Netuikale anu tukengela biluilu anyi?
BILUILU mbibutule tshitupa tshinene tshia mpetu ya bantu ne mbibajimijile diakalenga divule. Nenku bamue bantu mbadiebeje ne: ‘Bukua-bantu budiku mua kupeta bukubi bua buloba bujima budi kabuyi dijinga ne biluilu anyi?’ Mpindieu udi bia-mvita bidi bibutula bikole bifuane kutuala dijimija dia mioyo ya mishindu yonso, lukonko elu ludi lulomba ntema. Mmunyi mudibi bilelela bua kutekemena bulongolodi kabuyi ne biluilu?
Malu kabukabu akadi menzeke adi aleja ne: padi malanda mimpe pankatshi pa matunga afila dieyemenangana, bidi mua kufikisha ku dikandika dia bia-mvita. Tshilejilu, ngikadilu wa bulunda pankatshi pa Canada ne États-Unis mmufikishe ku muanda wa se: mikalu yabu ya kilometre 5 000 mmishale kayiyi milama kudi biluilu munkatshi mua bidimu bipite pa siekele umue ne tshitupa. Ditunga dia Norvège ne dia Suède mmafike ku diumvuangana dia muomumue, anu bu mudi matunga makuabu a bungi menze. Dipetangana ku mêyi pankatshi pa matunga onso didi mua kufikisha ku bulongolodi budi kabuyi biluilu anyi? Bua malu makuate buôwa a mu Mvita ya Kumpala ya Buloba bujima, lungenyi elu luakapeta dianyisha dia katshia ne katshia dia kudi bantu.
Pakajadikabu ditalala mu 1918, tshimue tshia ku bipatshila bia ndondo wa ditalala wa mu Versailles tshivua tshia “kupetesha mushindu wa kukepesha bia-mvita bia matunga onso.” Mu bidimu biakalonda, lungenyi lua dibenga mvita luakatangalaka. Bamue babengi ba mvita bakumvuija ne: mvita ntshintu tshitambe bubi tshidi mua kufikila ditunga ne pa nanku mmibi kupita ditshimunyibua. Baluishi ba lungenyi lua dibenga mvita bakabenga, baleja ne: mu siekele mivule, bena Yuda mu bitupa bialabale bakaleja baluishi dikandamana dikese ne bia-mvita, kadi madikolela a tshikisu bua kubabutula akatungunuka. Bena Afrike bavua ne mushindu anu mukese wa kukandamena aba bakaya nabu bu bapika mu Amerike, ne pabi bakabakengesha ne tshikisu munkatshi mua siekele mivule.
Kadi, ne dibudika dia Mvita Mibidi ya Buloba bujima, babengi ba mvita bavule bakakoma ne: matunga adi akengela bukubi. Nenku pakajadikabu bulongolodi bua Matunga Masanga panyima pa Mvita Mibidi ya Buloba bujima, bavua bakula kakese bua dikandika dia bia-mvita ne batamba kuzangika diumvuangana pankatshi pa matunga bua kupangisha dibundangana. Nenku bena mu matunga aa bakatekemena se: bukubi bufila buvua mua kupesha matunga dishindika dia kumbusha bia-mvita.
Bualu bukuabu buakalua kutokeshibua ku kakese ku kakese. Misangu mivule madikolela adi ditunga dienza bua kudikuba akenza bua bena mutumba kudiumvua bu bapange bukubi. Nsombelu eu wa njiwu wakafikisha ku ditembangana dia bia-mvita. Kadi matuku adi panshi aa, malanda mimpe pankatshi pa matunga mavule mmakoleshe ditekemena dia dikandika dia bia-mvita. Nansha nanku katshia pinapu, Mvita ya ku Golfe ne bimvundu bia mu Yougoslavie wa kale mbidiatakaje matekemena a dikandika bia-mvita bua bantu bavule. Kukadi bidimu bu bitanu, tshikandakanda tshia Time tshiakela nseka ne: “Nansha mudi mvita ya muinshimuinshi mijike, buloba mbulue muaba wa njiwu mikole, pamutu pa kuikala muaba wa njiwu mikese.”
