Disunguluja batuadi ba mukenji balelela
“Ndi . . . Eu udi uvuija dîyi dia musadidi wende dilelela, ne Eu udi ukumbaja menemene mibelu ya batuadi bende ba mukenji.”—YESHAYA 44:25, 26, NW.
1. Mmunyi mudi Yehowa usunguluja batuadi ba mukenji balelela, ne mmunyi mudiye utandula aba ba dishima?
YEHOWA NZAMBI udi Musunguluji Munene wa batuadi bende balelela ba mukenji. Udi ubasunguluja pa kuvuija mikenji idiye ufila ku butuangaji buabu milelela. Yehowa udi kabidi Mutandudi Munene wa batuadi ba mukenji ba dishima. Mmunyi mudiye ubatandula? Udi upangisha bimanyinu biabu ne malu madianjila kuamba kudibu. Mu mushindu’eu udi uleja ne: mbamanyishi baditeke nkayabu ba malu atshilualua, mikenji yabu idi bushuwa ifumina ku meji abu buobu bine a dishima—eyowa, ngelelu wabu wa meji wa bupote ne wa ku mubidi!
2. Ndibenga kumvuangana kayi diakamueneka pankatshi pa batuadi ba mukenji mu bikondo bia bena Izalele?
2 Yeshaya ne Yehezekele bavua bamba muvuabu batuadi ba mukenji wa Yehowa Nzambi. Bivua nanku anyi? Tuanji kumona. Yeshaya wakenza mudimu wa buprofete mu Yeruzaleme bituadijile bu mu 778 K.B.B. too ne imue misangu panyima pa 732 K.B.B. Bakaya ne Yehezekele mu tshimuangi ku Babilone mu 617 K.B.B. Wakenza kuine aku mudimu wa buprofete bua bana babu bena Yuda. Baprofete babidi aba bavua bamanyisha ne dikima dionso ne: Yeruzaleme uvua ne bua kubutudibua. Bakuabu baprofete bavua bamba ne: Nzambi kavua mua kulekela bua bualu ebu kuenzekabu. Mbanganyi bakamueneka bikale batuadi ba mukenji balelela?
Yehowa udi utandula baprofete ba dishima
3, 4. (a) Mmikenji kayi ibidi mibengangane ivuabu bapeshe bena Izalele bavua mu Babilone, ne mmunyi muvua Yehowa mutandule mutuadi wa mukenji muena dishima? (b) Ntshinyi tshiakamba Yehowa tshivua ne bua kuenzekela baprofete ba dishima?
3 Yehezekele, muikale mu Babilone, wakapeta tshikena-kumona tshia malu avua enzeka mu ntempelo wa ku Yeruzaleme. Ku tshibuelelu tshia tshiibi tshinene tshia ku Est kuvua balume 25. Munkatshi muabu muvua baminyampala babidi, Yâzanya ne Pelataya. Mmunyi muvua Yehowa ubamona? Yehezekele 11:2, 3 udi wandamuna se: ‘Muana wa muntu, aba mbantu badi bapangidija malu mabi ne badi baleja bakuabu lungenyi lubi mu musoko eu, bamba biabu ne: Tshikondo katshiena tshikumbana bua tuetu kuibaka nzubu anyi?’ Batuadi ba mukenji wa ditalala bena dikamakama aba bavua bamba ne: ‘Kakuena njiwu bua Yeruzaleme. Eyowa, mu katupa kîpi emu netuibakemu nzubu mipite bungi!’ Nunku Nzambi wakambila Yehezekele bua kumanyisha bualu bubi buvua ne bua kuluila baprofete aba bena dishima. Mu mvese wa 13 wa nshapita wa 11, Yehezekele udi utuambila tshiakenzekela umue wa kudibu: ‘Pamvua ngamba mêyi aa, Pelataya, muana wa Benaya wakafua.’ Bualu ebu buakenzeka pamu’apa bualu Pelataya uvua muena-mpala mutambe kutumba ne wa buenzeji bua bungi ne mutendeledi wa mpingu wa kumpala. Lufu luende lua mu tshimpitshimpi luakajadika se: uvua muprofete wa dishima!
