Yehowa N’nzambi wa bipungidi
‘Nempunge tshipungidi tshipiatshipia ne bena Izalele ne bena Yuda.’—YELEMIYA 31:31.
1, 2. (a) Mmusekelelu kayi wakatuadija Yezu butuku bua dia 14 Nizan 33 B.B.? (b) Ntshipungidi kayi tshiakatela Yezu mu diumvuangana ne lufu luende?
BUTUKU bua dia 14 Nizan 33 B.B., Yezu wakasekelela Pasaka ne bapostolo bende 12. Bu muvuaye mumanye ne: edi divua ne bua kuikala didia diende dia ndekelu pamue nabu, ne se: uvua ne bua kufua mu katupa kîpi ku bianza bia baluishi bende, Yezu wakatumika bimpe ne tshikondo atshi bua kumvuija bayidi bende basuibue malu mavule a mushinga.—Yone 13:1–17:26.
2 Bivua mu tshikondo etshi tshivua Yezu, panyima pa mumane kulekela Yudase upatuka, mubanjije tshibilu tshimuepele tshia ku tshidimu tshia malu a Nzambi tshilomba bena nkristo—Tshivulukilu tshia lufu luende. Muyuki udi wamba ne: ‘Pakadibu badia, Yezu wakangata diampa, mumane kusakidila [“Nzambi,” NW], wakaditshibula kudipesha balongi bende; wakabambila ne: Angatayi nudie, etshi mmubidi wanyi. Pashishe wakangata dikopo dia maluvu a mvinyo, ne mumane kusakidila [“Nzambi,” NW], wakabapeshadi wamba ne: Nuayi buonso buenu, bualu bua etshi tshidi mashi anyi, mashi adi ajadika tshipungidi ne amatshila ba bungi, bua kubajimijila [“mpekatu,” NW].’ (Matayo 26:26-28, Muanda Mulenga Lelu) Balondi ba Yezu bavua ne bua kuvuluka lufu luende mu mushindu mupepele ne wa bunême. Ne Yezu wakatela tshipungidi mu diumvuangana ne lufu luende. Mu muyuki wa mu Luka, badi batshibikila ne: “tshipungidi tshipiatshipia.”—Luka 22:20, MML.
3. Nnkonko kayi idi miela bua tshipungidi tshipiatshipia?
3 Tshipungidi tshipiatshipia ntshinyi? Bikalatshi tshipungidi tshipiatshipia, abi bidiku biumvuija ne: kudi tshipungidi tshia kale anyi? Bipungidi bikuabu bidiku bisuikakaja ku tshipungidi tshipiatshipia etshi anyi? Nkonko eyi nya mushinga bualu Yezu wakamba ne: mashi a tshipungidi avua ne bua kumata ‘bua kujimija mpekatu.’ Buonso buetu tudi tukengela bikole dibuikidila bu nunku.—Lomo 3:23.
Tshipungidi tshienza ne Abrahama
4. Ndilaya kayi dia kale didi dituambuluisha bua kumvua tshipungidi tshipiatshipia?
4 Bua kumvua tshipungidi tshipiatshipia, tudi ne bua kupingana kunyima bidimu bu 2 000 kumpala kua mudimu wa Yezu pa buloba too ne mu tshikondo tshivua Tela ne dîku diende—pamue ne Abrama (wakalua pashishe Abrahama) ne mukaji wa Abrama, Sarai (wakalua pashishe Sara)—bumbuke mu tshimenga tshia bubanji bua bungi tshia Ur wa bena Kasada batangile ku Halana ku Nord kua Mesopotamia. Bakashalaku too ne pakafua Tela. Pashishe, ku dîyi-dituma dia Yehowa, Abrahama, ne bidimu 75, wakasabuka Musulu wa Efrata e kuyaye mutangile ku Sud-Ouest mu ditunga dia Kanana bua kusombela mu ntenta bu muena tshimuangi. (Genese 11:31–12:1, 4, 5; Bienzedi 7:2-5) Bivua mu 1943 K.B.B. Patshivua Abrahama mu Halana, Yehowa uvua mumuambile ne: “Nenkuvuije tshisamba tshinene ne nenkubeneshe ne nemvuije dîna diebe dinene; ne udileje dibenesha. Ne nembeneshe aba badi bakubenesha, ne muntu udi ukutshipa nemmuele mulawu, ne mêku onso a pa buloba neadibeneshe bushuwa ku diambuluisha diebe.” Pashishe, Abrahama mumane kubuela mu Kanana, Yehowa wakasakidila ne: “Nempeshe dimiinu diebe ditunga edi.”—Genese 12:2, 3, 7, NW.