Dijinga dia “mpulushi” wa buloba bujima
Bakonkononyi bavule ba nsombelu badi bakoma ne: bukua-bantu budi bukengela mbulamatadi umue bua buloba bujima udi ne tshiluilu tshidi ne bukole bukumbane bua kukuba muntu yonso. Bu mudi bulongolodi bua Matunga Masanga nansha makokeshi malombodi a buloba bujima adi ne biluilu bikole kaayi mua kuenza bualu ebu, bamue badi bamona se: kudi ditekemena dikese bua matuku atshilualua. Kadi biwitaba Bible bu Dîyi dia Nzambi, udi mua kuikala mudiebeje bikala Nzambi Wa-Bukole-Buonso mua kukumbaja dikengela edi dia mitalu.
Eu udi Bible ubikila ne: “Nzambi wa dinanga ne ditalala” udi mua kuenza mudimu ne bukole bua biluilu bua kukumbaja buakane anyi? Bikalabi nanku, ntshiluilu kayi? Biluilu bivule bia lelu bidi biamba mudibi bikuatshisha kudi Nzambi, kadi bidi bushuwa bikumbaja disua dia Nzambi anyi? Peshi Nzambi udi ne munga mushindu wa kukosa tshilumbu ne kufila ditalala ne bukubi?—2 Kolinto 13:11.
Nzambi Wa-Bukole-Buonso wakapita ne buntomboji bua kumpala pa kuipata Adama ne Eva mu Edene ne kuteka bakeluba bua kukandika dipinga diabu. Wakamanyisha kabidi dilongolola diende dia kuzaza buntomboji buonso bujudila bumfumu bukulu buende. (Genese 3:15) Abi bivua mua kulomba bua Nzambi kuenzaye mudimu ne tshiluilu kampanda anyi?
Bible udi wakula bua bikondo bivua Nzambi mutumike ne biluilu bua kukumbaja malumbuluisha ende. Tshilejilu, mu makalenge a mu buloba bua Kanana muvua tshilele tshia kuangatangana ne nyama, kufila milambu ya bana ne kuenzangana mvita ya tshikisu tshikole. Nzambi wakatuma dîyi bua kuabutula kashidi ne wakatumika ne tshiluilu tshia Yoshua bua kukumbaja dilumbuluisha edi. (Dutelonome 7:1, 2) Bia muomumue, tshiluilu tshia Mukalenge Davidi tshiakakumbaja dilumbuluisha dia Nzambi kudi bena Peleshete bu tshilejilu tshia mushindu wabutula Nzambi bubi buonso mu dituku diende dia ndekelu dia dilumbuluisha.
Mianda ayi ivua ifila dilongesha. Yehowa wakaleja ne: udi mua kutumika ne tshiluilu kampanda bua kupetesha bantu bukubi. Bushuwa, Yehowa udi ne tshiluilu tshimue tshia pa buatshi tshikala mua kujikija buntomboji budi butangalake buloba bujima bujudila bukokeshi buende.
“Yehowa wa biluilu”
Bible udi wenza mudimu ne tshiambilu “Yehowa wa biluilu” misangu mipite pa 250. Mu mushindu wa nshindamenu tshiambilu etshi tshidi tshifunkuna muanzu wa Nzambi bu kamanda ka biluilu binene bia banjelu. Tshinga tshikondo muprofete Mikaya wakambila Mukalenge Ahaba ne Mukalenge Yehoshafata ne: “Bushuwa ndi mmona Yehowa musombe mu nkuasa wende wa bumfumu ne tshiluilu tshionso tshia mu diulu tshimane pabuipi nende, ku dia balume diende ne ku dia bakaji diende.” (1 Bakelenge 22:19, NW) Badi bakula apa bua biluilu bia banjelu. Yehowa wakatumika ne biluilu ebi bua kukuba bantu bende. Pavua tshimenga tshia Dotana tshinyungulula kudi biluilu, musadidi wa Elisha wakajimija ditekemena. Kadi, bua kumukankamija, Nzambi wakamuleja tshikena-kumona tshia mu tshishima tshia tshiluilu tshiende tshia bifukibua bia mu nyuma. ‘Yehowa wakatabaja mêsu a nsongalume, wakamona mikuna miule tente ne tubalu ne makalu a kapia.’—2 Bakelenge 6:15-17.
