Bânaba—“Muana wa Busambi”
MMUSANGU kayi wa ndekelu uwakapeta busambi bua kudi mulunda? Udiku muvuluke musangu wa ndekelu uuvua mubupeteshe munga muntu anyi? Ku musangu ne ku musangu, buonso buetu tutu tukengela dikankamija, ne mmunyipu mututu tuanyisha aba badi batupeshadi ne dinanga dionso! Kusamba kudi kumvuija kupeta dîba dia kuteleja, kumvua ne kuambuluisha. Udi mudiakaje bua kuenza nanku anyi?
Muntu wakaleja lungenyi lua nunku mu mushindu udi muikale wa tshilejilu uvua Bânaba, “uvua muntu muimpe, muule tente ne spiritu munsantu ne ditabuja.” (Bienzedi 11:24, NW) Bua tshinyi bavua mua kuamba nanku bua Bânaba? Ntshinyi tshivuaye muenze bua kukumbanyina diumvuija edi?
Muambuluishi muena kalolo
Dîna diende dia bushuwa divua Yozefe, kadi bapostolo bakamupesha dîna dikuabu didi difila diumvuija diakanyine bikole ngikadilu wende—Bânaba, mmumue ne: “Muana wa Busambi.”a (Bienzedi 4:36) Batshivua bafumina ku dienza tshisumbu tshia bena nkristo. Bamue bantu badi bela meji ne: Bânaba uvua umue wa ku bayidi ba kumpala ba Yezu. (Luka 10:1, 2) Nansha bikale nanku anyi kabiyi nanku, muntu eu uvua mushiye muyuki mulenga udi umutangila.
Katupa kîpi panyima pa Pentekoste wa 33 B.B., Bânaba (uvua muena Lewi wa ku Shipre), ne budisuile buonso wakapanyisha tshitupa kampanda tshia buloba ne wakafila mfranga ayi kudi bapostolo. Bua tshinyi wakenza bualu abu? Muyuki wa mu Bienzedi udi utuambila ne: tshikondo atshi munkatshi mua bena nkristo bavua mu Yeruzaleme, ‘bakadi babanyangana muntu ne muntu bu muakadiye bualu [ne bintu].’ Kakuyi mpata Bânaba wakamona se: kuvua dikengela, ne wakenza ne musangelu wonso bualu kampanda bua dikengela edi. (Bienzedi 4:34-37) Pamu’apa uvua mua kuikala muntu wa kantu ku bianza, kadi kakelakana bua kufila bintu biende bia ku mubidi ne kudifila yeye muine bua kulubuluja bipatshila bia Bukalenge.b Mushikuluji F. F. Bruce udi wamba ne: “Muaba wonso uvua Bânaba usangana bantu anyi nsombelu ivua ikengela dikankamija, uvua ufila dikankamija dionso divuaye mua kufila.” Bualu ebu mbumuenekele patoke mu muyuki muibidi mudiye umueneka.
Bu mu 36 B.B., Shaula wa ku Tarse (eu wakalua pashishe mupostolo Paulo), uvua mpindieu muena nkristo, uvua ukeba bua kudisangisha ne tshisumbu tshia mu Yeruzaleme, ‘kadi bobu bakamutshina, kabakitabuja ne: uvua muyidi.’ Mmunyi muvuaye mua kujadikila tshisumbu ne: dikudimuna diende dia mutshima divua dia bushuwa ne kadivua patupu mayele kampanda a kutshibutula pashishe? ‘Bânaba wakamuangata, wakaya nende kudi bapostolo.’—Bienzedi 9:26, 27; Galatia 1:13, 18, 19.
Tshivua Bânaba mulejile Shaula dieyemena ki ntshileja. Mu mishindu yonso, “Muana wa Busambi” uvua ne nsombelu mumvuangane ne dîna diende disakidila pa kuteleja Shaula ne kumuambuluisha mu nsombelu eu uvua umueneka mukole kayi ditekemena. Dîba adi nansha muakalukila Shaula ku Tarse muaba mumulelela, bulunda bukavua busuikakane pankatshi pa balume aba babidi. Mu bidimu bivua bilua, bulunda abu buvua ne bua kuikala ne bipeta bia mushinga.—Bienzedi 9:30.