5. Dilaya dia Yehowa dienzela Abrahama ndisuikakajila ku mulayi kayi wa kale?
5 Dilaya dienzela Abrahama divua disuikakajila ku dikuabu dia ku malaya mavule a Yehowa. Bushuwa, diakavuija Abrahama muntu muende lumu mu malu a kale, mutuangaji mu dikumbana dia mulayi wa kumpala mufunda wa katshia ne katshia. Panyima pa Adama ne Eva bamane kuenza mpekatu mu budimi bua Edene, Yehowa wakamanyisha dilumbuluisha bua bantu aba babidi, mu tshikondo tshimuetshimue atshi, wakambila Satana, uvua mupambuishe Eva ne: “Nenteke lukuna pankatshi pebe ne mukaji, ne pankatshi pa dimiinu diebe ne dimiinu diende. Yeye neakuboze ku mutu ne wewe neumuboze ku tshikankanyi.” (Genese 3:15, NW) Tshiovo tshia Yehowa tshienza ne Abrahama tshiakaleja ne: Dimiinu divua ne bua kuambuluisha bua kubutula midimu ya Satana divua ne bua kupatukila mu mulongo wa nkambua au.
6. (a) Dilaya dia Yehowa dienzela Abrahama divua ne bua kukumbana ku butuangaji bua nganyi? (b) Tshipungidi tshia Abrahama ntshinyi?
6 Bu muvua dilaya dia Yehowa disuikakajila ku dimiinu, Abrahama uvua ukengela muana wa balume muvua Dimiinu mua kuluila. Kadi yeye ne Sara bakavua bakulakaje ne kabavua banji kupeta bana. Kadi ndekelu wa bionso, Yehowa wakababenesha, mu tshishima wakajululula makokeshi abu a lulelu, ne Sara wakalelela Abrahama muana wa balume, Izake, nenku wakavuluka dilaya dia dimiinu. (Genese 17:15-17; 21:1-7) Bidimu bivule pashishe, panyima pa diteta ditabuja dia Abrahama—nansha didiakaja diende dia kufila Izake, muanende munanga, bu mulambu—Yehowa wakambulula dilaya diende dienzela Abrahama ne: “Nenkubeneshe bushuwa ne nemvudije bushuwa dimiinu diebe bu mitoto ya muulu ne bu nteta ya lusenga idi kumpenga kua mbuu; ne dimiinu diebe nediangate tshiibi tshia baluishi bende. Ne ku diambuluisha dia dimiinu diebe bisamba bionso bia pa buloba nebidibeneshe bushuwa bualu udi muteleje dîyi dianyi.” (Genese 22:15-18, NW) Misangu mivule batu babikila dilaya edi dialabaja ne: tshipungidi tshia Abrahama, ne tshipungidi tshipiatshipia tshiakalonda panyima tshivua ne bua kuikala tshisuikakajilaku bikole.
7. Mmunyi muakatuadija kuvulangana dimiinu dia Abrahama, ne nnsombelu kayi yakabafikisha ku disombela mu Ejipitu?
7 Pashishe, Izake wakapeta bana ba balume ba mapasa, Esau ne Yakoba. Yehowa wakasungula Yakoba bua kuikala nkambua wa Dimiinu Dilaya. (Genese 28:10-15; Lomo 9:10-13) Yakoba wakapeta bana ba balume 12. Mu mushindu mutoke, atshi ke tshikondo tshivua dimiinu dia Abrahama ne bua kutuadija kuvula. Pakakola bana ba balume ba Yakoba, ba bungi ne abu mêku, nzala yakabasaka buonso buabu bua kuya mu Ejipitu muvua, ku bulombodi bua Nzambi, Yozefe muana wa Yakoba, mumane kulongolola njila. (Genese 45:5-13; 46:26, 27) Panyima pa bidimu bikese, nzala yakakepa mu Kanana. Kadi dîku dia Yakoba diakashala mu Ejipitu—diambedi bu benyi, kadi pashishe bu bapika. Anu mu 1513 K.B.B., bidimu 430 panyima pa Abrahama mumane kusabuka Efrata, ke pakashisha Mozese kupatula ndelanganyi ya Yakoba mu Ejipitu ne kuyipesha budikadidi. (Ekesode 1:8-14; 12:40, 41; Galatia 3:16, 17) Mpindieu Yehowa uvua ne bua kuteya ntema ya pa buayi ku tshipungidi tshiende tshienza ne Abrahama.—Ekesode 2:24; 6:2-5.
