Bilota bidi mua kudianjila kumanyisha malu atshilualua anyi?
KATSHIA ku bikondo bia kale, bantu mbadifile bikole mu dimanya bilota. Bena Ejipitu bakalongolola mikanda minene ya dijingulula dia bilota, ne bena Babilone bavua ne babu bajinguludi ba bilota. Bena Greke bavua ne tshilele tshia kuladika babedi mu sanktuere ya Asclépios bua kupeta tshivuabu ne bua kuenza bua kupetulula makanda a mubidi mu bilota biabu. Mu siekele muibidi B.B., Artemidorus wakapatula mukanda muvuaye ufila mumvuija a bimanyinu bia bilota. Mikanda mivule ya muomumue mipatula bituadijile tshikondo atshi mmishindamene pa mukanda wende. Too ne lelu’eu, madikolela mmenza bua kujingulula bilota, kadi bidiku bushuwa bipetesha bujinguludi bua malu atshilualua anyi?
Bua bilota kuikalabi ne diumvuija kampanda didi ditangila matuku atshilualua, bidi ne bua kuikala bienzeja kudi bukole bubandile. Mu Bible tudi tusangana bilejilu bia bungi muvua Nzambi mupeteshe bukole abu mene. Wakafila bilota bia buprofete kudi basadidi bende ne kabidi kudi bamue bavua kabayi bamutendelela. Bushuwa, Yobo 33:14-16 udi wamba ne: ‘Nzambi udi wamba dîyi diende . . . mu tshilota mene, mu tshikena-kumona tshia butuku, pakuatshika bantu tulu tukole, palalabu tulu pa malalu; mu dîba adi yeye udi ujikula matshi a bantu.’
Nzambi wakenza nunku ne Faraone muena Ejipitu mu matuku a Yozefe, uvuaku bidimu bipite pa 1 700 kumpala kua Bikondo Bietu. Tshilota tshia Faraone tshidi mu Genese 41:1-7, ne mu mvese wa 25 too ne wa 32, Yozefe udi utshiumvuija bu tshidi tshidianjila kumanyisha bidimu muanda-mutekete “bidi buloba bua Ejipitu buonso bulua ne bintu bia bungi,” bilonda kudi bidimu muanda-mutekete bia tshiyole. Yozefe wakumvuija Faraone se: “Tshidi Nzambi mulelela wenza mmuenze bua Faraone atshimone.” (Genese 41:28, NW) Tshilota etshi tshivua mulayi wa malu akenzeka bushuwa.
Mukalenge kampanda munene wa bena Babilone wakapetangana ne bualu bua muomumue. Nebukadnezare wakapeta tshilota kampanda tshiakamupampakaja bikole, kadi kupangaye mua kutshivuluka. Nunku wakabikidisha bena mupongo bende bua kumulondelabu tshilota atshi ne dijingulula diatshi. Edi divua dilomba divuabu kabayi mua kukumbaja.—Danyele 2:1-11.
Bu muvua Nzambi mupeshe mukalenge eu tshilota etshi, Wakapetesha muprofete Danyele mushindu wa kusokolola tshilota etshi ne dijingulula diatshi. Danyele 2:19 udi wamba ne: ‘Pashishe, bualu ebu busokoka buakasokolodibua kudi Danyele mu tshikena-kumona butuku.’ Danyele wakambika Nzambi lumu bua tshilota etshi ne: ‘Bualu busokoka budi mukalenge muebeje mbualu budi bena meji, bamanyi ba malu a mitoto, bena buloji ne batempi ba mbuku kabayi bamanye mua kumujinguluilabu. Kadi Nzambi udiku mu diulu udi usokolola malu masokoka, ne yeye mmumanyishe mukalenge Nebukadnezare malu akadi pa kulua mu matuku atshidi kumpala.’—Danyele 2:27, 28.
Imue misangu Nzambi wakamanyisha bantu bende tshivuabu ne bua kuenza ku diambuluisha dia bilota, ne mikuabu misangu wakabajadikila dianyisha diende anyi wakabambuluisha bua kujingulula mushindu uvuaye ubakuatshisha. Tshilejilu, Nzambi wakaleja Yakoba dianyisha diende ku diambuluisha dia tshilota.—Genese 48:3, 4.
Yozefe, tatu mudishi wa Yezu, pakamanyaye se: Mariya uvua ne difu, wakangata dipangadika dia kumubenga. Pashishe bakamuambila mu tshilota bua kenji nanku. Matayo 1:20 (NW) udi wamba ne: “Pakamanaye kuela meji pa malu aa, monayi! Muanjelu wa Yehowa wakamumuenekela mu tshilota, wamba ne: ‘Yozefe, muana wa Davidi, kutshinyi bua kuangata mukajebe Mariya kuebe, bualu tshidi tshiledibue munda muende ntshifume kudi spiritu munsantu.’” Kunyima bakamudimuija mu tshilota: “Muanjelu wa Yehowa wakamuenekela Yozefe mu tshilota, wamba ne: ‘Juka, angata muana mutekete ne mamuende ne nyemena mu Ejipitu.’”—Matayo 2:13, NW.
