Bua tshinyi idi ilomba dibuikidila?
LUNGENYI lua se: ekleziya idi ne bua kunyingalala bua bilema biayi ne kudilongolola ki ndupialupia nansha. Nkonga miaku wa bitendelelu, Religioni e miti (Bitendelelu ne Mianu) udi wamba ne: tshivuabu bangata bu muoyo-mutoke wa ekleziya wa kumpala tshiakasankisha bantu mu tshikondo tshia Moyen Âge ne tshiakasaka bavule bua kulomba diakajilula.
Mu 1523, panyima pa dikosoloka dia Martin Luther ne Roma, Pape Adrien VI wakateta kufila buobumue pa kutumina Tshipangu tshia bamfumu ba ekleziya ku Nuremberg mukenji eu: “Tudi bamanye bimpe ne: munkatshi mua bidimu malu adi akengela kukina adi manyunguluke Tshisombedi Tshinsantu . . . Netutumike ne tshisumi tshionso bua kuakajilula nangananga Tshilombuelu tshia Roma, muaba uvua pamu’apa malu mabi aa onso matuadijile.” Kadi ditaba adi kadiakapatula bipeta bimpe mu dijikija dikosoloka anyi mu diumbusha dinyanguka mu Tshilombuelu tshia pape.
Matuku mashale aa mbapishe ekleziya bua dipuwa diayi pa bidi bitangila Dibutula bena Yuda. Mbayifunde kabidi bua dibenga kukandika benamu bua dibuela mu mvita. Mu 1941, pavua Mvita Mibidi ya Buloba bujima ifuima, nsaserdose kampanda dîna diende Primo Mazzolari wakebeja ne: “Bua tshinyi Vatican ki mmuenze tshintu kampanda ne bukole buonso bua dinyanguka dia malongesha a Katolike bu musombeleye wenza, ne bu mutshienaye ne tshibidilu tshia kuenza, bua malongesha adi ne njiwu mikese?” Malongesha adi ne njiwu mikese ku tshinyi? Nsaserdose eu uvua wakula bua buena ditunga bukebeshi bua mvita buvua buenda bubutula nshidimukilu mu tshikondo atshi.
Kadi tshilumbu tshidi se: too ne matuku adi panshi aa, ditaba dia dipila kudi bitendelelu divua bualu budi kabuyi bua pa tshibidilu. Mu 1832, mu diandamuna bamue bantu bavua babela Ekleziya Katolike bua ‘adipingajilule mu tshikadilu tshilenga,’ Grégoire XVI wakamba ne: “Mbimueneke kabiyi bia meji ne bibi bua kufila lungenyi lua ‘diakajilula ne dipinguluka mu tshikadilu tshilenga’ bua bukubi ne dilubuluka [bia ekleziya], bienze bu se: bavua mua kumuangata bu udi ne mapanga.” Bidi munyi bua mapanga avua matambe kumanyika kakuyi mushindu wa kuavila? Bakalongolola mayele mashilangane bua kuabingisha. Tshilejilu, bamue bashikuluji ba malu a Nzambi mbambe ne: ekleziya udi munsantu ne muena mpekatu. Badi bamba mudi ndongoluelu nkayende muikale munsantu—mukuba ku bilema kudi Nzambi. Kadi, benamu mbena mpekatu. Nenku, padibu benza malu a tshikisu mu dîna dia ekleziya, kabena ne bua kudiula ndongoluelu muine eu nansha, kadi bantu badi munda mua ekleziya ke badibu ne bua kudiula. Abi bidi biumvuika bia meji anyi? Kabiena nanku bua Hans Küng, mushikuluji wa malu a Nzambi muena Katolike ka Roma, wakafunda ne: “Kabiena bilelela se: kudi ekleziya mupuangane udi mutapuluke ne benamu bapange bupuangane.” Wakumvuija ne: “Ekleziya udi kayi ne mpekatu ya kutonda kenaku nansha.”
Didisanga dia ekleziya ne nsombelu wa tshitembu
Udi mua kudiebeja malu adi mafikishe ekleziya bua kulomba dibuikidila mpindieu. Tshia kumpala, bena Mishonyi ne bena Ortodokse bakitaba bujitu bua “matapuluka a kale” munkatshi mua bitendelelu bishilangane. Bakenza bualu ebu mu tshipangu tshia didisanga dia bitendelelu dia “Ditabuja ne muanzu” tshienzela mu tshimenga tshia Lausanne, mu ditunga dia Suisse, mu 1927. Ndekelu wa bionso Ekleziya Katolike wa Roma wakalonda tshilejilu tshia bena Mishonyi ne bena Ortodokse. Nangananga katshia Vatican II,a bamfumu ba bitendelelu, pamue ne ba-pape, mbalombe dibuikidila misangu ne misangu bua matapuluka adi mu Bukua-buena-nkristo. Bua tshipatshila kayi? Mbimueneke se: mu Bukua-buena-nkristo mbasue kuikala ne buobumue bukole. Nicolino Sarale, mushikuluji wa malu a kale muena katolike wakamba ne: mu “dilongolola [dia Jean-Paul II] dia ‘mea culpa,’ mudi mayele kampanda, ng’a didisanga dia bitendelelu.”
