Udi ne ditabuja dikole mu dibiishibua anyi?
“Meme ndi dibiishibua ne muoyo. Udi uleja ditabuja kundi, nansha yeye mufue, neapetulule muoyo.”—YONE 11:25, NW.
1, 2. Bua tshinyi mutendeledi wa Yehowa udi ne bua kuikala ne dieyemena mu ditekemena dia dibiishibua?
UDI ne ditekemena dikole mu dibiishibua anyi? Ditu dikukolesha bua kutshinyi lufu ne dikusamba paudi ufuisha bananga bebe anyi? (Matayo 10:28; 1 Tesalonike 4:13) Udi bu basadidi ba Nzambi ba kale, bakatantamena mitutu, tuseku, dikengeshibua ne nkanu ya buloko, bakolesha kudi ditabuja mu dibiishibua anyi?—Ebelu 11:35-38.
2 Eyowa, mutendeledi wa Yehowa muena muoyo umue kêna ne bua kuikala ne mpata nansha mikese bua se: nekuikale dibiishibua, ne dieyemena diende didi ne bua kuikala ne buenzeji pa nsombelu wende. Mbimpe kuela meji pa muanda wa se: mu tshikondo tshijadika kudi Nzambi, mbuu, lufu ne Hades nebipingaje bafue badimu, ne bantu babiishibue aba nebikale ne ditekemena dia kushala ne muoyo kashidi pa buloba bua mparadizu.—Buakabuluibua 20:13; 21:4, 5.
Mpata bua muoyo utshilualua
3, 4. Nditabuja kayi ditshidi nadi bantu ba bungi bua muoyo kunyima kua lufu?
3 Bukua-buena-nkristo mbulongeshe mutantshi mule ne: kudi muoyo kunyima kua lufu. Tshiena-bualu kampanda mu tshikandakanda tshia U.S. Catholic tshiakamba ne: “Mu kupita kua bikondo, bena nkristo mbenze muabu muonso bua kuitaba ne kupita ne malu adi atekesha ku muoyo ne ntatu bia mu muoyo eu pa kutekemena muoyo mukuabu, wa ditalala ne disankishibua, wa tshiuwidi ne disanka.” Nansha mudi bantu mu matunga mavule a Bukua-buena-nkristo balue bena kalèngù ne bikale ne mmuenenu mubi pa bidi bitangila malu a Nzambi, bavule batshidi bela meji ne: kudi ne bua kuikala tshintu kampanda kunyima kua lufu. Kadi kudi malu a bungi adibu kabayi bajadike bimpe.
4 Tshiena-bualu kansanga mu tshikandakanda tshia Time tshiakaleja ne: “Bantu batshidi bitabuja [muoyo wa kunyima kua lufu]: bidi menemene se: lungenyi luabu lua tshidi bualu ebu buikale bushuwa ndubuitshidile bikole, ne kabena batamba kulumvua misangu mivule kudi ba-mpasata babu.” Bua tshinyi ba-ministre ba bitendelelu kabena batamba kuakula bua muoyo wa kunyima kua lufu muvuabu ne tshibidilu tshia kuenza? Jeffrey Burton Russell, mushikuluji wa malu a bitendelelu, udi wamba ne: “Ndi ngela meji ne: [bamfumu ba bitendelelu] mbasue kuepuka tshiena-bualu etshi bualu badi bela meji ne: bantu nebalue kubelesha mpata.”
5. Mmunyi mudi bantu bavule lelu’eu bangata dilongesha dia inferno wa kadilu?
5 Mu ekleziya ya bungi, dilongesha dia muoyo wa kunyima kua lufu didi dikonga diulu ne inferno wa kadilu. Ne bikala bamfumu ba bitendelelu badilaminyina bua kuakula bua diulu, badi mene badilaminyina bikole bua kuakula bua inferno. Tshimue tshiena-bualu tshia mu tshikandakanda tshiakamba ne: “Matuku aa nansha ekleziya idi itabuja dinyoka dia tshiendelele mu inferno muena dîna . . . idi ipepeja dilongesha edi.” Bushuwa, bena teoloji bavule ba lelu kabatshiena bitabuja inferno bu muaba muena dîna wa makenga, mushindu uvuabu balongeshe mu tshikondo tshia Moyen Âge. Pamutu pa nanku, badi banyisha ngumvuilu mukuabu mutambe kuikala “wa luse” bua inferno. Bilondeshile balondi bavule ba malu a buena-lelu, benji ba mpekatu badi mu inferno kabena babakengesha mu ngumvuilu mulelela, kadi badi bakenga bua “ditapuluka [diabu] dia mu nyuma ne Nzambi.”
