekela bua kikadi kabidi mukalenge.’—1 Samuele 15:20-23, 30.
Nansha muvuaye muenze bilema binene, Davidi, mupinganyi wa Shaula wakapeta dilekedibua dia bilema biende bualu wakitaba ne budipuekeshi buonso mibelu ne manyoka. Budipuekeshi bua Davidi buakamusaka bua kuangata ne mushinga mibelu ya kudi Abigayila. Basalayi bende bavua badilongolole bua kuditua mu mvita. Kadi, Davidi wakitaba kumpala kua tshisumbu tshiende tshia basalayi ne: uvua muangate dipangadika dibi. Mu nsombelu wende wonso, didipuekesha dia mushindu’eu diakambuluisha Davidi bua kukeba dilekelela dia bilema biende ne kululamija biidia biende.
Budipuekeshi ke budi kabidi busaka basadidi ba Yehowa bua kulomba luse bua diandamuna kampanda dibule meji divuabo bafile. Mu dilumbulula diende kumpala kua Sanhédrin (Kabadi kakulu ka bakuidi), muakuidi munene wakatuma dîyi bua kukumabu Paulo. Mupostolo wakandamuna ne: “Nzambi neakukume, wewe tshimanu tshitokesha ne lupemba.” (Bienzedi 23:3) Pamu’apa, bua kuteketa kua lumonu luende, Paulo kakamanya uvuaye wakula nende, bualu bantu bavuapu bakamuebeja ne: “Udi upenda muakuidi munene wa Nzambi?” Diakamue, Paulo wakatonda tshilema tshiende, pa kuamba ne: “Bana betu, tshivua mumanye se: uvua muakuidi munene to. Bualu mbafunde ne: ‘Kuena ne bua kupenda mukokeshi wa tshisamba tshiebe.’” (Bienzedi 23:4, 5; Ekesode 22:28) Eyowa, Paulo wakitaba ne budipuekeshi tshilema tshiende.
Bakitaba bilema biabu
Bible udi kabidi uleja se: bamue bakashintulula ngelelu wabu mubi wa lungenyi. Bu tshilejilu, tutangile tshiakenzekela Azafe mufundi wa misambu. Bua etshi tshivua tshimueneka bu dilubuluka dia bantu babi, wakamba ne: “Eyowa, mvua mukezule mutshima wanyi patupu.” Kadi, kunyima kua yeye mumane kuya ku nzubu wa Yehowa ne mueleele meji pa bipeta bimpe bidi bifuma ku ntendelelu mukezuke, Azafe wakapeta tshiakabidi mmuenenu muimpe. Kabidi, wakitaba tshilema tshiende mu Musambu wa 73.
Yona pende wakashiila ngelelu wa lungenyi mubi muaba [mu mutshima wende], e kunyangaye mmuenenu wende. Kunyima kua yeye mumane kulongesha mu Ninive, uvua utamba kuditatshisha bua lumu luende nkayende kupita lupandu lua bantu bavua base mu tshimenga atshi. Yona kakasanka nansha kakese bua muvua Yehowa kayi munyoke bena Ninive, nansha muvuabo banyingalale bua bilema biabu, kadi Nzambi wakalulamija ngelelu wende wa lungenyi. Yona wakafika ku dimanya se: mmuenenu wende uvua wa ntupakanyi, bualu mu mukanda wa mu Bible udi ne dîna diende, udi witabamu ne bululame buonso bilema biende.—Yona 3:10–4:11.
Bu muvuaye wamba ne ntupakanyi se: ki n’Satana Diabolo, apo Yehowa Nzambi ke uvua mumukebedi wa makenga ende, Yobo wakateta bua kufila tshijadiki tshia se: kavua muakanyine makenga aa nansha. Kavua mujingulule lukonko lunene luvua lujula pa muanda eu: Basadidi ba Nzambi badi mua kushala balamate mikenji yende mu diteta anyi? (Yobo 1:9-12) Elihu ne pashishe Yehowa bamane kuambuluisha Yobo bua kumanya tshilema tshiende, wakitaba se: “Mvua ngakula, kadi tshivua njingulula to . . . Ke bua tshinyi ngadipiishi, ne ndi ndivuandakaja mu lupuishi ne butu.”—Yobo 42:3, 6.