“Tshipungidi tshia kale”
8. Ntshinyi tshivua Yehowa muenze ne ndelanganyi ya Yakoba ku Sinayi, ne mmunyi muvua muanda eu utangila tshipungidi tshia Abrahama?
8 Pakaya Yakoba ne bana bende ba balume mu Ejipitu, bavua dîku dialabale, kadi ndelanganyi yabu yakumbuka mu Ejipitu bu tshisumbu tshinene tshia bisa bia bantu ba bungi. (Ekesode 1:5-7; 12:37, 38) Kumpala kua Yehowa kulua nabu mu Kanana, wakabalombola mutangile nabu ku Sud kuinshi kua mukuna mubikila ne: Holeba (anyi Sinayi) mu Arabiya. Kuine aku, wakenza nabu tshipungidi. Bakalua kutshibikila ne: “tshipungidi tshia kale” pa kutshifuanyikija ne “tshipungidi tshipiatshipia.” (2 Kolinto 3:14) Ku diambuluisha dia tshipungidi tshia kale, Yehowa wakenzeja dikumbana dia kumpala dia tshipungidi tshiende tshienza ne Abrahama.
9. (a) Mmalu kayi anayi akalaya Yehowa ku butuangaji bua tshipungidi tshia Abrahama? (b) Mmatekemena kayi makuabu akamueneka bua tshipungidi tshia Yehowa tshienza ne Izalele, ne tshivua tshilomba tshinyi?
9 Yehowa wakumvuija Izalele malu-malomba a tshipungidi etshi ne: ‘Binuatumikila dîyi dianyi, ne binuanemeka tshipungidi tshianyi, nuenu nenuikale bantu banyi ba munkatshi mua bantu bonso; bualu bua buloba buonso mbuanyi. Nuenu nenuikale kundi bu bukalenge bua bakuidi, bu tshisamba tshia tshijila.’ (Ekesode 19:5, 6) Yehowa uvua mulaye ne: dimiinu dia Abrahama divua ne bua (1) kulua tshisamba tshinene, (2) kupeta butshimunyi pa baluishi babu, (3) kupiana ditunga dia Kanana ne (4) kuikala njila bua mabenesha kufika kudi bisamba. Mpindieu wakaleja ne: buobu nkayabu bavua mua kupiana mabenesha aa bu tshisamba tshiende tshia pa buatshi, ‘bukalenge bua bakuidi ne tshisamba tshia tshijila,’ bu buobu mua kutumikila mêyi-matuma ende. Bena Izalele bakitaba bua kubuela mu tshipungidi etshi anyi? Bakandamuna bu muntu umue ne: ‘Netuenze mêyi onso akatuambila Yehowa.’—Ekesode 19:8.
10. Mmunyi muvua Yehowa mulongolole bena Izalele pa kubenza tshisamba, ne ntshinyi tshivuaye mutekemene kudibu?
10 Pa nanku, Yehowa wakalongolola bena Izalele pa kubavuija tshisamba. Wakabapesha mikenji ivua ilombola ntendelelu ne nsombelu wa bantu. Wakafila kabidi tabernakle (pashishe ntempelo mu Yeruzaleme) ne bakuidi bua kuenza mudimu wa tshijila mu tabernakle eu. Kulama tshipungidi kuvua kumvuija kutumikila mikenji ya Yehowa ne, nangananga kumutendelela anu yeye. Dia kumpala dia ku Mêyi-matuma Dikumi avua nshindamenu wa mikenji ayi divua se: ‘Ndi bianyi Yehowa, Nzambi webe, wakakupatula mu buloba bua Ejipitu, mu nzubu wa bupika. Kuikadi ne nzambi mikuabu ne meme popamue.’—Ekesode 20:2, 3.
Mabenesha ku butuangaji bua tshipungidi tshia Mikenji
11, 12. Mmu mishindu kayi muvua malaya a mu tshipungidi tshia kale makumbane bua Izalele?