6. Mmunyi mudi bamue bamona se: ditabuja diabu ki ndikumbane padibu bapeta ntatu?
6 Kutekesha dilongesha dia ekleziya bua kubenga kubungamija bantu badi ne imue mmuenenu ya buena-lelu kudi mua kuambuluisha bamue bua kuepuka dijimija lumu mu bantu, kadi kudi kushiya miliyo mivule ya balondi ba ekleziya bena muoyo umue mu didiebeja tshidibu mua kuitabuja. Pa nanku, padibu kumpala kua lufu, misangu mivule bantu aba batu bamona se: kabena ne ditabuja to. Mmuenenu wabu udi bu wa mukaji wakajimija bena mu dîku diende bavule mu njiwu kampanda mikuate buôwa. Pakamuebejabu bikala ditabuja diende dia malu a Nzambi dimusambe, ne dielakana wakandamuna ne: “Ndi ngela meji nanku.” Kadi nansha bikalaye uvua muandamune ne dishindika ne: ditabuja diende dia malu a Nzambi divua dimuambuluishe, dikuatshisha adi divua ne bua kuikala dia mutantshi bule kayi bikala mitabuja ende kaavua mashindame bimpe? Dikonkonona edi ndia mushinga bualu, mu bulelela, malu adi ekleziya mivule ilongesha bua muoyo utshilualua mmashilangane bikole ne tshidi Bible ulongesha.
Mmuenenu wa Bukua-buena-nkristo bua muoyo kunyima kua lufu
7. (a) Nditabuja kayi dia muomumue didi nadi ekleziya mivule? (b) Mmunyi muvua muena teoloji kampanda mumvuije dilongesha dia dibenga kufua dia anyima?
7 Nansha mudibi bishilangane, pabuipi ne bitendelelu bionso bia Bukua-buena-nkristo bidi bitaba ne: bantu badi ne anyima ukena ufua udi upanduka ku lufu lua mubidi. Bavule badi bitabuja ne: padi muntu ufua, anyima wende udi mua kuya mu diulu. Bamue badi batshina ne: anyima wabu udi mua kuya mu inferno wa kadilu anyi mu mpurgatoriyo. Kadi lungenyi lua anyima ukena ufua ke nshindamenu wa mmuenenu wabu wa muoyo utshilualua. Muena teoloji Oscar Cullmann, mu dikonkoloja kampanda dipatula mu mukanda wa Immortality and Resurrection (Dibenga kufua ne Dibiishibua), wakumvuija bualu ebu. Wakafunda ne: “Bu tuetu ne bua kuebeja muena nkristo yonso lelu’eu . . . tshidiye wangata bu dilongesha dia Dipungila Dipiadipia pa bidi bitangila tshimana-kufunda tshia muntu kunyima kua lufu, pa kumbusha bantu bakese, tudi ne bua kupeta diandamuna edi: ‘Dibenga kufua dia anyima.’” Kadi Cullmann wakasakidila ne: “Lungenyi elu luanyisha bikole ndumue lua ku ngumvuilu mibi mitambe bunene ya Buena-nkristo.” Cullmann wakamona ne: pakambaye bualu ebu kumpala, wakajula bantu tshiji. Pabi, uvua muambe bulelela.
8. Nditekemena kayi divua Yehowa muteke kumpala kua mulume ne mukaji ba kumpala?
8 Yehowa Nzambi kavua mufuke bantu bua baye mu diulu kunyima kua lufu luabu. Dilongolola diende dia ku ntuadijilu kadivua ne: bantu bafue nansha. Adama ne Eva bavua bafukibue bapuangane ne bavua bapete diakalenga dia kuuja buloba ne ndelanganyi miakane. (Genese 1:28; Dutelonome 32:4) Baledi betu ba kumpala bavua bambila ne: bavua mua kufua anu bu buobu babenge kutumikila Nzambi. (Genese 2:17) Bu buobu bashale bena butumike kudi Tatuabu wa mu diulu, bavua mua kuikala batungunuke ne muoyo pa buloba kashidi.