Bilota bidi kabiyi bia kudi Nzambi
Bualu bua se: dijingulula dia bilota divua ditangalake munkatshi mua aba bavua kabayi bantu ba Nzambi budi buleja ne: pa tshibidilu bilota kabiena ne bua kuangatshibua bu bisokolodi bia kueyemena bia malu atshilualua. Mu matuku a muprofete wa Nzambi Yelemiya, baprofete ba mashimi bavua bamba ne: “Mvua mulote ndota! Mvua mulote ndota!” (Yirmeya 23:25, MMM) Lungenyi luabu luvua lua kupambula bantu ku diela meji ne: Nzambi uvua wakula ku butuangaji buabu. Pa bidi bitangila balotshi aba, Yelemiya wakamba ku buenzeji bua spiritu ne: ‘Yehowa wa misumba, Nzambi wa Izalele, udi wamba ne: Kanuitabuji bua baprofete badi munkatshi muenu ne bena mbuku banudinge; kanuteleji matshi enu ku bilota bidibu balota. Bualu badi banuambila mêyi a mashimi mu dîna dianyi, ke mudi Yehowa wamba.’—Yelemiya 29:8, 9.
Bu muvua baprofete aba ba mashimi bikale “bena mbuku,” bilota biabu bivua mua kuikala bia ku buenzeji bua makole a spiritu mibi ne tshipatshila tshia kudinga bantu. Mbileja mu mushindu wa muomumue mu bitudi tubala mu Zekâya 10:2: ‘Mpingu ya telafima idi yamba mêyi a patupu, batempi ba mbuku badi batempa ne mashimi; badi balota bilota badi bawilangana bilota bia mashimi.’
Diabolo mmushimianganyi mutambe bunene udi mutumike munkatshi mua binunu bia bidimu ne bamfumu ba bitendelelu bua kuamba ne mashimi onso ne: Nzambi mmuakule nabu ku diambuluisha dia bikena-kumona ne bilota, amu bu muvua baprofete ba mashimi bamba mu matuku a Yelemiya ne Zekâya. Pa bidi bitangila bantu bu aba, Yuda, mufundi wa Bible muenzeja kudi spiritu, wakafundila bena nkristo ba mu siekele wa kumpala ne: ‘Bantu bakuabu bakabombelela munkatshi muenu mu musokoko; buobu bavua ne malu abu mafundibue diambedi bua dipila edi; badi kabayi ba Nzambi, bandamuna [“buimpe bukena butuakanyine bua Nzambi wetu pa kubuangata bu kabingila ka kudifila mu bienzedi bibi,” NW], badi babenga Mfumu wetu umue umuepele, udi kabidi Mukalenge wetu, Yezu Kristo.’ Bantu aba, ke muakambaye, bavua, mutudi mua kuamba, ‘bona mibidi yabu mu bilotalota.’—Yuda 4, 8.
Teta bidibu bamba
Muntu kampanda udi mua kuamba ne: Nzambi uvua mumuambile malu mu tshilota anyi se: bilota biende bia malu atshilualua biakamueneka bilelela, kadi abi ki nkabingila kakumbane bua kumuitabuja ne kumulonda bu mpofo nansha. Bambisha malu mafundila bena Izalele pa tshivuabu ne bua kuenza, mu Dutelonome 13:1-3, 5: ‘Biabika muprofete anyi mulotshi wa bilota munkatshi muenu, udi unuleja bimanyinu anyi bualu bua kukema; ne pashikijeye tshimanyinu anyi bualu bua kukema bua kunubikila ne: Tuye, tulonde nzambi mikuabu inudi kanuyi bamanye, tuyenzele mudimu; kanumvu mêyi a muprofete au, anyi mulotshi au wa bilota . . . Nebashipe muprofete au anyi mulotshi au wa bilota.’ Nzambi uvua ulekela bantu bu nunku bakula ne mashimi bu diteta dia bulamatshi ku mikenji bua bantu bende.
Pamutu pa kuitabuja bu mpofo bidibu bamba kudi balotshi badi ne buenzeji bukole, njila wa meji buetu tuetu ng’wa diteta bidibu bamba bua kuepuka dipambuishibua kudi mushimianganyi mutambe bunene ukena umueneka, “eu udi upambuisha buloba bujima budi bantu bâse.” (Buakabuluibua 12:9, NW) Kadi mmunyi mudibi mua kutetshibua mu mushindu muakanyine?