Kadi, manga malu mapita didisanga dia bitendelelu mmalombibue. Lelu’eu, muyuki wa malu a kale mutambe bubi wa Bukua-buena-nkristo mmumanyike bikole. Hans Urs von Balthasar, mushikuluji wa malu a Nzambi udi wamba ne: “Bena Katolike kabena mua kulengulula patupu miyuki eyi yonso. Ekleziya wende [wa pape] mmuenze anyi mmuanyishe bua kuenzabu malu atudi katuyi bushuwa mua kuanyisha bua matuku etu aa.” Bua nanku, pape mmuteke kasumbu kampanda bua “kufila butoke pa malu mabi manene a ekleziya bua se: . . . bamone mua kulomba dibuikidila.” Nenku, kabingila kakuabu kadi kaleja didiakaja dia ekleziya bua kudifila mu didikonkonona kadi kamueneka kikale dijinga dia kupetulula nsombelu wende wa tshitembu.
Bia muomumue, muikale wela nseka pa malomba a dibuikidila a ekleziya, Alberto Melloni, mushikuluji wa malu a kale, udi ufunda ne: “Mu bulelela, imue misangu tshidibu balomba ntshia kubasulakaja ku bujitu buonso bua mabanda.” Eyowa, Ekleziya Katolike mmumueneke bu udi uteta kupepeja bujitu bua mpekatu ya kale bua amone mua kupetulula dieyemenyibua ku mêsu kua bantu. Kadi, mu bululame buonso, tudi ne bua kuamba ne: udi umueneka utamba kuditatshisha bua kukeba ditalala ne bantu pamutu pa kudikeba ne Nzambi.
Tshienzedi tshia nunku tshidi tshituvuluija Shaula, mukalenge wa kumpala wa Izalele. (1 Samuele 15:1-12) Wakenza tshilema tshinenanenayi, ne pakatshitandulabu, wakateta bua kudibingisha diambedi—umbusha tshilema pambidi pende—kumpala kua Samuele, muprofete muena lulamatu wa Nzambi. (1 Samuele 15:13-21) Ndekelu, mukalenge eu wakatonda kumpala kua Samuele ne: ‘Ngakuenza bualu bubi bualu bua ngakapidia mukenji wa Yehowa.’ (1 Samuele 15:24, 25) Eyowa, wakitaba tshilema tshiende. Kadi mêyi ende akalonda mambila Samuele adi asokolola tshivua tshitamba kuikala mu tshieledi tshiende tshia lungenyi: ‘Ngakenza bibi, kadi unnemeshe katataka, ndi nkusengelela, ku mêsu kua bakulu ba bantu banyi ne kua bena Izalele.’ (1 Samuele 15:30) Kakuyi mpata, Shaula uvua utamba kuditatshisha bua muanzu uvuaye nawu mu Izalele kupita dipunga ne Nzambi. Mmuenenu eu kakafikisha Nzambi ku dibuikidila Shaula. Udi wela meji ne: mmuenenu wa muomumue neafikishe Nzambi bua kubuikidila ekleziya anyi?
Bonso kabena bitaba
Bantu bonso kabena bitaba ne: ekleziya idi ne bua kulomba dibuikidila patoke. Tshilejilu, bena Katolike ka Roma bungi kampanda badi bumvua bibi padi pape wabu ulomba dibuikidila bua bupika anyi upeshilula “batontolodi” ba ekleziya bu mudi Hus ne Calvin lumu lulenga. Bilondeshile ngumu mifume ku Vatican, mukanda mutumina ba-kardinale uvua ufila lungenyi lua “dikonkonona dia kuondo ka muoyo” pa malu a mu bidimu tshinunu bikadi bipite bia Buena-Katolike, uvua mujana kudi ba-kardinale bakabuela mu tshipangu tshia ba-kardinale tshienza mu Kabalashipu 1994. Nansha nanku, pavua pape musue kubueja muanda wa nshindamenu wa lungenyi lufila alu mu mukanda mufundila bepiskopo, Giacomo Biffi, kardinale wa mu Italie wakapatula mukanda wa bulami muakajadikaye ne: “Ekleziya kêna ne mpekatu.” Kadi, wakitaba ne: “Kulomba dibuikidila bua bilema bia ekleziya bia mu siekele ya kale . . . kudi mua kuambuluisha bua kutuangatshisha ne mushinga.”