4 Dishipa dia Pelataya kudi Yehowa kadiakalekesha bakuabu baprofete ba dishima bua kudinga mu dîna dia Nzambi. Badingianganyi aba bakatungunuka ne nsombelu wabu wa bupale wa didianjila kuamba malu mabengangane ne disua dia Nzambi. Nunku Yehowa Nzambi wakambila Yehezekele ne: ‘Mulawu wikale kudi baprofete bapote badi balonda meji adi nyuma yabu ibaleja, kabayi banji kumona tshikena-kumona!’ Bu Pelataya, kabavua ne bua ‘kuikalaku kabidi’ bua dimona ne tshikama tshionso “bikena kumona bia ditalala, kadi ditalala kadiyiku” bua Yeruzaleme.—Yehezekele 13:3, 15, 16.
5, 6. Nansha muvuaku batuadi abu bonso ba mukenji ba dishima, mmunyi muakabingishibua Yeshaya bu muprofete mulelela?
5 Bua Yeshaya, mikenji yende yonso ya kudi Nzambi ivua itangila Yeruzaleme yakalua milelela. Mu muvu wa automne wa 607 K.B.B., bena Babilone bakabutula tshimenga atshi ne kuya ne bena Yuda bavua bashale ku Babilone bu bapika. (2 Kulondolola 36:15-21; Yehezekele 22:28; Danyele 9:2) Bipupu ebi biakimanyikaku baprofete ba dishima ku ditondesha bantu ba Nzambi ne biakulakula bia patupu anyi? Tòo, batuadi ba mukenji bena dishima abu bakatungunuka amu kutungunuka!
6 Bienze bu se: kabivua bikumbane, bena tshimuangi bena Izalele bavua kabidi ku buenzeji bua bambi ba malu atshilualua, batempi ba mbuku, ne bena lubuku lua mitoto bena lutambishi ba mu Babilone. Kadi, Yehowa wakaleja muvua batuadi ba mukenji aba ba dishima ne bua kupangila mu butatakane, pa kumanyisha malu mabengangane ne avua ne bua kuenzeka. Mu tshikondo tshiakanyine wakaleja ne: Yehezekele uvua mutuadi wende mulelela wa mukenji, bu muvua Yeshaya. Yehowa wakakumbaja mêyi onso akambaye ku butuangaji buabu, anu bu muvuaye mulaye ne: ‘Ndi yeye udi upumbisha bimanyinu bia bena mashimi, udi uvuija batempi ba mbuku bu bapale; udi walukija bena meji tshianyima, udi uvuija meji abu bupote. Ndi yeye udi ujadika dîyi dia [“musadidi,” NW] wende, udi [“ukumbaja menemene mibelu ya batuadi bende ba mukenji,” NW].’—Yeshaya 44:25, 26.
Mikenji ya dikema ivua itangila Babilone ne Yeruzaleme
7, 8. Mmukenji kayi muenzeja ku spiritu uvua Yeshaya mufile bua Babilone, ne ntshinyi tshivua mêyi ende umvuija?
7 Yuda ne Yeruzaleme bivua ne bua kushala bitupu, kabiyi ne muntu nansha umue, bua bidimu 70. Kadi, Yehowa wakamanyisha ku butuangaji bua Yeshaya ne Yehezekele ne: bavua ne bua kuibakulula tshimenga atshi ne bantu bavua ne bua kusomba mu buloba abu mu tshikondo tshijadika tshivuaye mudianjile kuamba! Ebu buvua bualu bua dikema budianjila kumanyisha. Bua tshinyi? Bualu bivua bimanyike kuonso ne: Babilone kavua ulekela nansha kakese bakuatshibue bende. (Yeshaya 14:4, 15-17) Nunku, nnganyi uvua mua kupikula bakuatshibue aba? Nnganyi uvua mua kutonkola Babilone wa-bukole, ne bimanu biende binenanenayi ne ndongoluelu wende wa bukubi muashila pa musulu? Wa-Bukole-Buonso Yehowa uvua mua kuenza nanku! Ne wakamba ne: uvua ne bua kuenza nanku: ‘Ndi yeye . . . udi wambila mâyi male [mbuena kuamba ne: mâyi avua bukubi bua tshimenga] ne: Ukame biebe, ne nenkamishe misulu yebe; udi wamba bua Sirise ne: Udi mulami wa mikoko yanyi, neenze malu onso andi mudipangidijile. Udi wamba bua Yeruzaleme ne: Nebamuibake kabidi, ne bua ntempelo ne: Nebajadike bishimikidi biebe.’—Yeshaya 44:25, 27, 28.