Mu Antiokia
Bu mu 45 B.B., lumu luakafika mu Yeruzaleme pa malu avua kaayi a pa tshibidilu menzeke mu Antiokia wa Siriya—basombi bavule ba mu tshimenga atshi bavua bakula tshiena-Greke bavua benda balua bena kuitabuja. Tshisumbu tshiakatuma Bânaba bua kukonkonona ne kulongolola mudimu kuine aku. Bavua benze disungula dia meji. Luka udi wamba ne: “Pakafikaye ne pakamonaye bulenga bukena butuakanyine bua Nzambi, wakasanka ne wakatuadija kubakankamija bonso bua kutungunuka mu Mukalenge ne dipangadija dia mu mutshima; bualu uvua muntu muimpe ne mûle tente ne spiritu munsantu ne ditabuja. Ne musumba mupite bunene uvua musakidila kudi Mukalenge.”—Bienzedi 11:22-24, NW.
Ki mbionso biakenzaye nansha. Bilondeshile mushikuluji Giuseppe Ricciotti, “Bânaba uvua muntu uvua ne dikuatshisha, ne diakamue wakajingulula dikengela dia kuenza mudimu bua kumona mua kujadika ne: dilubuluka edi divua mua kupatula bipeta dikale dilonda kudi dinowa divule. Pa nanku, dikengela dia kumpala divua dia banowi.” Bu muvuaye mufumine ku Shipre, Bânaba uvua pamu’apa ne tshilele tshia kusomba ne Bampangano. Uvua mua kuikala mudimone mukumbane mu mushindu wa pa buawu bua kuyisha bampangano. Kadi uvua mudiakaje bua kubueja bakuabu mu mudimu eu udi usankisha ne ukolesha.
Bânaba wakatuma meji kudi Shaula. Pamu’apa, Bânaba uvua mumanye disokolola dia tshiprofete dipesha Anania mu tshikondo tshia dikudimuna mutshima dia Shaula, bua se: mukengeshanganyi eu wa kale uvua ‘bu lupanza lungakasungula bua kutuala dîna dianyi ku mêsu kua bisamba bia bende.’ (Bienzedi 9:15) Nenku Bânaba wakaya ku Tarse—luendu lua mu diya patupu wenza kilometre bu 200—bua kukeba Shaula. Bubidi buabu bakatumika pamue bu benzejanganyi ba mudimu tshidimu tshijima, ne “bivua bua musangu wa kumpala mu Antiokia” mu tshikondo etshi “bua kubikilabu bayidi ku buludiki bua Nzambi ne: bena nkristo.”—Bienzedi 11:25, 26, NW.
Mu bukokeshi bua Klodiyo, nzala mikole yakakuata bitupa bivule bia Ampire wa Roma. Bilondeshile Josèphe, mushikuluji wa malu a kale muena Yuda, mu Yeruzaleme “bantu bavule bakafua bua dipanga bintu bivua bikengedibua bua kupeta biakudia.” Nenku, bayidi mu Antiokia ‘muntu ne tshiakadiye natshi muntu ne tshiakadiye natshi, bakapangidija bua kukuatshisha nabi bana babu ba mu Kristo ba mu Yudeya; bakenza nunku, bakabituma kudi bakulu mu bianza bia Bânaba ne Shaula.’ Kunyima kua bamane kukumbaja mudimu au tshishiki, bantu aba babidi bakapingana ne Yone Mâko ku Antiokia, muaba uvuabu bababala munkatshi mua baprofete ne balongeshi ba mu tshisumbu.—Bienzedi 11:29, 30; 12:25; 13:1.
Mudimu wa pa buawu wa bu-misionere
Pashishe kuakenzeka muanda wa pa buawu. “Pavuabu benzela Yehowa mudimu patoke ne benza tshijila, spiritu munsantu wakamba ne: ‘Ku bantu bonso ntekelayi Bânaba ne Shaula ku luseke bua mudimu undi mubabikidile.’” Elabi meji! Spiritu wa Yehowa wakatuma dîyi ne: bapeshe bantu babidi aba mudimu wa pa buawu. “Nenku balume aba, batuma kudi spiritu munsantu, bakapueka ku Seleukia, ne kuine aku bakangata mazuwa batangile ku Shipre.” Bânaba uvua muakanyine kubikidibua ne: mupostolo, anyi mutumibue.—Bienzedi 13:2, 4, NW; 14:14.