Ditaba bilema didi dituambuluisha bua kulama malanda masheme ne Nzambi. Anu muvuabi bilejibue mu bilejilu bidi kulu eku, kakutupiisha bua bilema bietu to bituabitaba ne kuenza muetu muonso bua kulongolola ngelelu wetu wa lungenyi mubi, miaku mibule meji anyi bienzedi bia butatakane. Mmunyi mutudi mua kutumikila dimanya edi?
Tuenzayi madikolela bua kulongolola bilema bietu
Bisuikidi bia bena mu dîku bidi mua kukoleshibua bituamanya ne budipuekeshi buonso bilema bietu ne kuenza madikolela bua kubilongolola. Tshilejilu, pamu’apa bua dipungi anyi lunsuya, muledi kampanda uvua mufile bibi dinyoka kudi muanende. Kubenga bua kulongolola tshilema tshietu kudi mua kutuala bipeta bibi. Mu diumvuangana ne lungenyi elu, mupostolo Paulo wakafunda ne: “Nuenu ba-tatu, kanufikishi benu bana munda, kadi tungunukayi ne kubakolesha mu mibelu ne manyoka pamue ne buludiki bua lungenyi bia Yehowa.”—Efeso 6:4.
Paul, nsonga muena nkristo, udi uvuluka ne musangelu ne: “Tatu uvua pa tshibidilu ulomba dimufuila luse pavuaye ujingulula se: uvua muye ne muanda muvuabi kabiyi bikengedibua. Abi biakangambuluisha bua kumunemeka.” Kadi, mu nsombelu kampanda wa pa buende bu eu, muntu yonso udi mua kupangadija né bidi bikengela kulomba anyi kubenga kulomba luse. Kadi, dilomba luse badi ne bua kudilonda kudi madikolela muondoke bua kuepuka dipona mu bilema bia muomumue matuku alonda.
Ntshinyi tshiakuenza bikala mulume anyi mukaji muenza tshilema kampanda tshivua tshinyingalaja muinende? Bua kukuba malanda abu masheme a dinangangana, bidi bikengela kuitaba bilema biabu, kulombangana luse ne muoyo umue ne kulekelelangana bilema. (Efeso 5:33; Kolosai 3:13) Jesús, muena ditunga dia Espagne wa bidimu bitue ku 50, mmuntu muena malu mapole, kêna udileja muena lutambishi bua kulomba luse kudi mukajende, Albina. Mukajende eu udi wamba ne: “Tudi tulombangana dilekelela pa tshibidilu padi umue wenzela mukuabu tshilema. Ebi bidi bituambuluisha bua kufuilangana luse mu dinanga.”
Padi mukulu wenza tshilema
Kuitaba bilema ne kulomba ne muoyo umue luse nekuambuluishe kabidi bakulu bua kuenza mudimu pamue mu diumvuangana ne ‘kuleja kanemu umue kudi mukuabu.’ (Lomo 12:10) Mukulu udi mua kuelakana bua kuitaba tshilema bualu udi utshina se: lumu luende mu tshisumbu nelupueke. Pabi, udi mu njiwu ya kubula dieyemenyibua dia kudi benzejanganyi nende ba mudimu biatetaye bua kudibingisha, kuvila anyi kupepeja tshilema tshiende. Muanetu mupiluke mu nyuma udi ulomba luse ne budipuekeshi buonso, pamu’apa, bua diandamuna kampanda dibule meji divuaye mufile, udi upeta dinemekibua kudi bakuabu.