8 Elabi meji pa bualu abu! Musulu wa Efrate, tshijikilu tshia dikema tshia bushuwa bua bantu, uvua bua Yehowa bu dimata dia mâyi pa tshipapu tshikunjija kudi kapia! Fùù, tshijikilu atshi tshivua ne bua kupepuka! Babilone uvua ne bua kukuluka! Nansha muvuaku bidimu bu 150 kumpala kua diledibua dia Sirise muena Perse, Yehowa wakenzeja Yeshaya bua kudianjila kuamba bua dikuatshibua dia Babilone kudi mukalenge eu ne dilekedibua dia bapika bena Yuda ku difila dia dianyisha diende bua dipingana ne dibakulula diabu dia Yeruzaleme ne ntempelo wende.
9. Nnganyi uvua Yehowa mubikile bu muntu wende bua kunyoka Babilone?
9 Tudi tusangana mulayi eu mu Yeshaya 45:1-3: ‘Yehowa udi wambila muntu wende udiye muele manyi pa mutu dîyi, Sirise mene, ungakakuata ku tshianza tshiende tshia bukole, bua kutulula bisamba bia bantu kumpala kuende, . . . bua kunzulula biibi kumpala kuende, ne bua biibi kabinjidi kabidi. Udi umuambila ne: Nenye kumpala kuebe, nendandakaje mikuna idi bizakalabizakala; nentshibule biibi bia tshiamu tshia mitaku bitupa bitupa, nenkose nkanu ya biamu pankatshi. Nenkupe lupetu ludibu basokoka mu mîdima, ne biuma bidibu babutshila mu busokoko; bua wewe umanye ne: Yeye udi Yehowa udi umbikila ku dîna dianyi.’
10. Mmu mushindu kayi muvua Sirise muikale ‘muntu muela manyi,’ ne mmunyi muvua Yehowa mua kuakula nende bidimu bipite pa lukama kayi muanji kuledibua?
10 Bambisha ne: Yehowa udi wambila Sirise malu bienze anu bu se: ukadi ne muoyo. Bualu ebu mbumvuangane ne tshiambilu tshia Paulo tshia se: Yehowa ‘udi ubikila bidi kabiyipu bu bidi bikalepu.’ (Lomo 4:17) Kabidi, Nzambi udi ufunkuna Sirise bu ‘muntu wende udiye muele manyi.’ Bua tshinyi wakenza nanku? Ndekelu wa bionso, muakuidi munene wa Yehowa katshia ki mmuele manyi mansantu pa mutu wa Sirise nansha. Bushuwa, kadi edi ndiela manyi dia mu mulayi. Didi dileja dibuejibua mu mudimu wa pa buawu. Nunku Nzambi uvua mua kuakula bua diteka diende dia Sirise kumpala kua tshikondo bu diela manyi.—Fuanyikija ne 1 Bakelenge 19:15-17; 2 Bakelenge 8:13.
Nzambi udi ukumbaja mêyi a batuadi bende ba mukenji
11. Bua tshinyi basombi ba mu Babilone bavua badiumvua bakubibue?
11 Tshikondo tshiakaya Sirise kubunda Babilone, bena mu tshimenga etshi bavua badiumvua mu bupole ne bakubibue menemene. Tshimenga tshiabu tshivua tshinyungulula kudi mukidi wa bukubi muondoke ne mualabale, muenza ne mâyi a Musulu wa Efrate. Muaba uvua musulu eu upuekela munda mua tshimenga, kuvua dibungu dile dilonde ku muelelu wa ku Est kua musulu. Bua kuukosolola ne tshimenga, Nebukadnezare wakiibaka tshivuaye ubikila ne: “tshimanu tshinene, tshivua bu mukuna katshiyi mua kunyungishibua . . . Mutu watshi [yeye] wakabandisha bu mukuna mule.”a Tshimanu etshi tshivua ne bibueledi bienza ne biibi binene bia tshiamu tshia mitaku. Bua kubuelamu, muntu uvua ne bua kubanda tshikunakuna kumbukila ku muelelu wa musulu. Kabiena bikemesha muvua bapika ba Babilone kabayi ne ditekemena nansha dikese dia kupeta budishikaminyi!