9. (a) Ntshinyi tshidi bulelela pa bidi bitangila anyima wa muntu? (b) Ntshinyi tshidi tshienzekela anyima padiye ufua?
9 Kadi bia dibungama, Adama ne Eva bakapangila bua kutumikila Nzambi. (Genese 3:6, 7) Bipeta bibi mbiumvuija kudi mupostolo Paulo ne: ‘Nunku, bu muakalua bubi pa buloba bualu bua muntu umue, ne bu muakalua lufu bua bubi abu, nunku lufu luakafika kudi bantu bonso, bua bonso bakenza malu mabi.’ (Lomo 5:12) Pamutu pa kuikala ne muoyo kashidi pa buloba, Adama ne Eva bakafua. Ntshinyi tshiakenzeka pashishe? Bavua ne anyima ikena ifua ivuabu mua kutuma musangu au mu inferno wa kadilu bua mpekatu wabu anyi? Kabiena nanku to, bualu Bible udi wamba ne: ku ntuadijilu, pakamufukabu, Adama ‘wakalua anyima wa muoyo.’ (Genese 2:7, NW) Kabavua bapeshe muntu anyima nansha; wakalua anyima, muntu wa muoyo. (1 Kolinto 15:45) Ee, ki ng’anu Adama nkayende uvua “anyima wa muoyo” kadi, anu mudibi bileja mu muakulu wa tshiena-Ebelu muvuabu bafunde Genese, nyama mishadile ivua payi “anyima ya muoyo”! (Genese 1:24, NW) Pakafua Adama ne Eva, bakalua anyima mifue. Ndekelu wa bionso, biakabenzekela anu muvua Yehowa muambile Adama ne: ‘Neudie bidia ne luanga pa mpala pebe too ne pawapingana mu buloba kabidi; wewe wakumushibua mu buloba, wewe udi dimfuenkenya dia buloba, neupingane mu dimfuenkenya dia buloba kabidi.’—Genese 3:19.
10, 11. Ntshinyi tshidi mukanda kampanda witaba pa dilongesha dia mu Bible dia anyima, ne mmunyi mudi bualu ebu bufuanangana ne tshidi Bible wamba?
10 Mu malu manene, mukanda wa New Catholic Encyclopedia udi witaba bualu ebu. Mu tshiena-bualu tshiawu tshia “Anyima (mu Bible),” udi wamba ne: “Kakuena diabuluka [ditapuluka mu bitupa bibidi] dia mubidi ne anyima mu DD [“Dipungila Dikulukulu,” anyi Mifundu ya tshiena-Ebelu].” Udi usakidila ne: mu Bible, muaku “anyima” “kautu umvuija anyima bu mutapuluke ku mubidi anyi ku muntu.” Bushuwa, misangu mivule anyima “udi umvuija tshintu tshidi ne muoyo ne: nyama anyi bantu.” Dileja malu patoke dia nunku didi dikolesha, kadi muntu kampanda udi anu mua kudiebeja bua tshinyi ki mbamanyishe balondi bonso ba ekleziya malu aa.
11 Ndilubakana ne buôwa bungi kayipu bivua balondi ba ekleziya mua kuikala bepuke bu buobu bamanye bulelela bupepele bua mu Bible bua se: “Anyima udi wenza mpekatu—yeye muine neafue,” kakukenga mu inferno wa kadilu! (Yehezekele 18:4, NW) Nansha mudi bualu ebu bushilangane bikole ne tshidi Bukua-buena-nkristo bulongesha, budi bumvuangana menemene ne tshiakamba muena meji Solomo mupudija kudi spiritu ne: ‘Badi ne muoyo badi bamanye ne: netufue; kadi bafue kabena bamanye bualu [nansha] bumue, kabena ne difutu diabu kabidi [mu muoyo eu]; kabena babavuluka. Malu onso audi wenza wenze ne bukole buebe buonso; bualu bua kakuena mudimu, kakuena kulongolola kua malu, kakuena lungenyi anyi meji [“mu Sheol,” NW] [lukita lua bantu bonso] muudi uya.’—Muambi 9:5, 10.
