Udi ne mmuenenu wa buena-Nzambi pa maluvu makole anyi?
KUKADI bidimu bitue ku 20, bena malu a dilonga bintu bia kale bakumbula mu nzubu kampanda wa kale wa bidioto pabuipi ne tshimenga tshia Urmia, mu Iran. Bakasanganamu dibungu dìdì, bilondeshile bena sianse, dikale ne binunu bia bidimu, dia mu tshikondo tshiakashiibua misoko mikese ya bantu ya kumpala menemene. Matuku adi panshi aa, mbatumike ne mamanya a ndekelu a biamu bua kulonga dibungu edi. Bena sianse bakakemeshibua pa kusangana munda muadi tshijadiki tshia kalekale tshia mushindu wa dienza maluvu.
Bible pende udi ujadika patoke ne: kubangila mu bikondo bia kale, mvinyo, maala, ne makuabu maluvu makole avua anuibua. (Genese 27:25; Muambi 9:7; Nahuma 1:10) Anu bu mudibi bua biakudia bikuabu, Yehowa udi utupesha ku muntu ku muntu disungula—dia kunua maluvu makole peshi kubenga kuanua. Yezu misangu mivule wakanua mvinyo ne biakudia biende. Yone Mubatiji uvua mudilaminyine ku maluvu makole.—Matayo 11:18, 19.
Bible udi ukandika dinekesha mu dinua. Bukuatshiki budi mpekatu muenzela Nzambi. (1 Kolinto 6:9-11) Mu diumvuangana ne muanda eu, Bantemu ba Yehowa kabena banyisha bua bantu kayi bonso badi balua bakuatshiki ba maluvu bakena banyingalala bua kushala mu tshisumbu tshia bena nkristo nansha. Aba bàdì mu tshisumbu bàdì basungula bua kunua maluvu makole badi ne bua kuenza nenku ne nkatshinkatshi.—Tito 2:2, 3.
Mmuenenu ukena wa buena-Nzambi
Bantu bavule lelu’eu kabena ne mmuenenu wa buena-Nzambi pa maluvu makole. Mbipepele bua kumona ne: Satana udi ulubuluja ditumika dibi ne tshiakunua etshi tshia kale. Tshilejilu mu bimue bidiila bia ku Pasifike wa ku Sud, ntshilele tshia bantu bua kusangila pamue bua kunua nzaba ya maluvu menza mu muaba udibu basombele. Nsombi eyi itu mua kunenga mêba a bungi ne idi yenjibua misangu ne misangu—bantu bavule mbadilekelele mu tshilele etshi ku dituku ne ku dituku. Bamue badi batshiangata patupu bu tshitupa tshia nshidimukilu wabu. Misangu mikuabu maala ne maluvu menga adi anuibua pamutu pa—peshi pa kusakidila ku—maluvu menzela mu muaba udibu basombele. Misangu ya bungi dikuatshika ditu dimueneka.
Mu ditunga dikuabu dia mu Pasifike, dinua pa nnuinu dia maluvu makole kudi bantu kaditu bu didi ditelejibua kabidi nansha. Anu bu mukenji mutangalake, padibu banua mbua kukuatshika. Mu mushindu mutapuluke, dituku dia mafutu, tshisumbu kampanda tshia bantu badi badisangisha pamue ne basumba turton tua bungi tua maala, karton konso kikale ne milangi 24. Badi balekela dinua anu padi maala ajika. Bu tshipeta, dikuatshika dia patoke ndilue muanda wa bantu bonso.
Maluvu a luevene, bu mudi maluvu a mabue ne makuabu menzela mu muaba udibu basombele, badi batumika nawu pa tshibidilu mu matunga a mu Afrike. Bilele mu bimue binsanga bidi bilomba ne: maluvu a kapia adi ne bua kufidibua padibu bakidila benyi. Pa tshibidilu muena nzubu muakididianganyi udi utewila muenyi wende maluvu mapite adiye mua kunua. Mu muaba mukuabu batu ne tshilele tshia kuteka milangi 12 ya maala kumpala kua muenyi yonso.