Malu aa adi umvuija ne: lelu Nzambi udi utua biluilu nyama ku mikolo anyi? Bimue biluilu bia mu Bukua-buena-nkristo bidi mua kuamba mudibi bia Nzambi. Bivule mbilombe bamfumu ba bitendelelu bua kubibenesha. Kadi misangu mivule biluilu bia mu Bukua-buena-nkristo bitu biluishangana nkayabi, biluisha bena kuitabuja nabi. Mvita ibidi ya buloba bujima ya mu siekele eu yakatuadija pankatshi pa biluilu bivua bidiamba muvuabi bia bena nkristo. Bualu ebu kabuena mua kuikala mudimu wa Nzambi. (1 Yone 4:20) Nansha mudi biluilu bia masalayi bu ebi mua kuamba ne: bidi biluila ditalala, Yezu wakalongesha balondi bende bua kulongolola biluilu bu nunku ne lungenyi lua kupangisha dinyanga dia ditalala pa buloba anyi?
Dinyanguka dinene dia ditalala diakamueneka pavua musumbasumba muambule bia-mvita mukuate Yezu mu budimi muvuaye muikale usambila ne bayidi bende. Umue wa ku bayidi wakatapa munga muntu wa mu musumbasumba au ne muele wa nkanza. Yezu wakatumika ne muanda eu bua kumvuija dîyi-diludiki dia mushinga. Wakamba ne: ‘Pingaja muele webe mu muaba wawu; bualu bua bonso badi bangata muele nebashipibue ku muele. Udi welangana meji ne: Meme tshiena mumanye mua kulomba Tatu wanyi, yeye ampe [“mpindieu bisumbu bia banjelu bipite pa dikumi,” NW] ne bibidi anyi?’ Yezu uvua ne tshiluilu tshinene tshivuaye ulombola, kadi Petelo kavua muangatemu bu musalayi, ne ki mbangatemu muntu mukuabu nansha umue. Kadi, Petelo ne balondi ba Yezu bavua bashale bavua babikidibue bua kuikala “bilembi bia bantu.” (Matayo 4:19; 26:47-53) Panyima pa mêba makese, Yezu wakatokeshila Pilato tshilumbu atshi. Wakamba ne: ‘Bukalenge buanyi kabuena bua pa buloba ebu; bu bukalenge buanyi buikale bua pa buloba ebu, bantu banyi bakadi kuluangana, tshifidibu mu bianza bia bena Yuda, kadi katataka bukalenge buanyi kabuena bua kunoku.’ (Yone 18:36) Bishilangane ne bukalenge bua Davidi buvua bujadika pa buloba, Bukalenge budi Nzambi mupeshe Yezu budi mu diulu ne nebufile ditalala pa buloba.
Biluilu bia Nzambi bidi biya mu mvita
Mu katupa kîpi emu biluilu bia Nzambi nebibange mudimu. Mu diumvuija mvita mikole idi ilua kumpala, mukanda wa Buakabuluibua udi ubikila Yezu ne: “Dîyi dia Nzambi.” Tudi tubala ne: “Biluilu bivua mu diulu bivua bimulonda mu nyima pa tubalu tutoke, ne bivua bivuale bilamba bia lin mufinuke mutoke ne mukezuke. Ne mukana muende mudi mupatuka muele wa nkanza mule musakisha, bua amone mua kutapa nawu matunga.” Bible udi wamba ne: mvita eyi neyituale dibutuka dia “bakalenge ba pa buloba ne biluilu biabu.” Bua bakuabu badi bapange kuleja bulamatshi buabu kudi Nzambi, mulayi eu udi usakidila ne: “Bashadile bakashipibua ne muele mule wa nkanza wa eu uvua musombe pa kabalu.” Nansha Satana Diabolo nebamushiye katshiyi bukole. Bulelela muanda eu neufikishe ku bulongolodi bua ditalala budi kabuyi ne biluilu.—Buakabuluibua 19:11-21; 20:1-3, NW.
Elabi meji—Bulongolodi kabuyi mvita!