11 Malaya a mu tshipungidi tshia Mikenji avua makumbane bua Izalele anyi? Izalele wakalua “tshisamba tshia tshijila” anyi? Bu muvuabu ndelanganyi ya Adama, bena Izalele bavua benji ba mpekatu. (Lomo 5:12) Nansha nanku, muinshi mua Mikenji bavua bafila milambu bua kubuikila mpekatu yabu. Pa bidi bitangila milambu mifila mu Dituku dia Dibuikidila dia ku tshidimu, Yehowa wakamba ne: ‘Bua edi ndituku didibu banubuikidila bubi buenu bua kunulengeja; nunku nenuikale balengejibue ku mibi yenu yonso kumpala kua Yehowa.’ (Lewitiki 16:30) Pa nanku, pavuabu batumikila ne lulamatu luonso, Izalele uvua tshisamba tshinsantu, tshikezula bua mudimu wa Yehowa. Kadi nsombelu eu mukezuke uvua musuikila ku ditumikila diabu dia Mikenji ne ditungunuka ne kufila milambu.
12 Izalele wakalua ‘bukalenge bua bakuidi’ anyi? Biangatshile anu ku ntuadijilu, uvua bukalenge, buikale ne Yehowa bu Mukalenge wa mu diulu. (Yeshaya 33:22) Pashishe, tshipungidi tshia Mikenji tshivua tshikonga ndongoluelu ya bukalenge bua bantu, mu mushindu wa se: mu matuku akalonda, bakalenge bavua bakokesha mu Yeruzaleme bavua baleji-mpala ba Yehowa. (Dutelonome 17:14-18) Kadi Izalele uvua bukalenge bua bakuidi anyi? Eyowa, uvua ne buakuidi buvua buenza mudimu wa tshijila mu tabernakle. Tabernakle (pashishe ntempelo) uvua muaba wa ntendelelu mupeluke bua bena Izalele ne bavua kabayi bena Izalele. Ne tshisamba etshi tshivua njila umuepele wa bukua-bantu kupetela bulelela busokolola. (2 Kulondolola 6:32, 33; Lomo 3:1, 2) Bena Izalele bonso ba lulamatu, ki ng’anu bakuidi bena Lewi, bavua “bantemu” ba Yehowa. Izalele uvua “musadidi” wa Yehowa, mulongesha bua ‘kulonda butumbi buende.’ (Yeshaya 43:10, 21, NW) Benyi ba bungi bakamona bukole bua Yehowa bua diakalenga dia tshisamba tshiende ne bavua bakokibue ku ntendelelu mupeluke. Bakalua ba-prozelite. (Yoshua 2:9-13) Kadi anu tshisa tshimue ke tshiakasadila bushuwa bu bakuidi bela manyi.
Ba-Prozelite mu Izalele
13, 14. (a) Bua tshinyi tudi mua kuamba ne: ba-prozelite kabavua babuedi ba mu tshipungidi tshia Mikenji? (b) Mmunyi muakalua ba-prozelite muinshi mua tshipungidi tshia Mikenji?
13 Mmuaba kayi uvua nawu ba-prozelite bu aba? Pakenza Yehowa tshipungidi tshiende, wakatshienza anu ne Izalele; aba ba munkatshi mua “bantu ba bisamba bishilangane musumba munene,” nansha muvuabu muaba au, kabavua bababikila bu babuedimu. (Tshimuangi 12:38, MMM; 19:3, 7, 8) Kabavua babala ban’a bute babu pavuabu babala mushinga wa tshia-bupikudi bua ban’a bute ba Izalele. (Nomba 3:44-51) Makumi mavule a bidimu pashishe, pakakosololabu ditunga dia Kanana mu bisa bia bena Izalele, kabakalamina bena kuitabuja bavua kabayi bena Izalele tshintu nansha tshimue. (Genese 12:7; Yoshua 13:1-14) Bua tshinyi? Bualu tshipungidi tshia Mikenji katshivua tshienza ne ba-prozelite. Kadi ba-prozelite bavua balume batengula bua ditumikila Mikenji. Bavua batumikila mikandu yayi, ne bakapetela masanka ku ndongoluelu yayi. Ba-prozelite pamue ne bena Izalele bakalua muinshi mua tshipungidi tshia Mikenji.—Ekesode 12:48, 49; Nomba 15:14-16; Lomo 3:19.