Kumpanyi mivule ya mu Japon itu ilongolola ngendu ya mashinyi bua bena mudimu bayi. Badi bafumaku ne nzaba mivule ya maluvu makole, ne badi banyisha dikuatshika. Imue ya ku ngendu ya kumpanyi eyi itu inenga matuku abidi anyi asatu. Bilondeshile tshikandakanda tshia Asiaweek, tshia mu Japon: “kubangila ku babidime ba luosa too ne ku bena tshididi babanji, bukole bua muntu mulume budi buikale pa tshibidilu bungi bua maluvu makole adiye mua kututula.” Bilele bia muomumue bidi bienda bimueneka mu matunga makuabu a mu Azi. Tshikandakanda tshia Asiaweek tshidi tshiamba ne: “Bena Corée du Sud badi mpindieu bapuita maluvu makole ku muntu kupita mudi ba-kanuayi ba muaba kayi wonso mu buloba bujima.”
Dinua bumm ndilue tshilele tshitangalake mu kampise ya université ya mu États-Unis. Bilondeshile tshikandakanda kampanda (The Journal of the American Medical Association), “banu banene ba bumm kabatu badiangata buobu bine bu banu ba dilambu nansha.”a Ebi kabiena ne bua kukemesha, bualu mu matunga a bungi tudiomba tudi tukankamija dinua bu mudimu wa tshidibamba, wa lumu, ne wa meji makole. Misangu ya bungi dimuangalaja edi dia ngumu nditangija nangananga kudi bansonga.
Mu Grande-Bretagne, dinua dia maala ndibande misangu ibidi mu lupolo lua bidimu 20, ne dipuita dia maluvu makole ndibande misangu isatu. Ba-kanuayi badi batuadija batshidi bana menemene, ne bakaji bavule badi banua kupita kale. Bilele bia muomumue bidi bimueneka mu matunga a ku Mputu wa ku Est ne a mu Amerike Latine. Ebi mbizangika kudi didiunda dia muomumue dia bungi bua bakuatshiki ba maluvu ne bua njiwu ya lufu ya ba-kanyemesha misuikakaja ku bukuatshiki bua maluvu. Mu butoke buonso, kudi didiunda kadiyi kuela mpata dia ditumika dibi ne maluvu makole mu buloba bujima.
Mbungi kayi budi bupite?
Mmuenenu wa Bible pa maluvu makole udi wa nkatshinkatshi. Ku lumue luseke, Mifundu idi yamba ne: mvinyo ndipa dia kudi Yehowa Nzambi ‘didi disankisha mutshima wa muntu.’ (Musambu wa 104:1, 15) Ku lukuabu luseke, pa kupisha dinekesha, Bible udi utumika ne biambilu “dibuluka dia maluvu,” “kukuatshika kua maluvu, [“bisankasanka,” NW], tshingu tshia banu ba maluvu,” ‘badifile ku maluvu a bungi,’ ne dikala ‘bapika ba maluvu.’ (Luka 21:34; 1 Petelo 4:3; 1 Timote 3:8; Tito 2:3) Kadi mbungi kayi budi mua kuangatshibua bu “maluvu a bungi”? Mmunyi mudi muena nkristo mua kujadika tshidi mmuenenu wa buena-Nzambi pa maluvu makole?
Kabiena bikole bua kujingulula nansha. Bipeta biabu mbiumvuija mu Bible mu miaku eyi: ‘Udi udila ne: Ndi ne mulawu nganyi? Udi ne kanyinganyinga nganyi? Udi ne matandu nganyi? Udi utontolola nganyi? Udi ne mputa pambidi [“kayiyi bua bualu,” NW] nganyi? Udi ne mesu makunze-kunzuu nganyi? Mbadi bashikama ku maluvu musangu mule; mbadi baya kuteta maluvu masambakaje. . . . Mesu ebe neamone bintu bidi bikukemesha, mutshima webe neupatule meyi a bupote.’—Nsumuinu 23:29-33.