Dîyi difunda dia Nzambi ke mutulombodi ku bulelela mutupetesha kudi Nzambi. Yezu Kristo wakamba bua bualu buadi ne: ‘Dîyi diebe mbulelela.’ (Yone 17:17) Nunku mbatupeshe mubelu mu 1 Yone 4:1 se: “Bananga, kanuitabuji dîyi dionso difundisha ku spiritu, kadi nutete mêyi onso mafundisha ku spiritu bua kumanya bikalawu mafumine kudi Nzambi, bualu baprofete ba bungi ba mashimi mbamuangalake pa buloba.” (NW) Padibi bifuanyikija ne Bible ne lubatshi luonso, bidibu bamba, nkindi yabu, ne bienzedi biabu nebipangakane nende. Dîyi dia Nzambi didi ne bukenji pa bidi bitangila tshidi bulelela.
Mulotshi udi udiamba mudiye ne dimanya dia pa buadi utumika bushuwa ne ditempesha dia mbuku anyi ne bienzedi bikuabu bia dibuelakana ne ba-demon anyi? Pikalabi nanku, mmupiishibue kudi Dîyi dia Nzambi. ‘Muntu kikadi munkatshi muenu udi . . . mutempi wa mbuku, nansha muena dijimbu nansha muena bilengulengu, nansha muena buloji, nansha musesuishi wa bantu ne milowo yende, nansha mutendeledi wa bakishi, nansha muena mupongo, nansha muena lubuku lua muzangu. Muntu yonso utu wenza malu au udi bu tshintu tshibi ku mêsu kua Yehowa.’—Dutelonome 18:10-12.
Biambaye mudiye ne anyima ukena ufua munda muende, udi wamba malu mabengangane ne Dîyi dia Nzambi didi diamba patoke se: “Anyima udi wenza mpekatu—yeye muine neafue.” (Yehezekele 18:4, NW) Udi udibandisha yeye muine ne ukeba bua bantu bamutue mu nyima anyi? Matayo 23:12 udi ubela ne: ‘Wadibandisha nebamupuekeshe.’ Ne Bienzedi 20:30 (NW) udi udimuija bena nkristo ne: “Munkatshi muenu nemupatuke bantu badi bakula bintu bikodiakane bua kukoka bayidi munyima muabu.”
Udi utumbisha bienzedi bia tshinyangu anyi? Yakobe 3:17, 18 (MMM) udi umupiisha ne: “Meji a mu diulu wowo, bangabanga adi makane tshishiki, pashishe adi a bupole, a luse ne muoyo mulenga, muule tente ne luse ne bimuma bimpe, kaayi kansungansunga, kaayi a mpala ibidi. Tshimuma tshia buakane ntshimiamina mu bupole bua badi bakeba bupole.” Udi ukeba bua ikale ne bukokeshi mu malu a tshididi peshi ne buenzeji mu bulongolodi ebu anyi? Dîyi dia Nzambi didi dimuela patoke ne dishindika dionso pa kuamba ne: ‘Muntu yonso wasua kuikala mulunda wa [“bulongolodi ebu,” NW], udi udivuija muena lukuna kudi Nzambi.’ Nunku Bible udi wela patoke malu a dishima.—Yakobo 4:4.
Pikala muntu mua kulota lufu lua mulela wende anyi lua mulunda wende, pamu’apa mbua padiye mutambe kuelangana meji bua muntu au. Pikala muntu au mua kuikala mufue anu butuku mene bua tshilota atshi kabiena bijadika se: tshilota atshi tshivua tshia buprofete nansha. Bua tshilota tshionso tshia mushindu’eu tshidi mua kulua kuenzeka pashishe, kudi nkama ya bikuabu bidi kabiyi bienzeka.
Nansha muakatumika Nzambi ne bilota ku kale bua kusokolola malu a buprofete ne kumanyisha malu avua ne bua kuenjibua pavua Dîyi diende difunda dienda dipatudibua, kêna ukengela kabidi bua kuenza nanku lelu’eu. Dîyi adi difunda didi ne malu onso mamanyisha kudi Nzambi adi bantu bakengela mu tshikondo etshi, ne milayi yadi idi itangila malu enzeka bidimu bipite pa tshinunu kumpala eku. (2 Timote 3:16, 17) Nunku tudi mua kutekemena se: bilota bietu kabiena mamanyisha a kudi Nzambi pa malu enzeka matuku atshilualua, kadi mmidimu ya mushinga mukole ya buongo bua kulama dikala-bimpe dietu dia lungenyi.
[Tshimfuanyi mu dibeji 7]
Amu bu muakaleja tshilota tshia Faraone malu avua ne bua kulua, Dîyi dia Nzambi didi difila bukenke pa matuku atshilualua