Fernando, mukulu mu ditunga dia Espagne, udi uvuluka tshiakapitakana tshikondo kampanda tshivua mutangidi wa tshijengu ulombola tshisangilu ne bakulu. Kumpala kua bakulu bavule, mutangidi wa tshijengu wakaleja mushindu kampanda kawuyi mujalame wa dilombola tshisangilu kansanga. Ne kanemu kuonso, muanetu kampanda wakalongolola tshilema atshi, ne diakamue, mutangidi wa tshijengu wakatonda patoke se: uvua mutupakane. Fernando udi uvuluka se: “Pangakamumona witaba tshilema tshiende kumpala kua bakulu buonso abu, biakandenga bikole ku muoyo. Ngakamunemeka bikole bitambe kunyima kua dilomba luse adi. Tshilejilu tshiende tshiakandongesha mushindu udibi bia mushinga bua kuitaba mapanga anyi.”
Katujingakanyi bua kuitaba bilema bietu
Dilomba luse didi pa tshibidilu dianyishibue, nangananga bienjibuadi kakuyi dijingakana. Mona tshilejilu pa muanda eu: Dia 31 Octobre 1992, Pape Jean Paul II wakitaba se: Kabadi ka difila manyoka kudi bantu bavua ne mitabuja mashilangane ne a Ekleziya katolike “kakenza tshilema,” bualu kakakosela Galilée tshibawu tshia lufu, kukadi, mpindieu bidimu 360 bualu wakamba ne: buloba kabuvua munkatshinkatshi mua bukua-mabulunge to. Kadi, dilomba luse dia ku shòò dia mushindu’eu kadiena nangananga ne mushinga.
Lungenyi elu ludi kabidi lulelela mu malanda a bantu. Dilomba luse kakuyi dijingakana didi mua kuumisha ditapibua ku mutshima dilela kudi muaku mubi peshi tshienzedi tshibi. Yezu wakatukankamija bua kukeba ditalala kakuyi njingankanyi, pakambaye ne: “Biwaya . . . ne dipa diebe ku tshilambuilu, ne biwavuluka se: muanenu kampanda udi nebe tshilumbu, shiya dipa diebe muaba awu kumpala kua tshilambuilu, ne uya; diambedi kukeba ditalala ne muanenu, ne pashishe, pawalukila, ulambule dipa diebe.” (Matayi 5:23, 24) Misangu mivule, bua kupingaja ditalala, bidi bikengela kuitaba anu patupu se: tuvua benzelangane bibi ne kulomba dilekelelangana bilema. Nebitukolele bua kulombangana dilekelelangana bilema bituindila mutantshi mule.
Disanka bua kuitaba bilema bietu
Amu bu mudi bilejilu bia Shaula ne Davidi bileje, mushindu utudi tupita ne bilema bietu udi mua kuikala ne buenzeji mu nsombelu yetu. Shaula wakadileja mpudi matshi ukena uteleja mibelu, ne bilema biende biakavula, ndekelu wa bionso, e kumufikishabi ku lufu, katshiyi muanyishibue kudi Nzambi. Nansha muvuaye muenze bilema ne mpekatu, Davidi wakanyingalala ne wakanyisha mibelu ne manyoka ne kushala ne lulamatu kudi Yehowa. (Fuanyikija ne Musambu wa 32:3-5.) Dijinga dietu kadienaku dia kuenza nanku anyi?
Difutu ditambe bunene dia eu udi witaba ne ulongolola tshilema tshiende anyi unyingalala bua mpekatu kampanda nkupeta dilekelela bilema dia kudi Nzambi. “Muena disanka ng’eu . . . udi mpekatu mibuikidibue,” ke mudi Davidi wamba. “Muntu muena disanka ng’eu udi Yehowa kayi ubadila tshilema tshiende.” (Musambu wa 32:1, 2) Mmushindu kayipu udibi bia meji bua kuitaba tshilema tshiebe!
[Tshimfuanyi mu dibeji 29]
Muana mutekete udi mua kulonga bua kuenda kayi utetuka anyi?