Maluvu mapite bungi adi mua kukeba dibuejakaja dia bintu, bilotalota, dijimija lungenyi, ne mikodi mikuabu ya mu lungenyi ne ku mubidi. Ku buenzeji bua maluvu makole, muntu kampanda udi mua kujimija ditabalela dia ngikadilu wende, kudikebela yeye muine lutatu anyi kulukebela bakuabu kabidi. Ba-kanuayi mbamanyibue bua didifila mu nsombelu wa bulembakane, wa dibundangana, peshi wa buenzavi.
Dinua too ne ku dikuatshika, ne bipeta biadi bileja ku mutu eku, mu mishindu yonso ndinua dipitshisha. Nansha nanku, muntu kampanda udi mua kuleja dipanga kunua pa nnuinu kakuyi dileja bimanyinu bionso bia bukuatshiki. Pa nanku, muanda wa pikale muntu kampanda munue bipite utu misangu yonso ukeba dikokangana. Ndishilangana kayi didi pankatshi pa kunua pa nnuinu ne dinekesha?
Ulame makole ebe a dipangadija malu
Bible kêna wela mikalu pa kufila bungi bua maluvu adi ne bua kuikala mu mashi peshi tshipimu tshikuabu nansha. Buenzeji bua maluvu makole mbushilangane ku muntu ne ku muntu. Pabi, mêyi-maludiki a Bible mmelela bena nkristo bonso ne adi mua kutuambuluisha bua kudiundisha mmuenenu wa buena-Nzambi pa maluvu makole.
Dîyi-dituma dia kumpala, ke muakamba Yezu, didi se: “sua Muk[a]lenge Nzambi webe ne mutshima webe wonso ne muoyo webe wonso ne lungenyi luebe luonso.” (Matayo 22:37, 38) Maluvu makole adi ne buenzeji bua buludiludi pa lungenyi, ne dinekesha nedinyange ditumikila diebe dia dîyi-dituma edi ditambe bunene dia mu mêyi-matuma onso. Didi mua kubengangana bikole ne disulakaja dimpe dia mianda, bukole bua kujandula nshinga, didienzeja bua kudilaminyina, ne midimu mikuabu ya mushinga ya tshieledi tshia lungenyi. Mifundu idi itubela ne: ‘Ulame meji adi akukuatshisha, ne bukole bua kupangidija malu. Nunku nebikale muoyo ku mutshima webe ne tshilenga mu nshingu webe.’—Nsumuinu 3:21, 22.
Mupostolo Paulo wakasengelela bena nkristo ne; ‘Nufile mibidi yenu bu mulambu udi ne muoyo, wa tshijila, udi usankisha Nzambi bimpe; bualu ebu budi kutendelela kuenu kudi ne meji.’ (Lomo 12:1) Muena nkristo udi mua kuikala “usankisha Nzambi bimpe” pikalaye unua maluvu makole too ne pa kujimija “meji” ende anyi? Misangu ya bungi, kanuayi ukena nkatshinkatshi udi ukolesha ku kakese ku kakese didifila ku maluvu makole. Udi mua kuela meji ne: dinua diende dikena nkatshinkatshi didi—buende yeye—muinshi mua bungi bua bukuatshiki. Pabi, udi mua kuikala wenda ukolesha disuikibua ku maluvu makole didi dinyanga makanda a mubidi. Muntu wa nunku udi mua kufila mubidi wende bu “mulambu udi ne muoyo, wa tshijila” anyi?
Bungi buonso bua maluvu makole budi bukepesha “meji adi akuatshisha ne bukole bua kupangidi[ja] malu,” bu muena nkristo, mmaluvu mapite bungi buebe wewe.
Ntshinyi tshidi tshiakaja mmuenenu webe pa maluvu makole?