Luigui Accattoli, muedi wa nseka wa mu Vatican udi wamba ne: “Ditonda dia mpekatu ntshimue tshia ku biena-bualu bidi bitamba kujudija milandu mu Ekleziya Katolike. Bitaba pape bilema bia ba-misionere, kudi ba-misionere badi, ne bululame buonso, bumvua bibi bua bualu abu.” Kabidi, kamona-kamba kampanda muena Katolike ka Roma wakafunda ne: “Bikala pape muikale bushuwa ne lungenyi lua buôwa pa malu a kale a Ekleziya, mbikole bua kumvua mudiye mpindieu mua kuleja Ekleziya umue-umue eu bu ntunga-mulongo mukebi wa ‘manême a bantu,’ ‘mamu ne mulongeshi’ udi mua kulombola nkayende bukua-bantu ku milenyume muisatu mulenga.”
Bible udi udimuija bua mmuenekelu wa dinyingalala muenzeja anu kudi dielakana bua dikala batandula. Dinyingalala dia mushindu au kaditu ditamba kufikisha ku dishintuluka dia mutantshi mule bua eu udi unyingalala nansha. (Fuanyikija ne 2 Kolinto 7:8-11.) Dinyingalala didi ne mushinga ku mêsu kua Nzambi ndishindikija kudi “mamuma adi makanyine dinyingalala”—mumue ne: tshijadiki tshia dinyingalala dia muoyo umue.—Luka 3:8, NW.
Bible udi wamba ne: muntu udi unyingalala ne utonda udi ne bua kulekela bienzedi bibi, wimanyika dibienza. (Nsumuinu 28:13) Ebi bikadiku bienzeke anyi? Ee, panyima pa ditonda dionso dia bubi dienza kudi Ekleziya Katolike wa Roma ne ekleziya mikuabu, ntshinyi tshiakenzeka mu bimvundu bia bena ditunga nkayabu bia matuku adi panshi aa mu Afrike wa pankatshi ne ku Mputu wa ku Est, miaba ivua “bena nkristo” bavule babuelamu? Ekleziya yakenza malu bu bukole bukebi bua ditalala anyi? Bamfumu bayi bonso bakakula dîyi dimue bua kupisha binyangu bivua bantu babu benza anyi? Tòo. Bamue ba-ministre ba bitendelelu bakaditua mene mu dishipangana!
Dilumbuluisha dia Nzambi
Pavuaye wakula bua ‘mea culpa’ a pape mambulula ku musangu ne ku musangu, kardinale Biffi wakebeja mu nsenda ne: “Bua mpekatu mienza kale, kabienaku mua kuikala bimpe bua tuetu bonso kuindila dilumbuluisha dia bantu bonso anyi?” Eyowa, dilumbuluisha dia bukua-bantu buonso dikadi pabuipi. Yehowa Nzambi mmumanye bimpe malu mabi a kale a bitendelelu. Mu katupa kîpi emu, nealumbuluishe bena tshibawu. (Buakabuluibua 18:4-8) Patutshidi bindile, kudiku mushindu wa kupeta ntendelelu udi kayi ne katoba ka tshibawu tshia mashi, ka mmuenenu mubi wa dishipangana ne bibawu bikuabu bidi ekleziya ya mu Bukua-buena-nkristo ilombela luse anyi? Eyowa.
Mmunyi mutudi mua kupeta ntendelelu au? Pa kutumika ne dîyi-dilombodi edi diamba kudi Yezu Kristo: “Nenubajingulule ku mamuma abo.” Miyuki ya malu a kale, idi bimue bitendelelu bikeba bua bayipue muoyo, idi ituambuluisha bua kumanya ki ng’anu aba bakabikila Yezu ne: “baprofete ba mashimi” kadi aba badi bapatule kabidi “mamuma mimpe.” (Matayo 7:15-20) Bantu aba mbanganyi? Tudi tukulomba bua kudijadikila nkayebe pa kukonkonona Bible ne Bantemu ba Yehowa. Konkonona bua kumanya badi bushuwa bateta kulonda Dîyi dia Nzambi lelu’eu pamutu pa kukeba mua kulama muaba kampanda udi ne buenzeji mu bulongolodi ebu.—Bienzedi 17:11.
[Mêyi adi kuinshi]
a Tshipangu tshia mu ka-bujima tshia 21 tshia Ekleziya Katolike tshiakenzeka mu bitupa binayi mu Roma kumbukila mu 1962-65.
[Tshimfuanyi mu dibeji 5]
Ekleziya idi ilomba luse bua malu a tshikisu bu aa
[Mêyi a dianyisha]
The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck