Bedi ba tutungu ba ku mbuebue ya ku mikuna
TSHIMENGA tshia kale ne mpata wa tshipela tshidibu babikila ne: En-gedi bivua ku muelelu wa ku Ouest kua Mbuu Mufue. Njila ya mu mabue ne bibandabanda bidi bipetesha mbuji wa ku mikuna udi muaba eu tshisombedi tshilenga.
Tshifukibua etshi tshishimate panshi tshidi munkatshi mua malu a dikema a difukibua dia nyama. Tubululayi Bible ne tumuenene nyama eu wa dikema pabuipi.
‘Mikuna mile idi bua mbuji ya ku mikuna’
Ke muakimba mufundi wa misambu. (Musambu 104:18) Mbuji ya ku mikuna idi ne bionso bidiyi ikengela bua kusombela mu miaba mitumbuke! Idi ne dipepela dia mubidi, inyemakana mu mpata wa bibungubungu ne dishindika dionso ne lubilu lukole. Ebi bidi nunku mu bualabale kampanda bua mushindu udi mikono yayi mienjibue. Ntanta wa mikono udi mua kubaluluka bua bujitu bua mbuji, bipesha nyama eu dishimata dikole panshi padiye wimana anyi wendela mu minkoloji mialabale ya mbuebe.
Mbuji ya ku mikuna idi kabidi ne nkatshinkatshi wa dikema. Idi mua kutumpika mitantshi mile ne kuimana anu pa mibangubangu mialabale ndambu bua kuakaja mikono yonso inayi. Mushikuluji wa malu a bintu bia muoyo Douglas Chadwick wakamona umue musangu mbuji wa tshisuku wa mushindu mukuabu utumika ne nkatshinkatshi wende bua kuepuka dibenga kukuatshibua pa mubangubangu uvua mutambe bukese bua yeye kukudimukilapu. Udi wamba ne: “Panyima pa dimujoja too ne ku mubangubangu uvua ulonda bule bua metre matue ku 120 muinshi, mbuji au wakatua mikono yende ya mpala panshi ne kakesekakese wakenda muele tshia-nyima muulu, mutu mutangija panshi wenda ulonda tshibatabata tshia lubuebue muenze bu uvua wela katungu. Pangakakuatshidila mueyelu wanyi, mbuji wakatungunuka too ne pakapueka mikono yende ya nyima mu mushindu wa se: wakatangila kuvuaye mufume.” (National Geographic) Kabiena bikemesha bua mudibu babikila mbuji ya ku mikuna ne: “bedi ba tutungu ba ku mbuebue ya ku mikuna”!
‘Udi mumanye tshikondo tshidi mbuji ya ku mikuna ilela bana anyi?’
Mbuji ya ku mikuna mbifukibua bia bundu bua bungi. Itu misue kuikala kule ne muntu. Bushuwa, bantu badi ne lutatu lua kusemena pabuipi menemene bua kuyitangila mu ngikadilu wayi wa tshisuku. Nenku, Muena ‘bimuna bia pa mikuna tshinunu’ ne kabingila kuonso uvua mua kukonka Yobo ne: ‘Udi mumanye tshikondo tshidi mbuji idi yenda pa mutu pa mikuna mile ilela bana, anyi?’—Musambu 50:10; Yobo 39:1.
Tshingenyingenyi tshia kudi Nzambi tshidi tshiambila lukungulu lua mbuji wa ku mikuna padi tshikondo tshia kulela tshikumbana. Udi ukeba muaba udi kauyi njiwu ne udi ulela muana umue anyi babidi, pa tshibidilu ku ndekelu kua Lumungulu peshi Kabalashipu. Bana baledibue badi bamanya luendu mu matuku makese patupu.
‘Ntole mukaji muena dinanga, dishina dia [mbuji wa ku mikuna] dilengele ku mêsu’
Solomo, Mukalenge wa meji wakabela balume ne: ‘Usanke bua mukaji uwakabaka mu bunsongalume buebe. Yeye udi bu ntole mukaji udi muena dinanga, udi bu dishina dia [“mbuji wa ku mikuna,” NW] didi dilengele ku mêsu.’ (Nsumuinu 5:18, 19) Ebi kabivua biamba bua kupuekesha bakaji. Bidi bimueneka ne: Solomo uvua utuma lungenyi ku bulengele, buimpe, ne ngikadilu mikuabu ya pa buayi ya nyama eyi.
Mbuji wa ku mikuna ntshimue tshia ku “bifukibua bidi ne muoyo” bungi kabuyi kubala bidi bifila bujadiki bukole bua meji a Mufuki. (Genese 1:24, 25) Katuenaku ne disanka bua mudi Nzambi mutunyungulule ne bifukibua bia bungi bidi bikemesha anyi?
[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 24]
Ne dianyisha dia Université wa Athènes