12, 13. Mmunyi muakakumbana mêyi a Yehowa mamba ku butuangaji bua mutuadi wende wa mukenji Yeshaya pakapona Babilone mu bianza bia Sirise?
12 Kadi kabivua nanku bua bapika bena Yuda bavua ne ditabuja kudi Yehowa! Bavua ne ditekemena dikole. Ku butuangaji bua baprofete bende, Nzambi uvua mulaye bua kubapikula. Mmunyi muakakumbaja Nzambi dilaya diende? Sirise wakatumina biluilu biende dîyi bua kupambula mâyi a Musulu wa Efrate ku muaba kampanda kilometre mivule ku Nord kua Babilone. Mushindu’eu, bakavuija tshijikilu tshinene musapa wa mâyi. Butuku abu mene bua bualu, ba-kanuayi ba dilambu mu Babilone ne ditanaji dionso bakashiya biibi bionso bibidi buashi bivua bitangija ku Efrate. Bua kuamba bimpe, Yehowa kakatshibula biibi ebi bia tshiamu tshia mitaku bitupa bitupa; nansha kukosa milonda ya tshiamu tshifiike ivua mibikanga, kadi diakaja mianda diende dia dikema bua kubilama biunzulula ne kabiyi bikanga ne milonda bivua ne tshipeta tshia muomumue. Bimanu bia Babilone kabivua ne dikuatshisha kabidi. Masalayi a Sirise kaavua ne bua kubanda pa mutu pabi bua kubuela munda mua tshimenga. Yehowa wakenda kumpala kua Sirise, wenda umbusha “mikuna idi bizakalabizakala,” eyowa, bijikilu bionso. Yeshaya wakamueneka mutuadi mulelela wa mukenji wa Nzambi.
13 Pakamana Sirise kukuata tshimenga tshionso mu bianza, biuma biatshi bionso biakapona mu bianza biende, pa kukonga ne ebi bivua bisokoka mu mîdima, bibutshila munda mua nzubu. Bua tshinyi Yehowa Nzambi wakenzela Sirise nunku? Bivua bua yeye kumanya ne: Yehowa, ‘udi umubikila ku dîna diende,’ udi Nzambi wa milayi milelela ne Mukalenge Mfumu mukulu wa bukua-bifukibua bionso. Uvua ne bua kumanya se: Nzambi uvua mulongolole bua yeye kupeta bukole bua kupikula tshisamba Tshiende, Izalele.
14, 15. Mmunyi mutudi bamanye se: Sirise wakatshimuna Babilone anu ku diambuluisha dia Yehowa?
14 Teleja mêyi a Yehowa kudi Sirise: ‘Bua bualu bua Yakoba muntu wanyi, ne Izalele ungakasungula, ngakakubikila mu dîna diebe, ngakakuinyika dîna diebe dibidi, wewe kuyi muanji kummanya. Meme ndi Yehowa, kakuena mukuabu nansha; kakuena nzambi mukuabu muomumue n’anyi nansha; nenkusuike mukaba, wewe kuyi muanji kummanya nansha; bua bantu ba kudi kupatuka dîba ne ba kudi kubuela dîba bamanye ne: kakuena mukuabu muomumue n’anyi. Meme ndi Yehowa ne kakuena mukuabu nansha. Ndi ngenza munya, ndi mfuka mîdima kabidi; ndi mvuija ditalala [bua tshisamba tshiende tshivua mu tshimuangi], ndi mvuija makenga [bua Babilone]; meme ndi Yehowa udi wenza malu aa onso.’—Yeshaya 45:4-7.
15 Sirise wakatshimuna Babilone anu bua dikuatshisha dia Yehowa, bualu n’Yeye uvua mumupeshe bukole bua kukumbaja dijinga Diende pa kuluisha tshimenga atshi tshibi ne kupikula bantu Bende bavua bakuatshibue. Mu dienza nunku, Nzambi wakatumina diulu diende dîyi bua kulokesha buenzeji anyi makole bia buakane. Wakatumina buloba buende dîyi bua kunzulukabu ne kupatula malu a buakane ne lupandu bua bantu bende bavua mu tshimuangi. Ne diulu ne buloba biende bia mu tshimfuanyi biakandamuna ku dîyi-dituma edi. (Yeshaya 45:8) Bidimu bipite pa lukama kunyima kua lufu luende, Yeshaya wakalejibua bu mutuadi mulelela wa mukenji wa Yehowa!