Muena nkristo udi ne bua kujadika bikala mmuenenu wende pa dinua muikale ku buenzeji bua bilele peshi bibidilu bidi bitangalake. Pa bidi bitangila maluvu makole, kuena bushuwa ne bua kujinga bua kuenza masungula ebe mashila pa bilele bia nshidimukilu anyi pa ngumu mitangalaja ku tudiomba nansha. Mu dijadika dia mmuenenu webe nkayebe, udikonke wewe muine se: ‘Mmuenenu wanyi mmuenzeja kudi bidi bianyishibue mu tshinsanga anyi? Peshi dinua dianyi ndilombola kudi mêyi-maludiki a mu Bible?’
Nansha mudi Bantemu ba Yehowa kabayi babengi ba nshidimukilu, mbajingulule se: Yehowa udi ukina bilele bia bungi bidi bianyishibua miaba mivule lelu’eu. Bimue binsanga bidi bianyisha ditula dia mafu, diedibua dia mashi, diangatangana balume ne balume, peshi disela bakaji bavule. Kadi, bena nkristo badi benza malu mu diumvuangana ne mmuenenu wa Nzambi pa bintu ebi. Eyowa, mmuenenu wa buena-Nzambi neasake muena nkristo ku dikina bilele bia nenku kakuyi ditangila pikalabi bianyishibue mu nshidimukilu anyi kabiyi bianyishibue.—Musambu wa 97:10.
Bible udi wakula bua “disua dia bisamba bia bende,” didi dikonga “kukuatshika kua maluvu” ne “tshingu tshia banu ba maluvu.” Tshiambilu “tshingu tshia banu ba maluvu” tshidi tshifila lungenyi lua bisangilu bilongolola ne tshipatshila tshia pa buatshi tshia kupuita nzaba mipite bungi ya maluvu makole. Mbimueneke ne: mu bikondo bifundilebu Bible bamue bavua ne lutambishi bua tshivuabu bamona bu bukole bua kukandamena maluvu makole bakidikija bua kupita bakuabu, anyi bakidikija bua kumona eu uvua mua kunua maluvu a bungi. Mupostolo Petelo udi wakula bua ngikadilu wa nenku bu ‘dipitshibua dia malu manyanguke’ adi bena nkristo bàdì banyingalala kabayi babuelakanamu kabidi nansha.—1 Petelo 4:3, 4.
Bidi mua kuikala bia meji bua muena nkristo kuikalaye ne mmuenenu udi, nansha muvuaye kayi mukuatshike, kayi bushuwa ne tshilumbu tshia muaba, dîba ne bungi buvuaye munue anyi? Tudi mua kukonka ne: au ke mmuenenu wa buena-Nzambi anyi? Bible udi wamba ne: “Nunku binuadia anyi binuanua, anyi malu onso anudi nuenza, nuenze malu onso bua kutumbisha Nzambi.” (1 Kolinto 10:31) Tshisumbu kampanda tshia bantu badi badisangisha bua kunua nzaba ya bungi ya maluvu makole mu muaba wa patoke kabena bonso mua kukuatshika, kadi ngikadilu wabu udi mua kutumbisha Yehowa anyi? Bible udi ubela ne: ‘Kanudifuanyikiji ku malu a mu tshikondo etshi, kadi nuandamuke ku dikudimuna dia meji enu bu meji mapiamapia bua nuenu nujingulule mudi disua dia Nzambi didi dimpe, didi dimusankisha, ne didi diakane tshishiki.’—Lomo 12:2.
Epuka dilenduisha bakuabu
Bidi bikoka ntema, nshidimukilu mine idi yanyisha dinekesha idi ibenga dinekesha edi padi kanuayi kampanda wamba mudiye muntu wa Nzambi. Mu tshinsanga kampanda tshikese tshia mu Pasifike wa ku Sud, mubambishi kampanda wakamba ne: “Ndi nnuanyisha. Nudi nuyisha bulelela. Kadi tshilumbu tshitudi tumona tshidi ne: bantu benu badi banua maluvu makole a bungi.” Bilondeshile mudibu bamba, bantu kabavua bakuatshike to, kadi muanda uvuabu bambe kauvua kuela mpata bua bantu ba bungi mu tshinsanga atshi. Babambishi bavua mua kukomesha bipepele se: anu bu muvua balume bakuabu ba bungi badi baditua mu nsombi ya dinua, Bantemu ba Yehowa bavua pabu bakuatshika. Ministre muena nkristo udi udifila mu nsombi ya dinua udi mua kulama lumu luimpe ne kukumbaja mudimu wende wa patoke ne budikadidi bua diakula anyi?—Bienzedi 28:31.