Udiku mua kufuikakaja mu lungenyi bulongolodi bukuba bikole bukena dijinga ne biluilu anyi? Musambu kampanda wa mu Bible udi wamba ne: ‘Luayi bienu, nutangile bienzedi bia Yehowa, bu muakenzejaye dibutuka dia bungi pa buloba. Yeye udi ulekesha mvita bua ijike too ne ku mfudilu kua buloba.’—Musambu 46:8, 9.
Ndisulakana kayipu dikalaku! Elabi meji bua nsombelu wa nsangilu wa bantu bapikula ndekelu wa bionso ku bujitu bua difuta bitadi bia mushinga mukole bua biluilu ne bia-mudimu biabi! Bantu nebapete mushindu wa kutumika ne makanda abu bua kuakaja nsombelu bua muntu yonso, bua kukezula buloba ne kukunapu tshiakabidi bintu. Nekuikale mishindu mipiamipia ya kuenza bintu bikala ne dikuatshisha dilelela kudi bantu.
Dilaya edi nedikumbane pa buloba bujima: ‘Kabena bumvua diyoyo kabidi mu buloba buebe, kabena bumvua kubutuka anyi kuoneka ku matshika a buloba buebe.’ (Yeshaya 60:18) Bena tshimuangi miliyo mivule kabayi ditekemena kabakunyema kabidi mu miaba idi mvita, babenzeja bua kushiya nzubu ne bintu biabu bua kusombela mu tumponya tua makenga. Kabidi bantu kabakuela kasala ka muadi bua banangibue babu bashipa anyi batapa mu bimvundu pankatshi pa matunga. Mukalenge wa mu diulu wa Yehowa neajadike ditalala dia kashidi pa buloba bujima. ‘Mu matuku ende bantu bakane nebikale ne diakalengele, ditalala divule nedikaleku too ne pajimina ngondo tshiendelele. Neapikule mioyo yabu ku tshinyangu ne malu makole.’—Musambu 72:7, 14.
Nsombelu neikale mene utamba kusankisha munkatshi mua bantu badi balonge ki mbua kukinangana kadi bua kuidikija njila ya Nzambi ya dinanga. Dîyi dia Nzambi didi didianjila kuamba ne: ‘Kabena benzela bakuabu bintu bibi, kabena bashipa bakuabu, mu mukuna wanyi wa tshijila wonso; bualu bua buloba nebuikale buule tente ne kumanya kua Yehowa, bu mudi mâyi a mu mâyi manene abuikila miaba yawu yonso.’ Nsombelu neikale munyi munkatshi mua bantu badi bamanye ne banange Yehowa? Mukanda umue-umue eu udi ulaya ne: ‘Dimuma didi buakane bukuama nedikale ditalala, malu adi alonda buakane neikale ditalala ne [“bukubi,” NW] tshiendelele. Bantu banyi nebashikame mu miaba ya ditalala, ne mu nzubu idi kayiyi ne njiwu pepi, ne mu bikishilu bia ditalala.’—Yeshaya 11:9; 32:17, 18.
Bantu badi ne ditabuja diashila pa dimanya dia mu Bible badi bajingulula ne: biluilu bia Nzambi mbiakaja bua kukezula buloba ku baluishi bonso ba ditalala. Dimanya edi didi dibapesha dishindika dia kutumikila tshidi Bible wamba ne: netshienzeke “mu matuku atshidi alua.” Mmumue ne: ‘Nebafule nkasu ya kudima nayi ku miele yabu ya mvita, nebafule miele ya kukosa nayi matamba a mitshi ku mafuma abu. Tshisamba tshikuabu katshiena tshibisha muele wa mvita bua kuluisha nawu tshisamba tshikuabu, ne kabena bayila lungenyi lua kuluangana nalu mvita kabidi.’—Yeshaya 2:2-4.
Bantu ba mu matunga a bungi badi balue Bantemu ba Yehowa bakadi bamane kudikanda ku ‘diyila lungenyi lua kuluangana nalu mvita.’ Mbeyemene bukubi bua biluilu bia Nzambi bia mu diulu. Mu dilonga nabu Bible, wewe pebe udi mua kupeta dieyemena dia muomumue.
[Mêyi a dianyisha bua tshimfuanyi mu dibeji 28]
U.S. National Archives photo