14 Tshilejilu, bikala ku mpukapuka prozelite mushipe muntu kampanda, anu bu muena Izalele, uvua mua kunyemena mu tshimenga tshia disokomena. (Nomba 35:15, 22-25; Yoshua 20:9) Mu dituku dia Dibuikidila bavua bafila mulambu ‘bua bena Izalele.’ Bu muvuabu bena mu tshisumbu atshi, ba-prozelite bavua ne tshiabu tshitupa mu malu au ne mulambu uvua ubabuikila. (Lewitiki 16:7-10, 15, 17, 29; Dutelonome 23:7, 8) Ba-prozelite bavua balamakane bikole ne bena Izalele muinshi mua Mikenji mu mushindu wa se: mu Pentekoste wa 33 B.B. pakatumikabu ne ‘nsapi ya bukalenge’ ya kumpala bua bena Yuda, ba-prozelite pabu bakapetelaku masanka. Bu tshipeta, ‘Nikolao wakadi muitabuji wa bualu bua Bena Yuda [“prozelite,” NW] wa ku Antiokia,’ wakalua muena nkristo ne uvua munkatshi mua ‘balume muanda-mutekete bavua ne lumu luimpe’ bateka bua kutabalela bivua tshisumbu tshia mu Yeruzaleme tshikengela.—Matayo 16:19; Bienzedi 2:5-10; 6:3-6; 8:26-39.
Yehowa udi ubenesha Dimiinu dia Abrahama
15, 16. Mmunyi muvua tshipungidi tshia Yehowa tshienza ne Abrahama tshikumbane mu tshipungidi tshia Mikenji?
15 Bu muvua ndelanganyi ya Abrahama milongolola bu tshisamba muinshi mua Mikenji, Yehowa wakayibenesha bilondeshile dilaya diende dienzela nkambua wabu. Mu 1473 K.B.B., Yoshua, mupinganyi wa Mozese, wakalombola Izalele too ne mu Kanana. Dikosolola dia ditunga mu bisa diakalua kuenzeka diakakumbaja dilaya dia Yehowa dia kufila ditunga kudi dimiinu dia Abrahama. Pavua Izalele ne lulamatu, Yehowa wakakumbaja dilaya diende dia kubapesha butshimunyi pa baluishi babu. Bualu ebu buvua nangananga bulelela mu bukokeshi bua Mukalenge Davidi. Mu tshikondo tshia Solomo muana wa Davidi, tshitupa tshisatu tshia tshipungidi tshia Abrahama tshiakakumbana. “Bantu ba mu ditunga dia Yuda ne dia Israele bavua bungi bu lusenga lua ku muelelu wa mayi a mbu. Bavua badia, banua, basanka.”—1 Bamfumu 4:20, MMM.
16 Kadi mmunyi muvua bisamba mua kudibenesha ku butuangaji bua Izalele, dimiinu dia Abrahama? Bu mutukadi baleje, Izalele uvua tshisamba tshia pa buatshi tshia Yehowa, baleji-mpala bende munkatshi mua matunga. Katupa kîpi kumpala kua Izalele kubuela mu Kanana, Mozese wakamba ne: ‘Nuenu ba bisamba bionso, sankayi ne bantu bende.’ (Dutelonome 32:43) Benyi bavule bakandamuna. “Bantu ba bisamba bishilangane musumba munene” bakavua balonde Izalele mu dipatuka mu Ejipitu, bamone ne abu abidi bukole bua Yehowa mu tshipela, ne bumvue dibikila dia Mozese bua kusanka. (Tshimuangi 12:37, 38, MMM) Pashishe, Luta muena Moaba wakasedibua kudi Boaza muena Izalele ne wakalua nkambua wa Masiya. (Luta 4:13-22) Yonadaba muena Kena ne ndelanganyi yende pamue ne Ebede-meleke muena Etiopiya bakadisunguluja pa kulamata ku mêyi-maludiki makane pavua bena Izalele ba bungi ba ku tshilelelu kabayi ne lulamatu. (2 Bakelenge 10:15-17; Yelemiya 35:1-19; 38:7-13) Mu tshikondo tshia bukokeshi bua Ampire wa bena Perse, benyi bavule bakalua ba-prozelite, ne pamue ne Izalele bakaluisha bena lukuna babu.—Note kuinshi kua Esetê 8:17, NW.