Luapolo kampanda lua mu ditunga dia ku Mputu ludi luleja ne: imue misangu bana betu ba balume ne ba bakaji badi bafika ku Nzubu wa Bukalenge ne mupuya mukole wa maluvu mu dieyakana diabu. Ebi mbitatshishe tuondo tua muoyo tua bakuabu. Bible udi udimuija ne: ‘Bidi bimpe bua muntu kadi munyinyi anyi kanu maluvu anyi kenji bualu buonso budi muanenu wa mu Kristo ulenduka nabu.’ (Lomo 14:21) Mmuenenu wa buena-Nzambi pa maluvu makole neasake muena nkristo mupie bua kumvuila kuondo ka muoyo ka bakuabu, nansha pikalabi biumvuija didilaminyina ku maluvu mu imue nsombelu.
Mu butoke buonso bena nkristo mbashilangane
Bia dibungama, bulongolodi ebu mbuenze bia bungi bua kupenda Yehowa pa kutumika bibi ne bintu bidiye mupeshe bukua-bantu, pa kukonga ne maluvu makole. Muena nkristo yonso muditshipe udi ne bua kuepuka mmuenenu mitangalake ikena ya buena-Nzambi. Nenku bantu nebapete mushindu wa ‘kumona dishilangana pankatshi pa muntu muakane ne muntu mubi, pankatshi pa udi wenzela [“Nzambi,” NW] mudimu ne udi kayi umuenzela.’—Malaki 3:18, MMM.
Pa bidi bitangila maluvu makole, “dishilangana” pankatshi pa Bantemu ba Yehowa ne bulongolodi ebu didi ne bua kumueneka patoke. Dinua maluvu makole kadiena nshidamenu wa nsombelu ya bena nkristo balelela nansha. Kabena bidikija bua kumona mikalu ya dilekelela diabu dia maluvu makole, yenda ilua ne njiwu yonso mitangila ku bukuatshiki nansha; anyi kabena banyisha bua maluvu makole anyange peshi mu mushindu kampanda atshiamakane mu disadila diabu dia Nzambi ne anyima wabu mujima ne lungenyi lukezuke.
Bu tshisumbu, Bantemu ba Yehowa badi ne mmuenenu wa buena-Nzambi pa maluvu makole. Kadi bidi munyi buebe wewe? Yonso wa kutudi udi mua kueyemena mabenesha a Yehowa pa kulonda mubelu wa mu Bible bua “kulekela bubi ne nkuka ya panu, bua tuikale ne muoyo wa didikanda, buakane ne dilamata [“Nzambi,” NW] mu tshikondo etshi.”—Tite 2:12, MMM.
[Mêyi adi kuinshi]
a “Bakumvuija dinua bumm bu dipuita dia bipiminu bilondangane bia maluvu bitanu anyi bipite apu bua bantu balume ne bipiminu bilondangane binayi anyi bipite apu bua bakaji.”—The Journal of the American Medical Association.
[Kazubu/Tshimfuanyi mu dibeji 28]
Teleja banangibue bebe
Muntu ukena unua pa nnuinu udi misangu ya bungi wa ndekelu bua kujingulula se: udi ne tshilumbu kampanda. Balela, balunda, ne bakulu bena nkristo kabena ne bua kuelakana bua kufila diambuluisha kudi banangibue badi bapangile nkatshinkatshi. Ku lukuabu luseke, pikala banangibue betu baleja dinyingalala bua bilele biebe bia dinua maluvu makole, badi pamu’apa ne kabingila kimpe ka kuenza nenku. Konkonona tshidibu bamba.—Nsumuinu 19:20; 27:6.