12. Nkuepi kudi Bukua-buena-nkristo buangatshile dilongesha diabu dia dibenga kufua dia anyima?
12 Bua tshinyi Bukua-buena-nkristo budi bulongesha tshintu tshishilangane bikole ne tshidi Bible wamba? Mukanda mumana kutela (New Catholic Encyclopedia) mu tshiena-bualu tshiawu tshia “Anyima, muntu, dibenga kufua dia,” udi wamba ne: Batatu ba Ekleziya ba kumpala bakapeta nshindamenu wa ditabuja dibenga kufua dia anyima, ki mmu Bible, kadi mu “bafundi ba tusala ne bena nkindi ne mu bilele bitangalake bia ngenyi ya bena Greke . . . Kunyima, bashikuluji bakanyisha bua kutumika ne ngenyi ya Platon anyi mêyi-maludiki a kudi Aristote.” Muine mukanda eu udi wamba ne: “buenzeji bua ngenyi ya Platon ne ya bakalua kuyilonda pashishe”—pamue ne ditabuja dibenga kufua dia anyima—ndekelu wa bionso bakabubueja “mu tshitupa tshia nshindamenu tshia teoloji ya bena nkristo.”
13, 14. Bua tshinyi ki mbia meji bua tuetu kutekemena ne: nkindi ya bampangano bena Greke itupeshe butoke?
13 Aba bavua bamanyike bu bena nkristo bavua ne bua kunyemena kudi bena nkindi bena Greke bua kumanya bualu bua nshindamenu bu ebu pa ditekemena dia muoyo kunyima kua lufu anyi? Nansha kakese. Pavua Paulo mufundile bena nkristo bavua basombele mu Kolinto, ku Grèce, wakamba ne: ‘Meji a pa buloba ebu adi mapote ku mêsu kua Nzambi. Bua bakafunda ne: Yeye udi ukuata bena meji mu budimu buabu. Bakafunda kabidi ne: Mukalenge udi mumanye meji a bena meji ne: adi patupu.’ (1 Kolinto 3:19, 20) Bena Greke ba kale bavua batendeledi ba mpingu. Nenku mmunyi muvuabu mua kuikala mpokolo wa bulelela? Paulo wakebeja bena Kolinto ne: ‘Ntempelo wa Nzambi udi upunga dîyi kayi ne mpingu? Bualu bua tuetu tudi bu ntempelo wa Nzambi udi ne muoyo; bu muakamba Nzambi ne: Nengikale munda muabu, nengendakane munda muabu; nengikale Nzambi wabu ne buobu nebikale bantu banyi.’—2 Kolinto 6:16.
14 Disokolola dia malelela a tshijila divua diambedi difila ku butuangaji bua tshisamba tshia Izalele. (Lomo 3:1, 2) Panyima pa tshidimu tshia 33 B.B., divua difila ku butuangaji bua tshisumbu tshia bena nkristo bela manyi ba mu siekele wa kumpala. Muikale wakula bua bena nkristo ba mu siekele wa kumpala, Paulo wakamba ne: “Tuetu ke badi Nzambi musokoluele [malu malongoluela aba badi bamunange] ku diambuluisha dia spiritu wende.” (1 Kolinto 2:10, NW; tangila kabidi Buakabuluibua 1:1, 2.) Dilongesha dia Bukua-buena-nkristo dia dibenga kufua dia anyima ndiangatshila mu nkindi ya bena Greke. Kadivua disokolola ku diambuluisha dia masokolola a Nzambi mapesha Izalele anyi ku butuangaji bua tshisumbu tshia mu siekele wa kumpala tshia bena nkristo bela manyi.
Ditekemena dilelela bua bafue
15. Bilondeshile Yezu, ntshinyi tshidi ditekemena dilelela bua bafue?
15 Bikalaku kakuyi anyima ukena ufua, ntshinyi tshidi ditekemena dilelela bua bafue? Bushuwa, ndibiishibua, dilongesha dia nshindamenu dia mu Bible ne dilaya dilenga dia Nzambi. Yezu wakaleja ditekemena dia dibiishibua pakambilaye mulunda wende Marta ne: “Meme ndi dibiishibua ne muoyo. Udi uleja ditabuja kundi, nansha yeye mufue, neapetulule muoyo.” (Yone 11:25, NW) Kuitabuja Yezu kudi kumvuija kuitabuja dibiishibua, ki nkuitabuja dibenga kufua dia anyima.