Tshipungidi tshipiatshipia tshidi tshikengedibua
17. (a) Bua tshinyi Yehowa wakabenga bukalenge bua Izalele bua ku Nord ne bua ku Sud? (b) Ntshinyi tshiakafikisha ku dibengibua kashidi dia bena Yuda?
17 Kadi, bua kupeta dikumbana dia tshishiki dia dilaya dia Nzambi, tshisamba tshia Nzambi tshia pa buatshi tshivua ne bua kuikala ne lulamatu. Kadi katshivua nalu nansha. Bulelela, kuvua bena Izalele ba ditabuja dia pa buadi. (Ebelu 11:32–12:1) Nansha nanku, misangu ya bungi tshisamba etshi tshiakanyemena kudi nzambi ya bampangano, tshitekemena bua kupeta bintu bia ku mubidi. (Yelemiya 34:8-16; 44:15-18) Bantu bakatumika bibi ne Mikenji anyi mene bakayipetula. (Nehemiya 5:1-5; Yeshaya 59:2-8; Malaki 1:12-14) Kunyima kua lufu lua Solomo, bakakosolola Izalele mu bukalenge bua ku Nord ne bua ku Sud. Pakamueneka bukalenge bua ku Nord buikale bua buntomboji bua bungi, Yehowa wakamanyisha ne: “Bualu bua wewe wakabenga [“dimanya,” NW], nenkubenge kabidi, bua wewe kuikadi muakuidi wanyi.” (Hoshea 4:6) Bukalenge bua ku Sud buvua kabidi bunyokibue bikole bualu buakamueneka bua dishima pa bidi bitangila tshipungidi. (Yelemiya 5:29-31) Pavua bena Yuda babenge Yezu bu Masiya, Yehowa wakababenga bia muomumue. (Bienzedi 3:13-15; Lomo 9:31–10:4) Ndekelu wa bionso, Yehowa wakenza ndongoluelu mupiamupia bua kuenzeja dikumbana dia tshishiki dia tshipungidi tshia Abrahama.—Lomo 3:20.
18, 19. Nndongoluelu kayi mupiamupia wakenza Yehowa bua tshipungidi tshia Abrahama kukumbanatshi mu mushindu wa tshishiki?
18 Ndongoluelu mupiamupia au uvua tshipungidi tshipiatshipia. Yehowa uvua mudianjile kumanyisha bualu ebu pakambaye ne: ‘Monayi, mu matuku alualua, nempunge tshipungidi tshipiatshipia ne bena Izalele ne bena Yuda. Etshi ntshipungidi tshindualua kupunga ne bena Izalele kunyima kua matuku au: nenteke mikenji yanyi munda muabu, nenyifunde mu mitshima yabu; meme nengikale Nzambi wabu, ne buobu nebikale bantu banyi.’—Yelemiya 31:31-33.
19 Etshi ke tshipungidi tshipiatshipia tshiakatela Yezu mu dia 14 Nizan 33 B.B. Mu tshikondo atshi, wakaleja ne: tshipungidi tshilaya tshikavua pa kuenzeka pankatshi pa bayidi bende ne Yehowa, ne Yezu bu mutuangaji. (1 Kolinto 11:25; 1 Timote 2:5; Ebelu 12:24) Ku butuangaji bua tshipungidi tshipiatshipia etshi, dilaya dia Yehowa dienzela Abrahama divua ne bua kupeta dikumbana dia butumbi buvule ne didi dinenga, bu mutuamona mu tshiena-bualu tshidi tshilonda.
Udi mua kumvuija anyi?
◻ Ntshinyi tshivua Yehowa mulaye mu tshipungidi tshia Abrahama?
◻ Mmunyi muakenzeja Yehowa dikumbana dia tshipungidi tshia Abrahama bua Izalele wa ku mubidi?
◻ Mmunyi muvua ba-prozelite bapetele masanka ku tshipungidi tshia kale?
◻ Bua tshinyi tshipungidi tshipiatshipia tshivua tshikengedibua?
[Tshimfuanyi mu dibeji 9]
Ku butuangaji bua tshipungidi tshia Mikenji, Yehowa wakenzeja dikumbana dia mu tshimfuanyi dia tshipungidi tshia Abrahama