Bua tshinyi malu masokoka aa onso?
“KAKUENA tshintu tshidi ne bujitu bu bualu busokoka.” Mu mishindu yonso ke mudi kasumuinu ka mu Mfualansa kamba. Ebi bidi mua kumvuija bua tshinyi tudi tumvua bimpe patudi bamanye bualu kampanda busokoka kadi imue misangu tuteketa mu mikolo patudi katuyi mua kubuamba anyi? Pabi, mu siekele mivule bantu ba bungi mbitabe ne disanka dionso malu masokoka, pa kudisangisha pamue ne bisumbu bisokome bidi bilumbila tshipatshila tshia muomumue.
Munkatshi mua nsangilu eyi misokome ya kumpalampala muvua ntendelelu ya mikiya ivua mu Ejipitu, mu Grèce, ne mu Roma. Pashishe bimue bia ku bisumbu ebi biakumbuka ku buenzeji buabi bua malu a Nzambi ne kuangata ngikadilu mukuabu wa malu a tshididi, a mpetu, anyi a mu nsombelu. Tshilejilu, pakenzabu nsangilu mivule ku Mputu wa mu Moyen Âge, benamu bakanyemena mu malu masokoka diambedi bua kudilamina mpetu.
Mu bikondo bietu ebi, bisumbu bisokome mbienjibue misangu ya bungi bua tubingila tua lumu, pamu’apa bua “bipatshila bia malu a mu nsombelu ne dienzela bantu bimpe,” bilondeshile tshibungu kampanda (Encyclopædia Britannica), ne “bua kukumbaja programe ya dienzelangana malu a luse ne ya ndongeshilu.” Amue malongolodi a bu-wetu, mangumba a bansonga ne a malu a mu nsombelu, ne bikuabu bisumbu bidi pabi bisokome, anyi pamu’apa bisokome kakese. Pa tshibidilu, bisumbu ebi kabitu ne meji mabi, benamu badi bamona patupu ne: malu masokoka adi asankisha. Mikiya misokome bua dianyishibua idi ne tshilobeshi tshikole tshia mu mpampakenu ne idi ikolesha bisuikidi bia bulunda ne buobumue. Benamu badi bapeta nyanji ya dikalamu diabu ne ngumvuilu wa tshipatshila. Nsangilu misokome ya mushindu’eu kayitu misangu mivule njiwu kudi badi kabayi benamu. Bena pambelu ki mbapangisha disanka bua dibenga kumanya malu masokoka nansha.
Padi malu masokoka aleja njiwu
Bisumbu bionso bisokome kabiena mushindu umue nansha. Kadi ebi bidi ne “malu masokoka munda mua malu masokoka,” bu mudibu babiumvuija kudi Encyclopædia Britannica, bidi bitekangana mu njiwu ya pa buayi. Tshibungu etshi tshidi tshiumvuija ne: “mu ditumika ne mêna a pa buawu, mateta anyi masokolola,” benamu badi mu milongo ya ku mutu badi balongolola muinshimuinshi bua “kuditapululabu pa nkayabu,” pa nanku basaka “bena mu milongo mishadile bua kuenza madikolela adi akengedibua bua kufika ku milongo ya butumbi.” Mbipepele bua kumona njiwu idi mu bisumbu bia nunku. Aba badi mu milongo mishadile badi menemene mua kupanga kumanya pamu’apa bipatshila bilelela bia bulongolodi abu, bu mudibu kabayi banji kudiunda too ne ku mulongo wa disokolola. Mbipepele bua kudibueja mu tshisumbu kampanda tshidi ne bipatshila ne ngenzelu ya dibikumbaja mikale anu mijingulula kakese ne, bushuwa, imue misangu kabayi nansha bakumvuija menemene tshipatshila tshiatshi. Kadi muntu udi mubuejibue mu tshisumbu tshia nunku udi mua kumona bikole bua kudilamunaku; bienze bu se: mbamusuike kudi nkanu ya malu masokoka.
Kadi, malu masokoka adi mene aleja njiwu mipite bunene padi tshisumbu tshilumbila bipatshila bibenga kudi mikenji peshi bia dibunda dia bibawu ne pa nanku tshikeba bua kusokoka dikalaku diatshi dilelela. Anyi pikala dikalaku diatshi ne bipatshila biatshi bia pa tshibidilu bimanyike, tshidi mua kuteta bua kusokoka benamu ne mpàngu yatshi ikena inenga. Ebi mbilelela bua bisumbu bia batshinyishanganyi bena tshinyangu batu ne dienzejibua dia bungi misangu mivule ne banyukula buloba ne dibundangana diabu dia tshinyangu.
Eyowa, malu masokoka adi mua kuikala ne njiwu bua muntu pa nkayende ne bua nsangilu mu ka-bujima. Ela meji bua bansonga bivi badi bapaula bantu bakena bamanye bualu ne tshinyangu tshionso, nsangilu ya bashipianganyi bu mudi eu utu musokome wa Mafia, bisumbu bia bena dilongesha dia bukulu bua dikoba ditoke pa difiike bu mudi etshi tshia Ku Klux Klan,a kusakidila bisumbu bivule bia batshinyishanganyi bena tshinyangu badi pa buloba buonso ne batungunuka ne kupumbishisha madikolela bua kufila ditalala ne bukubi pa buloba.
Ntshinyi tshidibi too ne ku lelu?
Mu bidimu bia 1950, bu tshipeta tshivua katshiyi tshindila tshia Mvita ya mu Mufuitshifuitshi, bisumbu bisokome bivua bienjibue mu matunga a bungi a ku Mputu wa ku Ouest bua kuambuluisha bu nshindamenu wa dikandamena midimu yonso milongolola kudi bena URSS wa kale bua kutshimuna Mputu wa ku Ouest. Tshilejilu, bilondeshile tshikandakanda kampanda (Focus), tshifunda mu tshiena-Allemagne, “nzubu 79 misokome ya dilamina bingoma” yakatekibua mu ditunga dia Autriche mu tshikondo atshi. Matunga onso a ku Mputu kaavua mene mamanye bualu bua bisumbu ebi nansha. Tshikandakanda kampanda tshiakamba ne dishindika dionso ku ntuadijilu wa bidimu bia 1990 ne: “Tshidi katshiyi tshianji kumanyika mbungi bua amue a ku malongolodi atshidi atumika lelu’eu ne tshidiwu mua kuikala too ne mu matuku adi alua pashishe.”
Eyowa, mbushuwa. Nnganyi udi mua kumanya bungi menemene bua bisumbu bisokome bidi mua kuikala patudi tuakula apa bikeba njiwu mitambe bunene idi muntu nansha umue wa kutudi kayi mua kuelela meji?
[Mêyi adi kuinshi]
a Tshisumbu etshi tshia mu États-Unis tshiakangata bimue bia ku bimanyinu bia bitendelelu bia nsangilu misokome ya kumpala pa kutumika ne nkuruse utema kapia bu tshimanyinu tshiatshi. Kale, tshivua tshibundangana butuku, benamu bikale bavuale mizabi ne drap mitoke ne baleja luonji luabu bua [bantu] bafike, bena Katolike, bena Yuda, benyi, ne bisumbu bia bena mudimu.