16. Bua tshinyi mbia meji bua kuitabuja dibiishibua?
16 Yezu ukavua muakule kumpala bua dibiishibua pakambilaye bamue bena Yuda ne: “Kanukemi bua muanda eu, bualu dîba didi dilua diumvua aba bonso badi mu nkita ya tshivulukidi dîyi diende ne diapatukabu.” (Yone 5:28, 29, NW) Bualu budi Yezu umvuija muaba eu mbushilangane bikole ne anyima ukena ufua udi upanduka ku lufu lua mubidi ne uya buludi mu diulu. ‘Ndipatuka’ ditshilualua dia bantu badi mu nkita, bavule bakadi ne siekele mivule anyi mene binunu bia bidimu. Ndipingana ku muoyo dia anyima mifue. Mbualu budi kabuyi mua kuenzeka anyi? Ki nkudi Nzambi ‘udi upa badi bafue muoyo, udi ubikila bidi kabiyipu bu bidi bikalepu.’ (Lomo 4:17) Bena mpata badi mua kuseka lungenyi lua dipingana dia bantu bavua bafue. Kadi ludi lumvuangana bimpe menemene ne muanda wa se: “Nzambi udi dinanga” ne wa se: udi “mufutshi wa badi bamukeba.”—1 Yone 4:16; Ebelu 11:6.
17. Ntshinyi tshiakumbaja Nzambi ku diambuluisha dia dibiishibua?
17 Tuamba eku tuamba eku, mmunyi mudi Nzambi mua kufuta aba bakadileja bena “lulamatu nansha too ne ku lufu” bikalaye kayi mubapingaje ku muoyo? (Buakabuluibua 2:10, NW) Dibiishibua didi kabidi dipesha Nzambi mushindu wa kukumbaja tshiakafundila mupostolo Yone ne: ‘Bua bualu ebu Muana wa Nzambi wakamueneshibua bua kubutulaye midimu ya Diabolo.’ (1 Yone 3:8) Kale mu budimi bua Edene, Satana wakalua mushipi wa dîku dijima dia bukua-bantu pakafikishaye baledi betu ba kumpala ku mpekatu ne ku lufu. (Genese 3:1-6; Yone 8:44) Yezu wakatuadija kubutula midimu ya Satana pakafilaye muoyo wende mupuangane bu tshia-bupikudi tshiakanangane, unzuluila bukua-bantu njila wa dipikudibua ku bupika bupiana bua mpekatu mufumine ku bupidia buvua Adama muleje ku budisuile. (Lomo 5:18) Dibiishibua dia aba badi bafua bua mpekatu eu wa Adama nedikale dibutula dikuabu dia midimu ya Diabolo.
Mubidi ne anyima
18. Bamue bena nkindi bena Greke bakenza tshinyi bua mêyi a Paulo a se: Yezu uvua mubiishibue, ne bua tshinyi?
18 Pavuaye mu Atena, mupostolo Paulo wakayisha lumu luimpe kudi musumba uvua ne bamue bena nkindi bena Greke. Bakateleja muyuki wende uvua wakula bua Nzambi umuepele mulelela ne lubila luende bua kunyingalala. Kadi ntshinyi tshiakenzeka pashishe? Paulo wakakoma muyuki wende, wamba ne: ‘[Nzambi] wakasungula dituku didiye ulumbuluisha ba pa buloba mu buakane kudi muntu wakasungulaye. Yeye kabidi wakapa bantu bonso ditabuja dia bualu ebu, bua yeye wakamubisha ku lufu.’ Mêyi aa akajudija dilubakana. ‘Pakumvuabu bua dibika dia bafue, bakuabu bakaseka.’ (Bienzedi 17:22-32) Muena teoloji Oscar Cullmann udi wamba ne: “Bua bena Greke bavua bitabuja dibenga kufua dia anyima bivua mua kuikala bitambe bukole bua kuitaba diyisha dia bena nkristo dia dibiishibua kupita muvuabi bua makuabu. . . . Dilongesha dia bena nkindi banene Socrate ne Platon kadiena mua kupetangana [kumvuangana] nansha kakese ne dia mu Dipungila Dipiadipia.”
19. Mmunyi muvua bena teoloji ba mu Bukua-buena-nkristo batete bua kutuangaja dilongesha dia dibiishibua ne dia dibenga kufua dia anyima?
19 Nansha nanku, panyima pa butontolodi bunene buakalonda lufu lua bapostolo, bena teoloji bakaluangana bua kusambakaja dilongesha dia bena nkristo dia dibiishibua ne ditabuja dia Platon dia dibenga kufua dia anyima. Ku ndekelu, bamue bakitaba diumvuija dipiadipia dia se: Ku lufu, badi batapulula anyima (“bamupesha budikadidi,” mudi bamue bamba) ne mubidi. Pashishe, bilondeshile mukanda kampanda (Outlines of the Doctrine of the Resurrection) mufunda kudi R. J. Cooke, Dituku dia Dilumbuluisha “nebasangishe tshiakabidi mubidi wonso ne anyima wawu, ne anyima yonso ne mubidi wende.” Badi bamba ne: disangisha edi ditshilualua dia mubidi ne anyima wawu ukena ufua ke dibiishibua.
20, 21. Mbanganyi badi balongeshe bulelela misangu yonso pa bidi bitangila dibiishibua, ne mmunyi mudi muanda eu mubambuluishe?
20 Lungenyi elu lutshidi dilongesha dianyisha dia ekleziya minene. Nansha mudi lungenyi elu mua kumueneka bu lua meji kudi muena teoloji kampanda, balondi bavule ba ekleziya ki mbalumanye nansha. Badi bitabuja patupu ne: nebaye buludi mu diulu pafuabu. Bua kabingila aka, mu nimero wa dia 5 Lumungulu 1995 wa tshikandakanda tshia Commonweal, mufundi John Garvey wakamanyisha ne: “Ditabuja dia bena nkristo bavule [pa tshilumbu tshia muoyo kunyima kua lufu] didi dimueneka dikale pabuipi menemene ne dilongesha dipiadipia dia balondi ba Platon kupita tshintu kayi tshionso tshidi tshikale bushuwa tshia bena nkristo, ne kadiena ne nshindamenu mu Bible.” Bushuwa, pa kushintakaja Bible ne Platon, bamfumu ba Bukua-buena-nkristo bakajima ditekemena dia mu Bible dia dibiishibua bua mikoko yabu.
21 Ku lunga luseke, Bantemu ba Yehowa badi babenga nkindi ya bampangano ne balamata dilongesha dia mu Bible dia dibiishibua. Badi bamona dilongesha edi dikale dikolesha, disankisha ne difila busambi. Mu biena-bualu bidi bilonda, netumone mudi dilongesha dia mu Bible dia dibiishibua dikale dishindame bimpe ne dia meji, bua badi ne ditekemena dia muoyo pa buloba ne bua badi ne ditekemena dia dibiishibua bua muoyo mu diulu. Bua kudilongolola ku dikonkonona dia biena-bualu ebi, tudi tukulomba bua ubale ne ntema nshapita 15 wa mukanda wa kumpala mufundila bena Kolinto.
Udi muvuluke anyi?
◻ Bua tshinyi tudi ne bua kudima dieyemena dikole mu dibiishibua?
◻ Nditekemena kayi divua Yehowa mutekele Adama ne Eva kumpala?
◻ Bua tshinyi ki mbia meji bua kukeba bulelela mu nkindi ya bena Greke?
◻ Bua tshinyi dibiishibua nditekemena diumvuike dia meji?
[Tshimfuanyi mu dibeji 10]
Pakenzabu mpekatu, baledi betu ba kumpala bakajimija ditekemena dia muoyo wa kashidi pa buloba
[Tshimfuanyi mu dibeji 12]
Bashikuluji ba ekleziya bakafika ku dikala ku buenzeji bua ditabuja dia Platon dia dibenga kufua dia anyima
[Mêyi a dianyisha]
Musei Capitolini, Roma