Kunyima kua bamane kupitshila mu Shipre ne bakudimuishe Sêgio Paulo mutshima, ngovena wa provense wa Roma wa tshidiila, bakatungunuka ku Pêge, ku muelelu wa ku Sud wa Azi Minere, kuakabashila Yone Mâko e kupinganaye ku Yeruzaleme. (Bienzedi 13:13) Bidi bimueneka ne: too ne tshikondo atshi Bânaba ke uvua ne mudimu wa kulombola, pamu’apa bu muenzejanganyi wa mudimu mutambe kumonamona malu. Kutuadijila apa, Shaula (mubikila mpindieu ne: Paulo) ke udi ulombola. (Fuanyikija ne Bienzedi 13:7, 13, 16; 15:2.) Bânaba wakanyingalalaku bua dishintuluka edi anyi? Tòo, uvua muena nkristo mupie wakajingulula ne budipuekeshi buonso ne: Yehowa uvua kabidi utumika ne muena mudimu nende mu mushindu wa bukole. Ku diambuluisha diabu, Yehowa uvua musue bua teritware mikuabu yumvue lumu luimpe.
Bushuwa, bangabanga ne kuipatabu balume babidi aba mu Antiokia wa Pisidia, rejon mujima au wakumvuila dîyi dia Nzambi kudi Paulo ne Bânaba, ne bantu bavule bakitaba mukenji. (Bienzedi 13:43, 48-52) Mu Ikonio, “bena Yuda ne bena Greke tshisumbu tshinene bakalua bena kuitabuja.” Muanda eu wakasaka Paulo ne Bânaba bua kushalamu matuku a bungi, ‘bakula ne dikima ku bukokeshi bua Yehowa, wakafila bimanyinu ne malu a kukema bua kuenzekelawu ku bianza biabu.’ Pakumvuabu ne: bavua babelele tshifufu bua kubasa mabue, ne meji onso balume babidi aba bakanyema ne kutungunuka ne mudimu wabu mu Lukaonia, Luseta ne Dêbe. Nansha mukavuabu bapete malu a njiwu ku Luseta, Bânaba ne Paulo bakatungunuka ne “kukolesha anyima ya bayidi, babakankamija bua kushala mu ditabuja ne bamba ne: ‘Tudi ne bua kubuela mu bukalenge bua Nzambi kupitshila mu makenga a bungi.’”—Bienzedi 14:1-7, 19-22, NW.
Bayishi aba babidi ba mukitshi kabavua ne bua kulekela babakuatshisha buôwa. Kadi, bakalukila bua kukolesha bena nkristo bapiabapia mu miaba ikavuabu bapete buluishi bukole, pamu’apa bambuluisha balume bavua bakumbaje malu-malomba bua kulombola mu bisumbu bipiabipia.
Tshilumbu tshia ditengula
Bidimu bu 16 panyima pa Pentekoste wa mu 33 B.B., Bânaba uvua mutuilangane ne muanda muende lumu udi utangila tshilumbu tshia ditengula. “Bantu bakuabo bakalua ku [Antiokia wa Siriya] bafumine ku Yudaya ne bakabanga kulongesha bana betu ne: ‘Kanuena mua kusungidibua binuikala kanuyi batengudibue bu mudi Mikenji ya Mose yamba.’” Bânaba ne Paulo bavua bamanye bilondeshile malu mamonamona se: kabivua nanku, ne bakelangana nabu mpata pa bualu ebu. Pamutu pa kuleja bukokeshi buabu, bakajingulula ne: etshi tshivua tshilumbu tshivuabu ne bua kukosa bua diakalenga bua nsangilu mujima wa bana betu. Nenku bakatuma tshilumbu etshi kudi kasumbu kaludiki mu Yeruzaleme, muvua luapolo yabu miambuluishe bua kutshikosa. Pashishe, Paulo ne Bânaba, baleja bu ‘bananga bakafila mioyo yabu bua [“dîna dia,” NW] Mfumu wetu Yezu Kristo,’ bavua munkatshi mua aba bakatumabu bua kumanyisha dipangadika kudi bana betu mu Antiokia. Pakabalabu mukanda wa kudi kasumbu kaludiki ne pakenzabu miyuki, tshisumbu ‘tshiakasanka bua dibakolesha mu mitshima,’ ne bavua ‘batshikankamike.’ (Disendamija miaku ndietu.)—Malu Akenza Milopo 15:1, 2, 4, 25-32, Muanda Mulenga Lelu.