Lumu luimpe lua mutuadi wa mukenji bua Siona!
16. Ndumu luimpe kayi luvua mua kumanyishibua mu tshimenga tshibutula tshia Yeruzaleme pakatshimunabu Babilone?
16 Kadi kudi bikuabu. Yeshaya 52:7 udi wamba bua lumu luimpe lua Yeruzaleme: ‘Mona makasa a muntu udi ulua ne lumu luimpe bu mudiwu malengele pa mikuna, udi umuangalaja lumu lua ditalala, udi ulua ne lumu lua diakalengele, udi umuangalaja lumu lua lupandu, udi wambila Siona ne: Nzambi webe udi ukokesha [“walu mukalenge,” NW]!’ Fuanyikija mushindu uvuabi bilenga ku muoyo pa kumona mutuadi wa mukenji usemena ku Yeruzaleme ufumina ku mikuna! Udi ne bua kuikala ne lumu. Ndumu kayi alu? Ndumu ludi lulenga ku muoyo bua Siona. Lumu lua ditalala, eyowa, lumu lua disua dimpe dia Nzambi. Badi ne bua kuibakulula Yeruzaleme ne ntempelo wende! Ne mutuadi wa mukenji udi umanyisha ne musangelu wa ditshimuna se: “Nzambi webe udi ukokesha!”
17, 18. Mmunyi muvua ditshimunyibua dia Babilone kudi Sirise dikale ne buenzeji pa dîna mene dia Yehowa?
17 Pakanyisha Yehowa bua bena Babilone kutonkolabu nkuasa wende wa bumfumu wa mu tshimfuanyi uvua bakalenge ba mu mulongo wa Davidi basombela, bivua mua kumueneka bu se: Yehowa katshivua kabidi Mukalenge. Marduk, nzambi munene wa Babilone, wakamueneka bu muikale mukalenge pamutu pende. Kadi, pakatonkola Nzambi wa Siona Babilone, wakaleja bumfumu bukulu buende pa bionso—ne se: yeye uvua Mukalenge mutambe bunene. Ne bua kuzangika muanda eu, Yeruzaleme, “musoko wa Muk[a]lenge Munene,” uvua ne bua kuasuludibua, pamue ne ntempelo wende. (Matayo 5:35) Pa bidi bitangila mutuadi wa mukenji uvua ulua ne lumu luimpe lua nunku, nansha muvua makasa ende mua kuikala ne lupuishi, ne manyanu, ne mikale matapike, ku mêsu kua banangi ba Siona ne Nzambi wende, avua amueneka malengele be!
18 Mu ngumvuilu wa tshiprofete, dikuluka dia Babilone diakumvuija ne: bukalenge bua Nzambi buvua bujadikibue ne mutuadi wa lumu luimpe uvua mumanyishi wa bualu abu. Kabidi, mutuadi wa mukenji eu wa kale, mudianjila kumanyisha ku butuangaji bua Yeshaya, uvua tshimfuanyi tshia mutuadi wa lumu luimpe lutambe bunene—lutambe bunene bualu bua malu a mushinga mukole alu ne tshiena-bualu tshialu tshia Bukalenge, ne bua bipeta bia dikema bua bantu bonso bena ditabuja.
19. Mmukenji kayi uvua utangila buloba bua Izalele uvua Yehowa mufile ku butuangaji bua Yehezekele?
19 Yehezekele pende wakapeshibua milayi ya diasulula ya dikema. Wakadianjila kumanyisha ne: ‘Mukalenge Yehowa udi wamba ne: . . . nenjadike bantu mu misoko yenu, nebibake kabidi miaba ivua bikulu. Bantu nebambe ne: buloba ebu buvua bubutula diambedi buakulua bu budimi bua Edene.’—Yehezekele 36:33, 35.
20. Mmubelu kayi wa disanka uvua Yeshaya mupeshe Yeruzaleme mu mulayi?
20 Pavuabu mu bupika bua bena Babilone, bantu ba Nzambi bavua badila bua Siona. (Musambu 137:1) Mpindieu, bavua mua kusanka. Yeshaya wakabela ne: ‘Bandishayi mêyi enu diatshimue mu kuimba kua misambu, nuenu miaba ya mu Yeruzaleme yakadi bikulu; bualu bua Yehowa wakusamba bantu bende, wakupikula Yeruzaleme. Yehowa wakuvula tshilulu pa diboko diende dia tshijila ku mêsu kua bisamba bionso bia bantu; ne bonso ba ku mfudilu kua buloba bakumona lupandu lua Nzambi wetu.’—Yeshaya 52:9, 10.
21. Mmunyi muakakumbana mêyi a Yeshaya 52:9, 10 kunyima kua ditshimunyibua dia Babilone?
21 Eyowa, tshisamba tshisungula tshia Yehowa tshivua ne kabingila kanene bua kusanka. Bavua mpindieu ne bua kusomba tshiakabidi mu miaba eyi ivua kumpala mibutula, bua kuyivuija bu budimi bua Edene. Yehowa ‘wakavula tshilulu pa diboko diende dia tshijila’ bualu buabu. Uvua mubunye maboko a tshilulu tshiende, mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi, bua kutumika bua kubapingaja tshiakabidi mu ditunga diabu dinangibue. Bualu ebu kabuvua muanda mukese ukena kubambisha mu miyuki nansha. Tòo, bantu bonso bavua ne muoyo mu tshikondo atshi bakamona ‘diboko divula tshilulu’ dia Nzambi dileja bukole mu malu a bantu bua kumona mua kutuala lupandu lua dikema bua tshisamba kampanda. Bakapeshibua tshijadiki tshinene tshia se: Yeshaya ne Yehezekele bavua batuadi balelela ba mukenji wa Yehowa. Muntu nansha umue kavua mua kuela mpata ne: Nzambi wa Siona uvua anu yeye nkayende Nzambi wa muoyo ne mulelela mu buloba bujima. Mu Yeshaya 35:2, tudi tubala ne: “Nebatangile butumbi bua Yehowa ne bulengele bua Nzambi wetu.” Aba bakitaba tshijadiki etshi tshia bu-Nzambi bua Yehowa bakatuadija dimutendelela.
22. (a) Mbua bualu kayi butudi mua kuikala ne dianyisha lelu’eu? (b) Bua tshinyi tudi ne bua kuikala nangananga ne dianyisha mudi Yehowa utandula batuadi ba mukenji ba dishima?
22 Mmunyipu mutudi ne bua kuikala ne dianyisha bua mudi Yehowa usunguluja batuadi bende ba mukenji balelela! Udi bushuwa “Eu udi uvuija dîyi dia musadidi wende dilelela, ne Eu udi ukumbaja menemene mibelu ya batuadi bende ba mukenji.” (Yeshaya 44:26, NW) Milayi ya diasulula yakapeshaye Yeshaya ne Yehezekele idi itumbisha dinanga diende dinene, bulenga buende bukena butuakanyine, ne luse bua basadidi bende. Bushuwa, Yehowa mmuakanyine dimusamuna dietu dionso bua bualu ebu! Ne lelu’eu tudi ne bua kuikala nangananga ne dianyisha mudiye utandula batuadi ba mukenji ba dishima. Bidi nanku bualu kudi bavule ba kudibu mpindieu pa buloba bujima. Mikenji yabu minene idi ilengulula malongolola mamanyisha a Yehowa. Tshiena-bualu tshidi tshilonda netshituambuluishe bua kusunguluja batuadi abu ba mukenji ba dishima.
[Mêyi adi kuinshi]
a Mukanda wa The Monuments and the Old Testament, kudi Ira Maurice Price, 1925.
Udi mua kumvuija anyi?
◻ Mmunyi mudi Yehowa usunguluja batuadi bende ba mukenji balelela?
◻ Ku butuangaji bua Yeshaya, nnganyi uvua Yehowa mubikile bu muntu wende bua kutshimuna Babilone?
◻ Mmunyi muvua milayi ya Yeshaya ivua yumvuija ditshimunyibua dia Babilone mikumbane?
◻ Ntshipeta kayi tshimpe tshivua natshi ditshimunyibua dia Babilone pa dîna dia Yehowa?
[Tshimfuanyi mu dibeji 9]
Babilone uvua umueneka kayi butshimunyi kudi bisamba bia mu matuku a Yehezekele