‘Ditanda bikole’
Panyima pa miyuki mivule milenga bua bualu buende, tudi mua kumvua ne: katuena pamu’apa mua kuikala ne nsombelu mukumbanangane ne tshilejilu tshia Bânaba. Pabi, “Muana wa Busambi” uvua mupange bupuangane anu bu tuetu. Pavuabu balongolola yeye ne Paulo luendu luibidi lua bu-misionere bua kukumbula bisumbu, dipangakana ku mêyi diakenzeka. Bânaba uvua mupangadije bua kuya ne muanabu Yone Mâko, kadi Paulo kavua mubimone biakanyine, bualu Yone Mâko wakabashiya mu luendu lua kumpala lua bu-misionere. Pinapu “kutandanganabo, kufikabo ku diabulukangana. Barnaba kuangata Markuse, kubuela nende mu buatu, kuyabu ku Shipre,” kadi “Paul pende, kusungulaye Silase, kuyabo” mu disangu dikuabu.—Malu Menza 15:36-40, MMM.
Bia dibungama be! Nansha nanku, muanda eu udi utuambila bualu bukuabu pa bumuntu bua Bânaba. Mushikuluji kampanda udi wamba ne: “Misangu yonso netshikale lumu ludi kaluyi lujika bua Bânaba bua se: uvua mudiakaje bua kuteta mushindu mukuabu ne kueyemena Mâko bua musangu muibidi.” Anu bu mudi mufundi au ufila lungenyi, bidi mua kuikala se: “dieyemena divua Bânaba nadi kudi Mâko diakambuluisha bua kupetulula dieyemena diende nkayende ne kabidi divua bu bukole budi busaka ku didifila tshiakabidi. Anu bu muakaluabi kumueneka, dimueyemena dia Bânaba adi divua diakanyine tshishiki, bualu tshikondo tshiakalua tshivua Paulo mene muitabe ne: Mâko uvua ne dikuatshisha mu mudimu wa bena nkristo.—2 Timote 4:11; fuanyikija ne Kolosai 4:10.
Tshilejilu tshia Bânaba tshidi mua kutusaka bua kudikebela tshikondo bua kuteleja, kumvua ne kukankamija badi batekete mu mikolo ne kufila diambuluisha dikuatshishi dîba dionso ditudi tumona bikengela kuenza nanku. Muyuki wa didiakaja diende bua kukuatshila bana babu mudimu ne bupole-malu ne dikima, pamue ne bipeta bilenga biakapatula mudimu eu, udi muikale dikankamija. Ndibenesha kayipu dia kuikala ne bantu bu Bânaba mu bisumbu bietu lelu’eu!
[Mêyi adi kuinshi]
a Kubikila muntu ne: “muana wa” ngikadilu kampanda kuvua kuela kashonyi pa tshikadilu tshia pa buatshi. (Tangila note kuinshi kua Dutelonome 3:18, NW.) Mu siekele wa kumpala, bivua tshibidilu bua kutumika ne mêna masakidila bua kukoka ntema ku ngikadilu ya muntu. (Fuanyikija ne Mâko 3:17.) Tshivua mushindu kampanda wa kuanyisha muntu patoke.
b Mu dikonkonona tshivua Mikenji ya Mozese mijadike, bamue mbebeje muvua Bânaba, muena Lewi, mufike ku dipeta buloba. (Nomba 18:20) Kadi, tudi ne bua kumanya se: kabiena bitokeshibue bikala buloba abu buvua mu Palestine anyi mu Shipre. Kabidi, bidi mua kuikala ne: eu uvua muaba mukese wa dijiikilangana uvua Bânaba mupete mu rejon wa Yeruzaleme. Mu mishindu yonso, Bânaba wakafila buloba buende abu bua kuambuluisha bakuabu.
[Tshimfuanyi mu dibeji 23]
Bânaba “uvua muntu muimpe ne mûle tente ne spiritu munsantu ne ditabuja”